1-3. (a) Mambu salamaka nki mutindu ntangu Estere vandaka kupusana pene-pene ya kiti ya kimfumu ya bakala na yandi? (b) Ntotila salaka nki ntangu Estere kwisaka kutala yandi?

ESTERE vandaka kupusana malembe-malembe na kiti ya kimfumu mpi ntima na yandi vandaka kubula ntinu-ntinu. Meka kumona na mabanza mutindu pima ya ngolo me kota na suku ya nene ya nzo ya ntotila ya Persia na Suze mpidina Estere lenda wa makelele ya bitambi na yandi mosi mpi ya bilele na yandi ya kimfumu. Yandi ke tula ve dikebi na yandi na nene ya nzo ya ntotila, makunzi na yo ya kitoko mpi baludi ya kitoko ya bo me sala ti mabaya ya me katuka ntama na Libani. Kansi, yandi me tula dikebi na yandi yonso na muntu yina me vanda na kiti ya kimfumu, yina luzingu na yandi kele na maboko ya muntu yango.

² Ntotila ke tala na dikebi yonso ntangu Estere ke pusana mpi me tandudila yandi nti na yandi ya kimfumu ya wolo. Yo vandaka mwa kidimbu mosi ya fioti, kansi yo gulusaka luzingu ya Estere, sambu na nzila na yo ntotila lolulaka diambu ya mbi yina Estere katukaka kusala—kukwisa na ntwala ya ntotila kukonda nde yandi bingisa yandi. Ntangu yandi kumaka pene-pene ya kiti ya kimfumu, Estere tandulaka diboko mpi sambu na kumonisa ntonda na yandi, simbaka nsongi ya nti ya ntotila.—Est. 5:1, 2.

³ Bima yonso ya Ntotila Zeresesi ke monisa kimvwama mpi ngolo na yandi ya nene. Bilele ya kintotila ya bamfumu ya Persia ya ntangu yina, vandaka na ntalu ya bamilio ya badolare. Ata mpidina, Estere lendaka kumona nde bakala na yandi vandaka na kiese; yandi zabaka nde bakala na yandi vandaka kuzola yandi. Ntotila tubaka nde: ‘Mfumu-nkento Estere, nki mambu? Songa mono nki nge me zola, ata nge lomba ndambu ya kimfumu na mono—nge ta zwa yo.’—Est. 5:3.

4. Inki diambu ya mpasi vandaka kuvingila Estere?

⁴ Estere monisaka dezia lukwikilu mpi kikesa ya ngolo; yandi kwisaka na ntwala ya ntotila sambu na kutanina bantu na yandi na komplo yina salamaka sambu na kufwa bo yonso. Ata ntotila ndimaka kumona yandi, diambu ya mpasi mingi kuluta vandaka kuvingila yandi. Yandi fwete ndimisa mfumu yina ya lulendo nde, ndongisi yina yandi ke tudilaka ntima mingi vandaka muntu ya mbi yina kusaka yandi na kuzengila dikanda ya Estere nkanu ya lufwa. Inki mutindu Estere ta ndimisa ntotila diambu yango, mpi nki beto lenda longuka na mbandu ya lukwikilu na yandi?

5, 6. (a) Inki mutindu Estere sadilaka munsiku yina kele na Longi 3:1, 7? (b) Inki mutindu Estere monisaka mayele ntangu yandi solulaka ti bakala na yandi?

⁵ Keti Estere fwete zabisa ntotila mambu yango na ntwala ya bantu yonso yina vandaka pana? Kusala mpidina zolaka kupesa ntotila nsoni mpi kupesa ndongisi na yandi Amani dibaku ya kubuya mambu yina Estere ke fundila yandi. Yo yina, Estere salaka inki? Bamvu-nkama mingi na ntwala, Ntotila ya mayele Salomo sonikaka na ngolo ya mpeve santu nde: ‘Sambu na konso kima kele ti ntangu ya me tulamaka. Ntangu ya kuvanda pima mpi ntangu ya kutuba.’ (Lo. 3:1, 7) Beto lenda meka kumona na mabanza mutindu Mardoke, muntu ya kwikama mpi tata yina sansaka Estere vandaka kulonga mwana-nkento yango minsiku ya mutindu yai ntangu yandi ke yela na nsi ya lutwadisu na yandi. Ntembe kele ve nde, Estere bakisaka mpenza mfunu ya kusola na dikebi yonso “ntangu ya kutuba.”

⁶ Estere tubaka nde: ‘Mfumu, kana nge me zola, bika nde nge ti Amani kukwisa bubu yai na fete yina mono me sala sambu na beno.’ (Est. 5:4) Ntotila ndimaka mpi bingaka Amani. Keti nge me mona mutindu  Estere me tuba na mayele yonso? Yandi taninaka lukumu ya bakala na yandi mpi sosaka ntangu ti kisika mosi ya kuluta mbote sambu na kuzabisa ntotila diambu yina vandaka kuyangisa yandi.—Tanga Bingana 10:19.

7, 8. Feti ya ntete yina Estere salaka vandaka nki mutindu, kansi sambu na nki yandi sukininaka sambu na kusolula ti ntotila?

⁷ Ntembe kele ve nde, Estere yidikaka feti yina na dikebi yonso mpi salaka yonso sambu na kutula bima yonso yina bakala na yandi ke zolaka. Yandi tulaka mpi vinu ya kitoko sambu na kupesa bantu kiese. (Nk. 104:15) Zeresesi sepelaka, mpi yo pusaka yandi na kuyula diaka Estere diambu yina yandi kele na yo mfunu. Keti ntangu yai yo vandaka ngunga ya kutuba?

⁸ Estere yindulaka ve nde yo vandaka ntangu ya mbote ya kutuba. Yo yina, yandi bingaka ntotila mpi Amani na kukwisa na feti ya nkaka, na kilumbu yina landaka. (Est. 5:7, 8) Sambu na nki yandi vandaka kusukinina? Kuvila ve nde, bo zolaka kufwa bantu yonso ya dikanda ya Estere sambu na nsiku yina ntotila basisaka. Yo lombaka nde, Estere kusola ntangu ya mbote mpenza ya kutuba kana ve bantu mingi zolaka kufwa. Yo yina, yandi vandaka kuvingila mpi sosaka dibaku ya nkaka  sambu na kumonisa bakala na yandi nde yandi vandaka kubaka yandi na mbalu mingi.

9. Inki kele mfunu ya ntima-nda, mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu ya Estere na diambu yai?

⁹ Ntima-nda kele kikalulu yina bantu mingi ke kondaka kansi yo ke vandaka mfunu. Ata yandi vandaka kudiyangisa mpi vandaka na mpusa ya ngolo ya kusolula ti ntotila, na ntima-nda yonso Estere vingilaka ntangu ya mbote. Beto lenda longuka mambu mingi na mbandu na yandi, sambu mbala na mbala beto yonso ke monaka mambu yina ke lombaka nde bo sungika. Kana beto ke zola kusolula na muntu mosi ya kele ti kiyeka sambu na kundimisa yandi na kuyidika diambu mosi, beto lenda landa mbandu ya Estere mpi kuvanda ntima-nda. Bingana 25:15 ke tuba nde: ‘Kana nge ke monisa ntima-nda, nge ta kuka kulongisila mfumu; ludimi ya mawete lenda buka mukwa.’ Kana beto vingila ntangu ya mbote na ntima-nda yonso mpi kutuba ti mawete, bonso Estere, beto lenda buka to kununga ata mbangika yina kele ngolo bonso mukwa. Keti Yehowa, Nzambi ya Estere sakumunaka ntima-nda mpi mayele na yandi?

10, 11. Sambu na nki nkadilu ya Amani sobaka na nima ya kukatuka na feti ya ntete, mpi nkento na yandi ti banduku na yandi siamisaka yandi na kusala inki?

¹⁰ Ntima-nda ya Estere yidikaka nzila sambu na mambu mingi. Ntangu Amani bikaka feti ya ntete, yandi ‘vandaka na kiese mpi ntima na yandi ya kufuluka na kiese’ sambu yandi yindulaka nde ntotila mpi mfumu-nkento sepelaka na yandi mingi kuluta bantu ya nkaka. Kansi, ntangu Amani vandaka kuluta na kielo ya nzo ya ntotila, yandi monaka Mardoke, Muyuda yina vandaka kubuya kufukamina yandi. Mutindu beto monaka yo na kapu yina me luta, bikuma yina vandaka kupusa Mardoke na kusala mutindu yina vandaka ve nde yandi kondaka luzitu, kansi yo vandaka kutadila kansansa na yandi mpi bangwisana na yandi ti Yehowa Nzambi. Kansi, kukonda kusukinina Amani ‘waka makasi mingi.’—Est. 5:9.

¹¹ Ntangu Amani zabisaka nkento na yandi ti banduku na yandi diambu yina, bo siamisaka yandi na kuyidika nti mosi ya nene ti ya nda ya bametre kuluta 20, mpi na nima kulomba ntotila nswa ya kutula Mardoke na zulu na yo. Amani sepelaka ti dibanza na bo mpi na mbala mosi songaka muntu mosi na kuyidika nti yango.—Est. 5:12-14.

12. Sambu na nki ntotila lombaka bantu na kutangila yandi na ndinga ya ngolo mikanda ya mambu ya Leta, mpi nki diambu yandi zabaka?

¹² Kansi na mpimpa yina, ntotila lalaka mbote ve. Biblia ke tela beto nde “ntotila monaka mpila ya kulala ve” yo yina yandi lombaka nde bo tangila yandi mikanda ya mambu ya Leta. Ntangu bo tangaka mikanda yango, bo tangaka mpi komplo yina salamaka sambu na kufwa Zeresesi. Yandi yibukaka diambu yango mpi mutindu bo kangaka bantu yina salaka komplo yango mpi fwaka bo. Kansi, bo salaka nki sambu na Mardoke, muntu yina tungululaka bantu yina salaka komplo? Ntotila telamaka na mbala mosi, mpi yulaka kana nki lufutu bo pesaka Mardoke. Inki mvutu bo pesaka ntotila? Bo sadilaka yandi ata kima mosi ve.—Tanga Estere 6:1-3.

13, 14. (a) Inki mutindu mambu yantikaka kukuma mbi sambu na Amani? (b) Nkento ya Amani ti banduku na yandi songaka yandi nki?

¹³ Ntotila kudiyangisaka mingi mpi yulaka nki muntu ya ke salaka na nzo na yandi vandaka pana, yina lendaka kusadisa yandi na kuyidika diambu yina ya mbi. Na bantu yonso, Amani mpamba vandaka na nzo ya ntotila—na suka-suka, ziku sambu yandi vandaka ti mpusa ya ngolo ya kulomba ntotila nswa ya kufwa Mardoke. Kansi na ntwala nde Amani kuzabisa ntotila diambu yina, ntotila yulaka yandi mutindu ya kuluta mbote ya kupesa lukumu na muntu mosi yina ntotila me sepela ti yandi. Amani yindulaka nde, muntu yango vandaka yandi. Yo yina Amani longisilaka ntotila na kupesa muntu yango lukumu mingi kibeni: Bo lwatisa yandi bilele ya kimfumu, bo lomba mfumu mosi ya nene na kutambusa yandi na Suze na zulu ya mpunda ya ntotila, mpi kukumisa yandi na ndinga ya ngolo sambu nde bantu yonso kuwa. Meka kumona na mabanza mutindu luse ya Amani kumaka ntangu yandi zabaka nde, muntu yina bo ke zola kupesa lukumu kele Mardoke! Mpi nani ntotila pesaka mukumba ya kuyimba sambu na kukumisa Mardoke? Amani!—Est. 6:4-10.

 ¹⁴ Amani lungisaka mukumba yina yandi monaka ya mbi na ntima-zole, mpi na nima yandi vutukaka nswalu na nzo na yandi ti mawa. Nkento na yandi ti banduku na yandi tubaka nde, mutindu yina mambu salamaka vandaka mbote ve; yandi ta nunga diaka ve na kufwa Mardoke, yina vandaka Muyuda.—Est. 6:12, 13.

15. (a) Inki mambu ya mbote salamaka sambu na ntima-nda ya Estere? (b) Sambu na nki yo kele mayele na kumonisa “kikalulu ya kuvingila”?

¹⁵ Sambu Estere vandaka ntima-nda, yandi vingilaka kilumbu mosi diaka sambu na kusonga ntotila diambu na yandi, mpi yo bikilaka Amani ntangu ya kuyidika mambu yina ta nata na lufwa na yandi mosi. Mpi mbala ya nkaka Yehowa muntu salaka nde, ntotila kulala ve na mpimpa. (Bing. 21:1) Yo yina, yo ke yitukisa ve kana Ndinga ya Nzambi ke siamisa beto na kumonisa “kikalulu ya kuvingila”! (Tanga Mishe 7:7, NW.) Kana beto ke vingila nde Nzambi kusala mambu, yandi lenda yidika yo na mutindu ya mbote kibeni kuluta yina beto vandaka kuyindula.

16, 17. (a) Na nki dibaku “ntangu ya kutuba” lungaka sambu na Estere? (b) Inki mutindu Estere swaswanaka ti Vasti, nkento ya ntama ya ntotila?

¹⁶ Estere zolaka diaka ve kutula ntima-nda ya ntotila na kumekama; na feti ya zole yandi fwete songa yandi mambu yonso. Kansi nki mutindu? Ntotila yandi mosi pesaka dibaku ya mbote na kuyulaka yandi diaka kana yandi kele na mfunu ya nki. (Est. 7:2) “Ntangu ya kutuba” lungaka sambu na Estere.

¹⁷ Beto lenda mona na mabanza mutindu Estere ke samba Nzambi na yandi na ndinga ya nsi na ntwala ya kutuba mambu yai: ‘Kana mono me ndimama na meso na nge, Mfumu, mpi kana nge me zola, ndima mambu yina mono ke lomba nge. Mono ke zola kubikala na moyo, mono ke zola mpi nde bantu na mono kubikala na moyo.’ (Est. 7:3) Simba nde, yandi ke ndimisa ntotila nde yandi ke bakaka nkanu na yandi  na mbalu. Estere swaswanaka kibeni ti Vasti, nkento ya ntama ya ntotila yina pesaka bakala na yandi nsoni na luzolo yonso. (Est. 1:10-12) Diaka, Estere vwenzaka ve ntotila na mutindu yandi vandaka kutudila Amani ntima. Kansi, yandi bondilaka ntotila na kutanina yandi na diambu yina vandaka kutula luzingu na yandi na kigonsa.

18. Inki mutindu Estere zabisaka ntotila diambu na yandi?

¹⁸ Ntembe kele ve nde, diambu yina yandi lombaka yitukisaka ntotila ngolo. Nani lendaka kumeka kutula luzingu ya mfumu-nkento na kigonsa? Estere yikaka nde: ‘Mono ti bantu na mono bo me teka beto sambu na kufwa beto, kuzenga beto ntu, mpi kumanisa beto yonso. Mono lendaka kuvanda pima kana bo tekaka beto na kimpika mpamba, kansi mono ke kudiyangisa sambu mpasi yango ta natila mpi ntotila kigonsa.’ (Est. 7:4) Simba nde, Estere tubilaka diambu na yandi na masonga yonso, kansi yandi yikaka nde yandi zolaka kuvanda pima kana kigonsa yango vandaka kaka ya kukumisa bo bampika. Kansi, nkanu yina ya kufwa bantu yonso zolaka kuvanda kigonsa ata sambu na ntotila yandi mosi yo yina yandi lendaka ve kuvanda pima.

19. Inki beto lenda longuka na Estere na yina me tala mayele ya kundimisa?

¹⁹ Mbandu ya Estere ke longa beto mambu mingi na yina me tala mayele ya kundimisa. Kana nge ke zola kuzabisa diambu mosi ya mpasi na muntu yina nge ke zolaka to ya kele ti kiyeka, kumonisa ntima-nda, luzitu, mpi kuvanda masonga lenda sadisa nge mingi kibeni.—Bing. 16:21, 23.

20, 21. (a) Inki mutindu Estere tungululaka Amani, mpi ntotila salaka inki? (b) Amani salaka nki ntangu bo tungululaka yandi sambu na mayele na yandi ya mbi?

²⁰ Zeresesi yulaka nde: ‘Nani yina ke zola kusala mambu ya mutindu yina mpi na wapi yandi me baka kikesa yina?’ Meka kumona na mabanza mutindu Estere ke songa musapi ntangu yandi ke tuba nde: ‘Muntu yango mpi mbeni na beto yina ke pesa beto mpasi, kele muntu yai ya mbi Amani!’ Yandi me funda Amani. Boma ya ngolo me simba  Amani. Meka kumona na mabanza mutindu luse ya ntotila ke kuma mbwaki sambu na makasi ntangu yandi me zaba nde, ndongisi yina yandi ke tudilaka ntima kusaka yandi na kutula diboko na nsiku yina zolaka kufwa nkento na yandi, yina yandi ke zolaka mingi! Ti makasi yonso, ntotila me kwenda ntinu na masamba sambu na kudiyala.—Est. 7:5-7.

²¹ Ntangu bo tungululaka yandi sambu na mayele na yandi ya mbi, Amani fukamaka na makulu ya mfumu-nkento sambu na kubondila yandi. Ntangu ntotila vutukaka na nzo mpi monaka Amani ke bondila Estere yina me vanda na divan, ntotila waka makasi mpi tubaka nde Amani ke zola kulala nkento ya ntotila na ngolo na nzo na yandi mosi. Diambu yina ntotila fundilaka yandi monisaka nde, bo fwete fwa Amani. Bo basisaka yandi na nganda luse ya kufika. Na nima, nsadi mosi ya ntotila zabisaka ntotila sambu na nti ya nene yina Amani salaka sambu na kutula Mardoke. Na mbala mosi, Zeresesi pesaka ntuma nde bo tula Amani na zulu ya nti yina.—Est. 7:8-10.

22. Inki mutindu mbandu ya Estere lenda longa beto na kukatula ve kivuvu, kukolama ve, mpi kuvidisa ve lukwikilu?

²² Bubu na nsi-ntoto yai ya kukonda lunungu, yo kele mpasi ve na kuyindula nde lunungu ta vandaka ve ata fioti. Keti nge me yindulaka dezia mutindu yina? Estere katulaka ve kivuvu, kolamaka ve, mpi vidisaka ve lukwikilu na yandi. Na ntangu yina fwanaka, yandi tubaka ti kikesa sambu na mambu yina vandaka ya mbote, mpi tulaka ntima nde Yehowa ta sala mambu yina me bikala. Bika nde, beto mpi kusala mutindu mosi. Yehowa me sobaka ve banda na bilumbu ya Estere. Yandi kele kaka ti makuki ya kukanga bantu ya mbi mpi ya mayele ya mbi na mitambu na bo mosi, kaka mutindu yandi salaka na Amani.—Tanga Nkunga 7:12-17.

23. (a) Inki mutindu ntotila futaka Mardoke mpi Estere? (b) Inki mutindu mbikudulu yina Yakobi tubaka na ntwala ya kufwa sambu na Benyamini lunganaka? (Tala lupangu “ Kulungana ya Mbikudulu Mosi.”)

²³ Nsuka-nsuka, ntotila zabaka nde Mardoke vandaka ve kaka muntu ya kwikama yina gulusaka yandi na lufwa kansi mpi nde yandi sansaka Estere. Zeresesi pesaka Mardoke kiyeka ya Amani ya ministre ya ntete. Ntotila pesaka Estere nzo ya Amani ti kimvwama na yandi ya mingi; ebuna Estere pesaka Mardoke mukumba ya kukeba yo.—Est. 8:1, 2.

24, 25. (a) Sambu na nki Estere lendaka ve kuyambula kudiyangisa na nima ya kutungulula komplo ya Amani? (b) Inki mutindu Estere tulaka diaka luzingu na yandi na kigonsa?

 ²⁴ Ntangu yai Estere mpi Mardoke vandaka na lutaninu, keti mfumu-nkento lendaka kuyambula kudiyangisa? Yandi lendaka kusala yo kaka kana yandi vandaka muntu ya bwimi. Na ntangu yina, nsiku ya Amani ya kufwa Bayuda wakanaka na bandambu yonso ya kintinu yina. Amani bulaka zeke to Pure—ziku mutindu mosi ya lusambu ya bampeve ya mbi—sambu na kuzaba ntangu ya mbote ya kulungisa lukanu na yandi ya mbi. (Est. 9:24-26) Mwa bangonda bikalaka ntete, kansi yo vandaka kupusana nswalu. Keti bo vandaka na mpila ya kubuyisa nde diambu yai kusalama ve?

²⁵ Kukonda bwimi, Estere tulaka diaka luzingu na yandi na kigonsa mpi kwendaka diaka na ntwala ya ntotila kukonda nde yandi binga yandi. Na ntangu yai, yandi dilaka sambu na bantu na yandi mpi bondilaka bakala na yandi na kufwa nsiku yina ya mbi. Kansi, bo lendaka kukatula ve bansiku yina ntotila ya Persia vandaka kubasisa. (Dan. 6:12, 15) Yo yina, ntotila pesaka Estere ti Mardoke kiyeka ya kubasisa nsiku mosi ya mpa. Bo tindaka bantu na kuzabisa nsiku yango, yina vandaka kupesa Bayuda nswa ya kuditanina kana bantu ke zola kusala bo mbi. Bantu yina ke tambulaka na zulu ya bampunda kwendaka na bisika yonso ya kintinu yina sambu na kuzabisa Bayuda nsangu yina ya mbote. Ntangu yai, Bayuda vandaka diaka ti kivuvu. (Est. 8:3-16) Beto lenda meka kumona na mabanza mutindu Bayuda ya kintinu yina ya nene ke baka binwaninu mpi ke kudibongisa sambu na mvita, diambu yina bo lendaka ve kusala kana bo basisaka ve nsiku yina ya mpa. Kansi, kima  ya kuluta mfunu kele nde, keti “Yehowa ya mikangu” (NW) ta vanda ti bantu na yandi?—1 Sam. 17:45.

26, 27. (a) Inki mutindu kununga yina Yehowa pesaka bantu na yandi na ntwala ya bambeni na bo, vandaka ya nene mpenza? (b) Inki mbikudulu lunganaka ntangu bo fwaka bana-babakala ya Amani?

²⁶ Nsuka-nsuka ntangu kilumbu yina lungaka, bantu ya Nzambi vandaka dezia ya kuyilama. Ntangu yai, ata bamfumu mingi ya Persia kumaka na simu na bo, sambu kintinu ya mvimba waka nde Mardoke yina vandaka Muyuda, kumaka ministre ya ntete. Yehowa nungisaka kibeni bantu na yandi. Ntembe kele ve nde, yandi taninaka bantu na yandi na bampasi ya ngolo na kubedisaka bambeni na bo ngolo kibeni. *—Est. 9:1-6.

²⁷ Diaka, Mardoke lendaka ve kutwadisa nzo ya Amani mbote-mbote ntangu bana-babakala kumi ya muntu yina ya mbi vandaka kaka na luzingu. Yo yina, bo fwaka bo mpi. (Est. 9:7-10) Mpidina mbikudulu mosi ya Biblia lunganaka, sambu Nzambi bikulaka nde bo ta fwa bantu yonso ya Amaleki, bambeni ya ngolo ya bantu na yandi. (Kul. 25:17-19) Ziku bana-babakala ya Amani vandaka na kati ya bantu ya nsuka ya dikanda yina Nzambi pesaka ndola.

28, 29. (a) Sambu na nki luzolo ya Yehowa vandaka nde, Estere mpi bantu na yandi kunwana mvita? (b) Sambu na nki mbandu ya Estere kele lusakumunu sambu na beto bubu yai?

²⁸ Ata yandi vandaka leke, Estere lungisaka mikumba ya nene kibeni—bansiku yina vandaka kutadila mvita mpi kufwa bantu. Yo vandaka ve pete. Kansi, luzolo ya Yehowa vandaka nde bo tanina bantu na yandi na lufwa yina; dikanda ya Izraele zolaka kubasisa Mesia ya lusilu, nto ya kivuvu sambu na bantu yonso! (Kuy. 22:18) Bubu yai, bansadi ya Nzambi ke vandaka na kiese ya kuzaba nde ntangu Yezu, Mesia kwisaka na ntoto, yandi buyisaka balongoki na yandi tuka ntangu yina na kunwana mvita.—Mat. 26:52.

²⁹ Ata mpidina, Bakristu ke nwanaka mvita ya kimpeve; Satana kele ti mpusa ya ngolo ya kufwa lukwikilu yina beto ke monisaka na Yehowa Nzambi. (Tanga 2 Bakorinto 10:3, 4.) Mbandu ya Estere kele kibeni lusakumunu sambu na beto! Bonso yandi, beto monisa lukwikilu na kusadilaka mayele ya kundimisa ti ntima-nda mpi mayele, na kumonisaka kikesa ti luzolo ya kukonda bwimi sambu na kutanina bantu ya Nzambi.