Rĩĩtwa rĩa Ngai rĩrĩa rĩrũgamagĩrĩrũo nĩ ndemwa inya cia Kĩhibirania יהוה, rĩonekaga hakuhĩ maita 7,000 thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ, ndemwa icio inya iria ciĩtagwo Tetragrammaton, itaũrĩtwo “Jehova.” Rĩĩtwa rĩu nĩrĩo rĩĩtwa rĩrĩa rĩonekaga maita maingĩ biũ thĩinĩ wa Bibilia. O na gũtuĩka andĩki a Bibilia arĩa maatongoririo nĩ roho nĩ maahũthĩrire marĩĩtwa ma ũnene ta “Mwene-Hinya-Wothe,” “Ũrĩa ũrĩ Igũrũ Mũno,” na “Mwathani” magĩtaarĩria ũhoro wĩgiĩ Ngai, ndemwa cia Tetragrammaton nocio tu maahũthĩrire kuonania rĩĩtwa rĩa Ngai.

Jehova Ngai we mwene nĩwe watongoririe andĩki a Bibilia mahũthĩre rĩĩtwa rĩake. Kwa ngerekano, aatongoririe mũnabii Joeli kwandĩka ũũ: “Mũndũ o wothe ũkayagĩra rĩĩtwa rĩa Jehova nĩ akaahonokio.” (Joeli 2:32) Ningĩ nĩ aatongoririe mwandĩki ũmwe wa Thaburi kwandĩka ũũ: “Andũ nĩ mamenye atĩ wee, o wee wĩtagwo Jehova, wee wiki nowe Ũrĩa ũrĩ Igũrũ Mũno, igũrũ rĩa thĩ yothe.” (Thaburi 83:18) Rĩĩtwa rĩa Ngai rĩonekaga ta maita 700 thĩinĩ wa ibuku rĩa Thaburi riki—ibuku rĩa marebeta marĩa maarĩ mainagwo na mathomagwo nĩ andũ a Ngai. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, nĩ kĩĩ gĩtũmĩte Bibilia nyingĩ iria itaũrĩtwo ikorũo itarĩ na rĩĩtwa rĩa Ngai? Ũtaũri ũyũ ũhũthĩrĩte rĩĩtwa “Jehova” nĩkĩ? Na hihi rĩĩtwa rĩu rĩa Ngai, Jehova, riugĩte atĩa?

Nĩ kĩĩ gĩtũmĩte Bibilia nyingĩ iria itaũrĩtwo ikorũo itarĩ na rĩĩtwa rĩu? Nĩ kũrĩ itũmi itiganĩte. Ataũri amwe monaga atĩ Ngai Mwene-Hinya-Wothe ndabataraga rĩĩtwa rĩa mwanya rĩa kũmũmenyithania. No kũhoteke angĩ nao maarũmĩrĩire ũndũire wa Ayahudi wa gwĩthema kũhũthĩra rĩĩtwa rĩu, hihi nĩ ũndũ wa gwĩtigĩra kũrĩthahia. Angĩ nao monaga atĩ tondũ gũtirĩ mũndũ ũngĩmenya wega biũ ũrĩa rĩĩtwa rĩa Ngai rĩagĩrĩire gũtamũkwo, nĩ kaba kũhũthĩra rĩĩtwa rĩa ũnene ta “Mwathani” kana “Ngai.” No mawoni ta macio matirĩ na mũthingi nĩ ũndũ wa itũmi ici irũmĩrĩire:

•   Arĩa moigaga atĩ Ngai Mwene-Hinya-Wothe ndabataraga rĩĩtwa rĩa mwanya nĩ mahũthagia ũira ũrĩa wonanagia atĩ maandĩko ma tene ma Kiugo gĩake, nginya marĩa maarĩ kuo mbere ya Kristo, nĩ makoragwo na rĩĩtwa rĩa Ngai. O ta ũrĩa hekũgwetetwo hau mbere, Ngai nĩwe watongoririe andĩki kwandĩka rĩĩtwa rĩake thĩinĩ wa Kiugo gĩake hakuhĩ maita 7,000. Hatarĩ nganja, nĩ endaga tũmenye rĩĩtwa rĩake na tũrĩhũthagĩre.

•  Ataũri arĩa meheragia rĩĩtwa rĩu atĩ tondũ wa gũtĩa ũndũire wa Ayahudi nĩ magaga gwĩciria ũndũ ũmwe wa bata. O na gũtuĩka andĩki-watho amwe Ayahudi matietĩkagĩra gũtamũka rĩĩtwa rĩu, matiarĩeheririe kobĩ-inĩ cia Bibilia iria maandĩkire. Ikũnjo cia tene iria cioonekire kũndũ gwĩtagwo Qumran, hakuhĩ na Iria rĩa Cumbĩ, nĩ ikoragwo na rĩĩtwa rĩu maita maingĩ. Ataũri amwe a Bibilia nĩ monanagia atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai rĩarĩ ho maandĩko-inĩ marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ, tondũ nĩ moigaga atĩ mahũthĩrĩte rĩĩtwa “MWATHANI” rĩrĩ na ndemwa nene harĩa hothe rĩĩtwa rĩu rĩarĩ. No kĩũria nĩ rĩrĩ, Nĩ kĩĩ gĩtũmĩte ataũri acio mahũthĩre marĩĩtwa mangĩ kana meherie rĩĩtwa rĩa Ngai thĩinĩ wa Bibilia, o na magĩĩtĩkagĩra atĩ rĩkoragwo ho maita ngiri nyingĩ? Matuaga nũũ wamaheire rũtha rwa gwĩka ũguo? No o tu moĩ.

•  Nao arĩa moigaga atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai rĩtiagĩrĩire kũhũthĩrũo tondũ gũtirĩ mũndũ ũĩ wega ũrĩa rĩtamũkagwo, no mahũthagĩra rĩĩtwa Jesu mategwĩciria ũhoro warĩo. O na kũrĩ ũguo, arutwo a Jesu a karine ya mbere maatamũkaga rĩĩtwa rĩake na njĩra ngũrani mũno na ũrĩa Akristiano aingĩ marĩtamũkaga ũmũthĩ. Kwahoteka Akristiano Ayahudi maarĩtamũkaga Ye·shuʹa‛. Narĩo rĩĩtwa “Kristo” rĩgatamũkwo Ma·shiʹach, kana “Mesia.” Akristiano arĩa maaragia Kĩngiriki maamwĩtaga I·e·sousʹ Khri·stosʹ, nao Akristiano arĩa maaragia Kĩlatini maamwĩtaga Ieʹsus Chriʹstus. Andĩki a Bibilia maatongoririo nĩ roho kwandĩka ũtaũri wa Kĩngiriki wa rĩĩtwa rĩu thĩinĩ wa Bibilia, kuonania atĩ Akristiano a karine ya mbere moonire kwagĩrĩire kũhũthĩra rĩĩtwa rĩrĩa rĩahũthagĩrũo mũno rũthiomi-inĩ rwao. Na njĩra o ta ĩyo, Kamĩtĩ ya Ũtaũri wa Bibilia ya New World yoonire kwagĩrĩire kũhũthĩra rĩĩtwa “Jehova,” o na gũtuĩka gũtiũĩkaine wega kana ũguo nĩguo rĩĩtwa rĩa Ngai rĩatamũkagwo na rũthiomi rwa Kĩhibirania gĩa tene.

Bibilia ya New World Translation ĩhũthĩrĩte rĩĩtwa “Jehova” nĩkĩ? Ndemwa cia Gĩkũyũ iria irũgamĩrĩire ndemwa iria inya cia Tetragrammaton (יהוה) nĩ YHWH. O ta ciugo iria ingĩ ciothe ciandĩkĩtwo na Kĩhibirania gĩa tene, ndemwa cia Tetragrammaton itiarĩ na mĩgambithia (a, e, i, o, u, ĩ, ũ). Mĩarĩrie-inĩ yao ya o mũthenya, arĩa maaragia rũthiomi rwa Kĩhibirania gĩa tene nĩ meekĩraga mĩgambithia ĩrĩa yagĩrĩire.

Ta mĩaka ngiri ĩmwe thutha wa Maandĩko ma Kĩhibirania kũrĩka, athomi Ayahudi nĩ maathondekire mũtaratara wa kũhũthĩra  marũũri ma mĩtamũkĩre kuonania nĩ mĩgambithia ĩrĩkũ yagĩrĩire kũhũthĩrũo mũndũ agĩthoma Kĩhibirania. No gũkinyĩria hĩndĩ ĩyo, Ayahudi aingĩ maarĩ na wĩtĩkio mũhĩtanu wa atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai rĩtiagĩrĩire kũgwetwo na mũgambo, na nĩ ũndũ ũcio maahũthagĩra ciugo ingĩ handũ harĩo. Kwoguo, kũroneka atĩ rĩrĩa maakobirie Tetragrammaton, maanyitithanagia mĩgambithia ya ciugo icio ingĩ na ndemwa iria inya ciarũgamĩrĩire rĩĩtwa rĩa Ngai. Nĩ ũndũ ũcio, maandĩko ma tene marĩa maarĩ na marũũri ma mĩgambithia matingĩteithia harĩ kuonania ũrĩa rĩĩtwa rĩu rĩatamũkagwo na Kĩhibirania. Amwe moigaga atĩ rĩĩtwa rĩu rĩatamũkagwo “Yahweh,” nao angĩ makoragwo na mawoni ngũrani. Gĩkũnjo kĩmwe kĩa Iria rĩa Cumbĩ kĩrĩa gĩkoragwo na gĩcunjĩ kĩa ibuku rĩa Maũndũ ma Alawii kĩandĩkĩtwo na Kĩngiriki, kĩonanĩtie atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai rĩatamũkagwo Iao. Ningĩ andĩki a tene Angiriki moigaga atĩ no rĩtamũkwo Iae, I·a·beʹ, na I·a·ou·eʹ. No tũtingiuga tũrĩ na ma biũ tondũ tũtiũĩ ũrĩa ndungata cia Ngai cia tene ciatamũkaga rĩĩtwa rĩu na Kĩhibirania. (Kĩambĩrĩria 13:4; Thama 3:15) Ũndũ ũrĩa tũĩ nĩ atĩ Ngai nĩ aahũthagĩra rĩĩtwa rĩake kaingĩ akĩaranĩria na andũ ake, nao nĩ maarĩhũthagĩra makĩmwarĩria, o na makĩaria na arĩa angĩ.​​—Thama 6:2; 1 Athamaki 8:23; Thaburi 99:9.

Nĩ kĩĩ gĩgĩtũmĩte ũtaũri ũyũ ũhũthĩre rĩĩtwa “Jehova”? Nĩ tondũ rĩĩtwa rĩu nĩ rĩhũthĩrĩtwo ihinda iraihu mũno rũthiomi-inĩ rwa Gĩkũyũ.

Riita rĩa mbere rĩĩtwa rĩa Ngai kuoneka Bibilia-inĩ ya Gĩthũngũ nĩ mwaka-inĩ wa 1530, ũtaũri-inĩ wa William Tyndale wa mabuku ma Pentatiuku. Aahũthĩrire “Iehouah.” O ũrĩa mĩaka yathiaga, noguo rũthiomi rwa Gĩthũngũ rwacenjagia, na noguo rĩĩtwa rĩa Ngai rĩacenjagia mwandĩkĩre. Kwa ngerekano, mwaka wa 1612, Henry Ainsworth aahũthĩrire “Iehovah” ũtaũri-inĩ wake wa ibuku rĩa Thaburi. Na rĩrĩa ibuku rĩu rĩataũrirũo rĩngĩ mwaka wa 1639 na rĩgĩcabwo hamwe na Pentatiuku, maahũthĩrire “Jehovah.” Naguo mwaka wa 1901, ataũri a Bibilia ya American Standard Version maahũthĩrire  “Jehovah” harĩa hothe rĩĩtwa rĩa Ngai rĩonekaga maandĩko-inĩ ma Kĩhibirania.

Agĩtaarĩria kĩrĩa gĩatũmire ahũthĩre “Jehovah” handũ ha “Yahweh” ibuku-inĩ rĩrĩa aandĩkire mwaka wa 1911 rĩĩtagwo Studies in the Psalms, mũthomi ũmwe ũheetwo gĩtĩo wa maũndũ ma Bibilia, Joseph Bryant Rotherham, ooigire atĩ eendaga kũhũthĩra “rĩĩtwa rĩrĩa rĩũĩkaine (na rĩgetĩkĩrĩka) nĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia.” Naguo mwaka-inĩ wa 1930, mũthomi ũngĩ wetagwo A. F. Kirkpatrick nĩ ooigire ũndũ o ta ũcio ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũhũthĩra rĩĩtwa “Jehovah.” Oigire ũũ: “Athomi a mĩandĩkĩre na mĩtamũkĩre ya thiomi moigaga atĩ rĩĩtwa rĩu rĩagĩrĩire gũthomwo Yahveh kana Yahaveh; no JEHOVAH nĩ rĩrũmĩte mũno rũthiomi-inĩ rwa Gĩthũngũ, na ũndũ ũrĩa wa bata ti ũrĩa kiugo gĩtamũkagwo, no nĩ kũmenya atĩ rĩu nĩ Rĩĩtwa na to kiugo gĩa kuonania ũnene ta ũrĩa ‘Mwathani’ kĩhũthagĩrũo.”

Rĩĩtwa Jehova riugĩte atĩa? Rũthiomi-inĩ rwa Kĩhibirania, rĩĩtwa Jehova riumĩte harĩ kiugo gĩa kuonania gĩĩko, kĩrĩa kiugĩte “gũtuĩka,” na athomi amwe moigaga atĩ kĩonanagia kĩrĩa gĩtũmaga ũndũ wĩkĩke. Nĩ ũndũ ũcio, Kamĩtĩ ya Ũtaũri wa Bibilia ya New World yataũkĩirũo atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai riugĩte “Nĩ Atũmaga Maũndũ Mekĩke.” Athomi makoragwo na mawoni maingĩ ngũrani, kwoguo tũtingĩnyitĩrĩra mũno atĩ ũguo nĩguo riugĩte. O na kũrĩ ũguo, ũtaũku ũcio nĩ wonanagia wega atĩ Jehova nĩwe Mũũmbi wa indo ciothe na Mũhingia wa muoroto wake. To gũtũma atũmĩte indo iria tuonaga na maitho na ciũmbe ciothe njũgĩ ikorũo kuo, no o ũrĩa maũndũ marathiĩ, noguo athiaga na mbere gũtũma wendi wake ũhinge na muoroto wake ũkinyanĩre.

Kwoguo, ũrĩa rĩĩtwa Jehova riugĩte nĩ makĩria ma ũrĩa ciugo iria ihutanĩtie narĩo ciugĩte, iria cionekaga thĩinĩ wa Thama 3:​14: “Nĩ Ngũtuĩka Kĩrĩa Ngũthuura Gũtuĩka,” kana “Nĩ Ngũtuĩka Kĩrĩa Ngũtuĩka.” Ciugo icio itingĩtaarĩria biũ ũrĩa rĩĩtwa rĩa Ngai riugĩte. Ithenya rĩa ũguo, cionanagia o hanini ũrĩa Ngai ahaana, atĩ no atuĩke o kĩrĩa gĩothe angĩenda ũndũ-inĩ o wothe nĩguo ahingie muoroto wake. O na gũtuĩka rĩĩtwa Jehova no rĩkorũo na rĩciria rĩu, rĩtikoragwo rĩkĩonania o kĩrĩa tu angĩthuura gũtuĩka we mwene. Rĩkoragwo rĩkĩonania nginya ũrĩa atũmaga ũũmbi wake ũtuĩke kĩrĩa angĩenda nĩguo ahingie muoroto wake.