1, 2. Hokolola nghee olweendo laMaria la li, nomolwashike la li lidjuu kuye.

KALA nee wa fa u wete Maria ta londoloka noudjuu kokandongi oko a kala ko oule weevili dihapu. Eshi va li mondjila, Josef okwa li e va kwetela komesho va finda kuBetlehem osho sha li kokule. Opo nee Maria okwa li e udite eshi okaana oko ke li medimo laye take linyenge.

² Ombibeli oya ulika kutya pefimbo opo Maria okwa li e li pokupulumuna. (Luk. 2:5, 6) Ovalihomboli ovo fimbo tava taulula momapya, ovalongi vomapya vamwe otashi dulika va li ve va mona ofimbo tava pulula ile tava kunu, nokulipula kutya omolwashike omukainhu oo e na edalelwapeni tai molweendo. Mbela omolwashike Maria a li e na okudja moshilando shavo Nasaret?

3. Maria okwa li a pewa oshinakuwanifwa sha shike, noshike hatu ke lihonga kombinga yaye?

³ Oinima oya li ya hovela eemwedi donhumba da pita, eshi omukainhu oo omunyasha omuJuda a li a pewa oshinakuwanifwa she likalekelwa mondjokonona aishe yovanhu. Okwa li ta ka dala okaana oko taka ka ninga Messias, Omona waKalunga. (Luk. 1:35) Eshi okaana ka li pokudalwa, ova li ve na okuya molweendo. Molweendo olo, Maria okwa li a shakeneka oinima ihapu oyo ya li tai yeleke eitavelo laye. Natu ka konakoneni kutya oshike sha li she mu kwafela opo a pameke eitavelo laye.

4, 5. (a) Omolwashike Josef naMaria va li tava i kuBetlehem? (b) Elombwelo lOmukesari ola li la kwafela mokuwanifwa kwexunganeko lilipi?

⁴ Josef naMaria havo aveke va li ve na okuya molweendo olo. Omukesari Augustus okwa li a yandja elombwelo kutya, ovanhu aveshe ove na oku ke lishangifa, nakeshe umwe okwa li e na oku ke lishangifila koshilando oko a dalelwa. Mbela Josef okwa li e linyenga ngahelipi? Ombibeli oya ti: “Osho yo Josef a fikama muGalilea moshilando shaNasaret, okwa ya kuJudea koshilando shaDavid sha ifanwa Betlehem, osheshi ye womeumbo nomepata laDavid.” — Luk. 2:1-4.

⁵ Omukesari oo ka li ashike a yandja elombwelo olo ombadilila. Omido 700 da pita, exunganeko olo tali popi kutya Messias ota ka dalelwa muBetlehem ola hangwa nale la shangwa. Opa li oshilando  shedina Betlehem osho sha li shi li eekilometa 11 okudja kuNasaret. Exunganeko olo ola popya kondadalunde kutya Messias okwa li taka dalelwa ‘muBetlehem Efrata.’ (Lesha Mika 5:1.) Ngeenge omunhu ta di kuNasaret a yuka kokamukunda oko kanini ta ende nondjila yokeemhunda ta pitile muSamaria, oku na okweenda po eekilometa 130 lwaapo. Kokamukunda oko, oko kwa li taku i Josef, molwaashi oko kwa dja Ohamba David, oo mepata laye mwa dja Josef naMaria.

6, 7. (a) Omolwashike olweendo lokuya kuBetlehem tashi dulika la li eshongo kuMaria? (b) Eshi Maria a ka hombolwa kuJosef osha li sha nwefa mo ngahelipi omatokolo aye? (Tala yo eshangelo lopedu.)

⁶ Mbela Maria ota ka dulika ngoo nokuyambidida etokolo laJosef? Olweendo olo ola li tali ka kala lidjuu kuMaria, onghee hano, otashi dulika sha li shidjuu kuye okudulika. Osha li lwopehovelo laOktoba, nodula oya li tai dulu okuloka kanini eshi okwenye taku ende taku puko. Osho vali sha ningifa olweendo likale lidjuu kuMaria osheshi kutya, Betlehem osha li komulondo oule weemeta 760 okuyuka pombada, onghee hano ova li ve na okweenda tava londo eshi tava fiki ko. Otashi dulika sha li tashi pula efimbo lihapu shi dulife shito molwaashi onghalo yaMaria oya li tai pula va ende tava fuwa po. Omukainhu oo omunyasha otashi dulika a li a hala okukala popepi neumbo lavo, opo pe na ovakwanedimo nookaume ovo tava dulu oku mu kwafela pefimbo lokufetwa. Kape na omalimbililo, okwa li a pumbwa okukala e na ouladi opo a dule okuya molweendo la tya ngaho.

⁷ Nonande ongaho, Lukas okwa shanga kutya Josef okwa ya ‘e ke  lishangife pamwe naMaria.’ Okwa popya yo kutya Maria “okwa li a hombolwa kuJosef ngaashi a li a udaneka.” (Luk. 2:4, 5, yelekanifa no-NW.) Eshi Maria a ninga omukulukadi waJosef, osha li sha nwefa mo omatokolo aye neenghono. Okwa li a tala ko omushamane waye e li omutwe woukwaneumbo, nokwa tambula ko oshinakuwanifwa osho a pewa kuKalunga shokukala omukwafi waJosef noku mu yambidida ngeenge ta ningi omatokolo. * Maria okwa li a dulika nehalo liwa komushamane waye nokungaho okwa ulika eitavelo.

8. (a) Oshike vali tashi dulika sha li she linyengifa Maria a ye pamwe naJosef kuBetlehem? (b) Omonghedi ilipi oshihopaenenwa shaMaria shi li etwomukumo kovanhu ovadiinini kunena?

⁸ Oshike vali tashi dulika sha li she linyengifa Maria a dulike? Mbela okwa li e shii exunganeko olo tali popi kutya Messias ota ka dalelwa muBetlehem? Ombibeli inai shi popya. Ashike otashi dulika a li e shi shii molwaashi ovapristeri ovakulunhu novanongo vomishangwa nosho yo ovanhu vahapu ova li ve shi shii. (Mat. 2:1-7; Joh. 7:40-42) Kakele kaasho, Maria okwa li e shii nawa omishangwa. (Luk. 1:46-55) Keshe osho Maria a li a ninga, kutya nee omatokolo okuya molweendo opo a dulike komushamane waye, komhango yomupangeli ile  okexunganeko laJehova, okwa tula po oshihopaenenwa sha denga mbada. Jehova okwa lenga ovalumenhu novakainhu ovo ve na oukwatya welininipiko nomhepo yeduliko. Oshihopaenenwa shaMaria otashi tu omukumo ovadiinini aveshe molwaashi ovanhu vahapu kunena ihava dulika.

9, 10. (a) Josef naMaria otashi dulika va li tave lipula nashike eshi va li pokufika muBetlehem? (b) Josef naMaria ova li va mona omulele peni nomolwashike?

⁹ Maria oku na okukala a li ta fuda e udite epepelelo eshi a li e wete Betlehem tashi ehene popepi. Eshi va li tava londo koshikulundudu, noku pita moluxwa leemono odo di li dimwe domoilikolomwa oyo hai likolwa xuuninwa, Maria naJosef otashi dulika va li tava diladila nawa shi na sha nondjokonona yokamukunda oko kanini. Oka li kaniingholi mokuyelekanifa noilando yomuJuda, ngaashi omuProfeti Mika a li e shi xunganeka; ndele omo mwa li mwa dalelwa Boas, Naomi naDavid omido di dule peyovi da pita.

¹⁰ Maria naJosef ova hanga okamukunda oko ke yadi ovanhu. Ova hanga nale ovanhu vahapu va fika nove lishangifa, noka pa li onhele yokukala ooJosef naMaria. * Kava li ve na eshi tava dulu okuninga po, ova li ashike ve na okunangala moshiunda. Kala nee wa fa u wete Josef te lipula nomukulukadi waye e mu etela onghenda nolukeno eshi a hangwa kouyahame mudjuu oo ina shakeneka nande onale nowa li tau hapupala. Ofimbo va li monhele ya tya ngaho, Maria okwa li a hangwa koshifeta.

11. (a) Omolwashike ovakainhu aveshe tava dulu okuudila Maria oukwao wananghali? (b) Omeenghedi dilipi Jesus a li “oshiveli”?

¹¹ Ovakainhu aveshe otava dulu okuudila Maria oukwao wananghali. Omido 4 000 da pita, Jehova okwa li nale a popya kutya ovakainhu otava ka mona ouyahame pefimbo lokumona oludalo omolwoufyuululwalunde. (Gen. 3:16) Osha yela kutya Maria naye okwa li a mona oludalo nokuyahama. Lukas ina hokolola sha shi na sha nouyahame waMaria, ponhele yaasho okwa shanga ashike a ti: “Ye okwe livelipa oshiveli shaye okamati.” (Luk. 2:7) Heeno “oshiveli shaye” shotete kounona vaye ovo vahapu aveshe vaheyali. (Mark. 6:3) Ashike oshiveli osho osha li tashi ka kala sha yooloka ko kuvakwao. Kasha li ashike oshiveli shaMaria, ndele osha li yo shaJehova, “Omudalwa wotete [woishitwa] aishe” Omona ewifa laKalunga. — Kol. 1:15.

12. Openi Maria a li a nangeka okaana, nongahelipi oushili oo wa yooloka ko koinyandwa oyo hai danwa mounyuni i na sha nokudalwa kwaJesus?

¹² Ehokololo ola wedako tali ti: “Okwe ka tonyena momalapi ndele okwe ka nangeka mepeta lokulila oimuna.” (Luk. 2:7) Oinyandwa i na sha nokudalwa kwaJesus nosho yo omafano omudingonoko omo  a dalelwa, ohaa ulike oinima ihe li paushili. Tala kwaasho sha li sha ningwa po shili. “Ndele Maria okwe ka nangeka mepeta lokulila oimuna.” Dimbuluka kutya oukwaneumbo oo owa li ashike wa mona omulele moshiunda shoimuna, monhele oyo ihe na omhepo iwa ile oukoshoki, kutya nee opefimbo lonale ile okunena. Mbela ope na ngoo ovadali tava hoolola okaana kavo ka ka dalelwe moshiunda ngeno ova li ve na osho tava dulu okuninga po? Ovadali vahapu ova halela ovana vavo osho sha denga mbada. Mbela Josef naMaria navo kava li tuu va halela Omona waKalunga osho sha denga mbada!

13. (a) Omonghedi ilipi Maria naJosef va li va ninga ngaashi tava dulu naasho va li ve na? (b) Ongahelipi ovadali ovanaendunge kunena tava dulu okuhopaenena Josef naMaria?

¹³ Josef naMaria kava li va yandja elitulemo keenghalo odo da li dii, ndele ponhele yaasho ova li va ninga ngaashi tava dulu naasho va li ve na po. Didilika kutya Maria okwa li a fila okahanana oshisho, e ka tonyena momalapi noku ka futinina nawa, ndele te ka nangeke nawa mepeta loimuna opo ka dule okukofa, nokushilipaleka kutya oka amenwa noita ka fi outalala. Maria ka li a efa a wililwe po keenghalo dii, ndele okwa kendabala ngaashi ta dulu okufila oshisho omonamati. Aveshe naJosef ova li ve shi shii kutya okuhonga okaana ka shiive Jehova osho oshinima sha fimanenena osho ve na oku ka ningila. (Lesha Deuteronomion 6:6-8.) Ovadali ovanaendunge kunena ohava pitifa komesho okuhonga ounona vavo kombinga yaJehova mounyuni ou wa dina oinima yopamhepo.

14, 15. (a) Omolwashike ovafita va li va halelela okumona okaana? (b) Ovafita ova li va ninga po shike eshi va mona Jesus moshiunda?

¹⁴ Ombadilila opa li pa ningwa euyaano olo la li la piyaaneka omudingonoko oo wa li wa mwena nawa. Ovafita voimuna ova li va ya mo nokweendelela, va halelela okumona oukwaneumbo naunene tuu okahanana. Ovalumenhu ovo ova li tava ingida nehafo noipala yavo oya li tai vilima kenyaku. Ova li ve uya neendelelo okudja koikulundudu oko va li va kalela oimuna yavo. * Ova hokololela ovadali ovo va li va kumwa shi na sha noshiningwanima shikumwifa osho sha li opo sha ningwa. Mokati koufiku fimbo va li koikulundudu ova li ve lihololelwa komweengeli. Oshinge shaJehova osha li she va vilimina, nomweengeli okwa li e va lombwela kutya Kristus ile Messias, opo ashike a dalwa muBetlehem. Okwa ti yo kutya otava ka hanga okaana ka nangala mepeta lokulila oimuna noka tonyenwa momalapi. Opa li yo pa ningwa oshinima shimwe shididilikwedi, opa li pa holoka ongudu inene yovaengeli ovanaenghono tava hambelele Kalunga. — Luk. 2:8-14.

 ¹⁵ Itashi kumwifa eshi ovalumenhu ovo ve uya neendelelo muBetlehem. Ove na okukala va li va hafa okumona okahanana oko ka nangala mepeta ngaashi naanaa omweengeli e va lombwela. Kava li va mwenena onghundana oyo iwa, ‘ova hepaulula apeshe eendjovo naaveshe ava ve di uda ova kuminwa odo ve di hepaululilwa kovafita.’ (Luk. 2:17, 18) Ovawiliki vomalongelokalunga vopefimbo opo ova li va yemba ovafita voimuna. Ndele osha yela kutya Jehova okwa lenga ovalumenhu ovo ovalininipiki novadiinini. Mbela etalelepo olo ola li la kuma ngahelipi Maria?

16. Ongahelipi Maria a ulika kutya okwa li shili ha diladila moule, nomolwashike a dula okukala neitavelo la kola?

¹⁶ Nonande Maria oku na okukala a li a loloka konima yokupulumuna, okwa li a pwilikina nawa ondjovo keshe. Okwa li a ninga shihapu: “Maria okwa tuvikila eendjovo odo adishe nokwa fika pexulifodiladilo momutima waye.” (Luk. 2:19, yelekanifa no-NW) Omukainhu oo omunyasha okwa li ha diladila moule. Okwa li e shi shii kutya etumwalaka lomweengeli ola li la fimanenena. Kalunga kaye, Jehova, okwa li a hala a shiive kutya omona okwe likalekelwa noku ude ko efimano laye. Okwa li a ninga shihapu shihe fi ashike okupwilikina. Okwa li a tuvikila eendjovo odo momutima waye opo a dule okudilonga kudo meemwedi nomeedula dokomesho. Olo ola li etomheno la fimana molwaashi Maria a dula okukala neitavelo la kola monghalamwenyo yaye aishe. — Lesha Ovaheberi 11:1.

17. Ongahelipi hatu dulu okushikula oshihopaenenwa shaMaria shi na sha neeshili dopamhepo?

¹⁷ Mbela oto ka shikula ngoo oshihopaenenwa shaMaria? Jehova okwa shangifa eeshili da fimanenena mEendjovo daye. Onghee hano, ohatu ka mona ashike ouwa meeshili da tya ngaho ngeenge otwa kala noku yandja elitulemo kudo. Osho ohatu shi ningi mokulesha Ombibeli pandjikilile i li Eendjovo daKalunga da nwefwa mo ndele ha ngaashi oshileshomwa shongaho. (2 Tim. 3:16) Ngaashi Maria, nafye otwa pumbwa okukala hatu tuvikile eendjovo doshili momitima detu nokukala hatu dilonga kudo. Ngeenge otwa kala hatu dilonga kwaasho twe lihonga mOmbibeli, nokutala kutya omeenghedi dilipi hatu dulu okutula moilonga pauyadi omayele oo hatu pewa kuJehova, otashi ke tu kwafela tu kulike eitavelo letu.

18. (a) Eshi Jesus a li e na omafiku manini, Maria naJosef ova li va dulika ngahelipi kOmhango yaMoses? (b) Omayambo oo Josef naMaria va li va twala kotembeli okwa holola shike shi na sha noiniwe yavo?

¹⁸ Eshi okaana ka wanifa omafiku ahetatu, Josef naMaria ova li ve  ke ka pitifa etanda ngaashi sha li tashi pulwa kOmhango yaMoses, nove ka luka Jesus ngaashi va li va lombwelwa. (Luk. 1:31) Eshi Jesus a wanifa omafiku 40, ova li ve mu twala kotembeli kuJerusalem oyo ya li eekilometa 10 okudja muBetlehem, opo va ka yandje eyambo lelifetifo. Omhango oya li ya pitika ovafyoona va yandje omalyamono avali ile ounghutyona vavali. Ashike nonande Josef naMaria ova li va fya ohoni eshi va li itava dulu okuyandja odi nelyamono ngaashi ovadali vakwao, ova li va dulika komhango. Fimbo va li natango motembeli, ova li va pewa etumwalaka olo la li le va twa omukumo. — Luk. 2:21-24.

19. (a) Ongahelipi Simeon a li a lombwela Maria eendjovo dimwe vali odo a li ta dulu okutuvikila momutima waye? (b) Hanna okwa li e linyenga ngahelipi eshi amona Jesus?

¹⁹ Omulumenhu umwe omunamido wedina Simeon okwa ya kuMaria fimbo va li muJerusalem nokwa li e mu lombwela eendjovo dimwe vali odo a li a tuvikila momutima. Okwa li a udanekelwa kutya ota ka mona Messias fimbo ina fya, nomhepo iyapuki yaJehova oya li ye mu wilika a mone kutya okahanana oko Jesus, oko ke li Omuxupifi oo a udanekwa. Simeon okwa li yo a lombwela Maria shi na sha nouyahame oo e na oku ke lididimikila monakwiiwa. Okwa li e mu lombwela kutya ota ka kala e udite a fa a tyuulwa neongamukonda lile. (Luk. 2:25-35) Nonande eendjovo odo oda li tadi londwele Maria shi na sha noupyakadi oo wa li tau ke uya, oda li de mu kwafela a dule okulididimika eshi efimbo olo la ka fika konima yomido 33. Konima  yaSimeon, omuprofeti wedina Hanna naye okwa li a mona okahanana Jesus, nokwa li a hovela okuhepaululila aveshe ovo va teelela exupifo laJerusalem. — Lesha Lukas 2:36-38.

20. Okutwala Jesus kotembeli kuJerusalem okwa li kwa eta ouwa ulipi?

²⁰ Josef naMaria kava li tuu va ninga etokolo li li pandunge eshi va li va twala okahanana kotembeli yaJehova kuJerusalem! Oiningwanima oyo oya li ehovelo longhalamwenyo yomonamati wavo yokulongela Jehova noudiinini motembeli yaYe. Ofimbo va li kotembeli, ova pa Jehova osho sha denga mbada she likolelela kokudula kwavo, nova li va mona ko ehongo neendjovo detwomukumo. Efiku olo Maria a dja kotembeli, eitavelo laye ola li la pamenena nomutima waye owa li u yadi oinima yopamhepo oyo a li ta dulu okudilonga kuyo noku i lombwela vamwe.

21. Ongahelipi hatu dulu okushilipaleka kutya oha tu ka twikila okukala neitavelo la pama, ngaashi Maria?

²¹ Oshinima shihafifa kunena okumona ovadali tava shikula oshihopaenenwa eshi. Mokati kEendombwedi daJehova, ovadali ovadiinini ohave uya novana vavo kokwoongala kwopaKriste. Ovadali va tya ngaho ohava yandje ngaashi tava dulu; hava twaafana omukumo novakriste vakwao. Konima yokwoongala, ohava kala ve na eitavelo la pama, va hafa nove na oinima iwa oyo tava dulu okulombwela vamwe. Itashi ka kala tuu shiwa okwoongala pamwe navo! Mokuninga ngaho, ohatu ka kala neitavelo la pama ngaashi Maria.