پەيىش باعى شىنىمەن بولعان با؟ بولسا، قايدا بولعان؟
پەيىش باعى شىنىمەن بولعان با؟ بولسا، قايدا بولعان؟
ٴسىرا، ٴسىز ادام اتا مەن حاۋا انا جانە پەيىش باعى تۋرالى اڭگىمەنى ەستىگەن شىعارسىز؟ بۇل اڭگىمە دۇنيەدەگى ادامداردىڭ بارىنە تانىس. نەگە ونى وزىڭىزگە وقىپ كورمەسكە؟ ول كيەلى جازبالاردىڭ جاراتىلىس كىتابىندا 1:26—3:24 تارماقتاردا جازىلعان. سول اڭگىمەنىڭ مازمۇنى مىناداي:
ەحوبا قۇداي a توپىراقتان ادامدى جاراتىپ، ەسىمىن ادام دەپ قويادى دا، ەدەم دەپ اتالعان جەردەگى باققا قونىستاندىرادى. قۇدايدىڭ ٶزى جاساعان بۇل باق جاقسى سۋارىلاتىن جانە كوز تارتارلىق جەمىستى اعاشتارعا تولى بولاتىن. باقتىڭ ورتاسىندا «جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاش» ٶسىپ تۇردى. قۇداي ادامدارعا بۇل اعاشتىڭ جەمىسىن جەۋگە تيىم سالادى، ال ٴتىل الماسا، جازاسى ٶلىم بولاتىنىن ەسكەرتەدى. كەيىنىرەك ەحوبا ادام اتانىڭ ٴبىر قابىرعاسىنان وعان سەرىك بولاتىن حاۋا ەسىمدى ايەلدى جاراتادى. ٴسۇيتىپ، ولارعا باقتى وڭدەپ كۇتۋدى جانە دۇنيەگە ۇرپاق اكەلىپ، جەر بەتىن تولتىرۋدى تاپسىرادى.
بىردە حاۋا انا جالعىز قالعاندا، وعان جىلان ٴتىل قاتادى. ول ادامداردى قۇداي ىسپەتتى ەتەتىن ٴبىر جاقسى نارسەنى جاسىرۋ ٷشىن قۇداي وتىرىك ايتتى دەپ، تيىم سالىنعان جەمىستەن جەۋگە ازعىرادى. حاۋا انا جىلانعا سەنەدى دە، تيىم سالىنعان جەمىستى الىپ جەيدى. كەيىن ادام اتا دا وعان قوسىلىپ، قۇدايدىڭ بۇيرىعىن بۇزادى. ناتيجەسىندە ەحوبا قۇداي ادام اتا مەن حاۋا اناعا جانە جىلانعا ۇكىم شىعارادى. سونان سوڭ ولاردى جۇماقتان قۋادى دا، باقتىڭ كىرەبەرىسىنە پەرىشتەلەردى كۇزەتشى ەتىپ قويادى.
كەزىندە عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ اراسىندا جاراتىلىس كىتابىنداعى وقيعالاردىڭ شىن مانىندە تاريحتا ورىن العانىن راستاۋ ٷردىسى كەڭ تاراعان ەدى. ال بۇگىندە بۇل وقيعالارعا كۇماندانا قاراۋعا بەيىم. الايدا جاراتىلىس كىتابىنداعى ادام اتا مەن حاۋا انا جانە پەيىش باعى تۋرالى مالىمەتكە كۇماندانۋعا قانداي نەگىز بار؟ وسىعان قاتىستى كەڭ تارالعان ٴتورت پىكىردى قاراستىرايىق.
1. ەدەم باعى شىن مانىندە بولعان با؟ بولسا، قايدا بولعان؟
بۇل ماسەلەگە قاتىستى كۇمان نەلىكتەن تۋىندادى؟ بۇعان ٴپالساپانىڭ ىقپالى تيسە كەرەك. عاسىرلار بويى ٴدىندارلار قۇداي ورناتقان باق ٵلى دە ٴبىر جەردە بار دەپ پايىمداپ كەلدى. ال پلاتون مەن اريستوتەل ەسىمدى گرەك ٴپالساپاشىلارىنىڭ جەر بەتىندەگى ەش نارسە كەمەلدى بولا المايدى، كەمەلدىلىك كوكتە عانا بولادى دەگەن پىكىرى باتىس دىندەرىنە اسەر ەتتى. سوندىقتان ٴدىندارلار ناعىز پەيىش نە جۇماق باعى كوككە جاقىنىراق جەردە بولۋى ٴتيىس دەپ ويلاي باستادى b. كەيبىرەۋلەر بۇل باق ەڭ بيىك تاۋدىڭ شىڭىندا، ياعني وسى بۇلىنگەن دۇنيەنىڭ اسەرى تيمەيتىن جەردە ورنالاسقان بولۋى مۇمكىن دەپ ويلاسا، وزگەلەرى ول سولتۇستىك نە وڭتۇستىك پوليۋستە شىعار دەپ تۇجىرىمدادى. ال تاعى باسقالارىنىڭ ايتۋىنشا، ول ايدىڭ ۇستىندە نە ونىڭ جانىندا بولعان. ولاي بولسا، پەيىش باعىنا قاتىستى تۇسىنىك قيالعا ۇقساي باستاعانى تاڭعالدىرمايدى. بۇگىندەگى كەيبىر عالىمدار پەيىش باعى ەشقاشان بولماعان، دەمەك، ونىڭ گەوگرافيالىق ورنى دا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى.
الايدا پەيىش باعى كيەلى كىتاپتا باسقاشا سۋرەتتەلەدى. جاراتىلىس كىتابىنداعى 2:8—14 تارماقتاردان سول جەر تۋرالى ٴبىراز جايتتاردى بىلەمىز. مىسالى، باق ەدەم دەپ اتالاتىن جەردىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان. وندا جاقسى جەمىس بەرەتىن ٴتۇرلى اعاشتار وسكەن. ەدەمنەن اققان وزەن ٵرى قاراي ٴتورت وزەنگە ٴبولىنىپ، باقتى سۋلاندىرىپ جاتتى. كيەلى كىتاپتا سول ٴتورت وزەننىڭ اتاۋى بەرىلگەن جانە ولاردىڭ قالاي قاراي اققانى جازىلعان. ەندەشە، پەيىش باعىنىڭ جەردە بولعانى انىق ەمەس پە؟! سوندىقتان دا زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبىسى كيەلى كىتاپتاعى وسى ٷزىندىنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، باقتىڭ قازىرگى كەزدەگى ورنىن تابۋعا تىرىستى. ناتيجەسىندە ٴبىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلەتىن سان الۋان پىكىرلەر تۋىندادى. بۇدان ەدەم باعىنىڭ سيپاتتاماسى جالعان نەمەسە اڭىز دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولا ما؟
كەلەسى جايتتارعا كوڭىل بولەيىكشى: ەدەم باعىنداعى وقيعا شامامەن 6000 جىل بۇرىن ورىن العان. بۇل وقيعانى مۇسا پايعامبار ەل اۋزىندا قالعان اڭگىمەلەردەن جانە سول زامانعى قۇجاتتاردان ٴبىلىپ جازسا كەرەك. ول جازىپ جاتقان كەزدە وقيعانىڭ ورىن العانىنا شامامەن 2500 جىل وتكەن بولاتىن. دەمەك، سول كەزدىڭ وزىندە ەدەم جايىنداعى اڭگىمە ەجەلگى تاريح بولىپ ەسەپتەلگەن. ولاي بولسا، قانشاما عاسىردىڭ ىشىندە وزەن سياقتى گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەردىڭ وزگەرۋى مۇمكىن ەمەس پە؟! جەردىڭ سىرتقى قاباتى ٴبىر ورىندا تۇرمايدى، ۇنەمى قوزعالىستا بولادى. ەدەم باعى ورنالاسقان دەپ ەسەپتەلەتىن ايماقتا ٴجيى جەرسىلكىنىستەرى بولىپ تۇرادى. قازىرگى كەزدە دۇنيەجۇزىندەگى كۇشتى جەرسىلكىنىستەرىنىڭ 17 پايىزى سول ايماقتا ورىن العان ەكەن. مۇنداي ايماقتاردا جەر بەتىنىڭ وزگەرۋى قالىپتى جايت. ونىڭ ۇستىنە، نۇح پايعامباردىڭ زامانىنداعى توپان سۋ دا جەر بەدەرىن ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراتقان c.
الايدا ٴبىز ناقتى بىلەتىن بىرنەشە جايت بار. مىسالى، جاراتىلىس كىتابىندا پەيىش جەر بەتىندە شىنىمەن بولعان باق رەتىندە سيپاتتالادى. وندا اتالعان ٴتورت وزەننىڭ ەكەۋى، ەۆفرات پەن تيگر (نەمەسە حيددەكەل) وزەندەرى، ٵلى كۇنگە دەيىن بار. سونداي-اق ولاردىڭ باستاۋ الاتىن جەرى ٴبىر-بىرىنە جاقىن جاتىر. ٴتىپتى وسى وزەندەر اعىپ وتەتىن ايماقتاردىڭ اتاۋى مەن قازبا بايلىقتارى دا كيەلى كىتاپتا جازىلعان. وسى جايتتار جاراتىلىس كىتابىنىڭ العاشقى وقىرماندارىنا، ياعني ەجەلگى ەۆرەيلەرگە تانىس بولعان.
ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردا وسىنداي ناقتى دەرەكتەر جازىلا ما؟ الدە تەكسەرۋگە جانە جوققا شىعارۋعا بولاتىن جايتتار ٴجيى ايتىلماي قالا ما؟ ادەتتە ەرتەگىلەر «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ٴجۇنى بورتەدە...» دەپ باستالىپ جاتسا، تاريحي جازبالاردا وقيعاعا قاتىستى دەرەكتەر ناقتى ايتىلادى. ەدەم باعى تۋرالى اڭگىمە دە سولاي جازىلعان.
2. قۇدايدىڭ ادام اتانى توپىراقتان، ال حاۋا انانى ونىڭ قابىرعاسىنان جاراتقانى شىندىققا جاناسا ما؟
بۇگىندە عالىمدار ادامنىڭ دەنەسى سۋتەگى، وتتەگى جانە كومىرتەگى سياقتى ٴتۇرلى ەلەمەنتتەردەن تۇراتىنىن دالەلدەگەن. ال بۇل ەلەمەنتتەردىڭ ٴبارى توپىراقتىڭ قۇرامىندا بار. قالايشا بۇل زاتتاردان ٴتىرى جاراتىلىس قۇرالدى؟
كوپتەگەن عالىمدار ٶمىر وزدىگىنەن پايدا بولدى، ياعني تىرشىلىكتىڭ قاراپايىم ٴتۇرى ميلليونداعان جىلدار بويى بىرتىندەپ دامىپ، كۇردەلى تۇرگە اينالدى دەپ پايىمدايدى. الايدا «قاراپايىم» دەگەن ٴسوز قاتە تۇسىنىك بەرەدى، ويتكەنى تىرشىلىك اتاۋلى، ٴتىپتى ٴبىر جاسۋشالى تيتتەي اعزالار دا، وتە كۇردەلى بولىپ كەلەدى. تىرشىلىكتىڭ كەز كەلگەن ٴتۇرى كەزدەيسوق پايدا بولعانىنىڭ نە پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنىنىڭ ەشقانداي دالەلى جوق. قايتا، ول وي-ساناسى بىزدىكىنەن الدەقايدا جوعارى تۇلعانىڭ جاراتىلىسى ەكەنىنە بۇلتارتپاس دالەل بولىپ تابىلادى d (ريمدىكتەرگە 1:20).
كەرەمەت مۋزىكالىق تۋىندىنى سۇيسىنە تىڭداعاندا، كوز تارتارلىق كوركەم سۋرەتتى نەمەسە جاڭا عاجايىپ تەحنيكالىق قۇرىلعىنى تاماشالاعاندا، ونى ەشكىم جاساعان جوق، وزدىگىنەن پايدا بولدى دەيسىز بە؟ البەتتە، جوق! الايدا ونەر تۋىندىلارى مەن تەحنيكا قۇرالدارى ەرەكشە كۇردەلى ٵرى تاڭعاجايىپ ادام دەنەسىمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ولاي بولسا، قالايشا ادام دەنەسىنىڭ جاراتۋشىسى جوق دەي الامىز؟! بۇعان قوسا، جاراتىلىس كىتابىندا جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ادام بالاسى عانا قۇدايعا ۇقساس بولىپ جاراتىلعانى ايتىلعان (جاراتىلىس 1:26). سوندىقتان ادامداردا عانا قۇدايدىكىندەي جاسامپازدىق قابىلەت بار، مۇنىڭ ارقاسىندا ولار مۋزىكا، كوركەم ونەر جانە تەحنيكا سالالارىندا تاڭعالدىرارلىق جەتىستىكتەرگە جەتە الادى. ولاي بولسا، قۇدايدىڭ جاراتۋ قابىلەتى، نەمەسە جاسامپازدىعى، بىزدىكىنەن الدەقايدا جوعارى ەكەنىمەن كىم داۋلاسادى؟
حاۋانىڭ ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعانىنا كەلەر بولساق، مۇنىڭ قۇدايعا ەش قيىندىعى بولمادى e. ول حاۋانى باسقا دا ادىسپەن جاراتا الار ەدى، الايدا ايەلدى بۇلاي جاراتۋىندا تەرەڭ ٴمان بار-تىن. ول ەركەك پەن ايەلدىڭ نەكەلەسكەنىن جانە «ٴبىرتۇتاس» دەنە سياقتى تىعىز قارىم-قاتىناس بولعاندارىن قالادى (جاراتىلىس 2:24). ەركەك پەن ايەل ٴبىرىن-ٴبىرى تولىقتىراتىن، قامقورلايتىن ومىرلىك جۇپ بولۋلارى ٷشىن، ايەلدى كۇيەۋىنىڭ قابىرعاسىنان جاراتقانى قۇدايدىڭ دانالىعىنىڭ ٵرى سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟
بۇعان قوسا، بۇگىندەگى گەنەتيكتەر كۇللى ادامزاتتىڭ ٴبىر ەركەك پەن ٴبىر ايەلدەن تارالۋى مۇمكىن ەكەنىن راستايدى. ولاي بولسا، جاراتىلىس كىتابىندا ايتىلعان بۇل جايتتى شىندىققا جاناسپايدى دەۋگە بولا ما؟!
3. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاش جانە ماڭگىلىك ٶمىردى سيلايتىن اعاش ويدان شىعارىلعانعا ۇقسايدى.
شىن مانىندە، جاراتىلىس كىتابىندا بۇل اعاشتاردىڭ قانداي دا ٴبىر سيقىرلى كۇشى بولعان دەپ ايتىلماعان. ولار باقتا ٶسىپ تۇرعان كادىمگى اعاشتار ەدى. ٴبىراق ەحوبا قۇداي بۇل اعاشتارعا بەينەلى ماعىنا بەردى.
ادامدار دا كەيبىر نارسەلەرگە بەينەلى ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ۇلتتىق تۋدى الايىق. ونى دارىپتەۋ تالاپ ەتىلگەندە، ادامدار ونى ەرەكشە ٴبىر ماتا دەپ ەمەس، مەملەكەتتىك ٴرامىز رەتىندە دارىپتەۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. سونداي-اق پاتشالار كيگەن ٴتاجى مەن ۇستاعان اسا تاياقتار دا بيلىكتىڭ بەينەسى بولعانى بەلگىلى.
ولاي بولسا، جوعارىدا اتالعان ەكى اعاش نەنى بەينەلەدى؟ بۇل تۋرالى كوپتەگەن تۇسىنىكسىز بولجامدار جاسالعان. ٴبىراق ونىڭ قاراپايىم، سويتسە دە تەرەڭ ٴماندى جاۋابى بار. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاش قۇدايعا عانا تيەسىلى مارتەبەنى — نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن شەشۋ قۇقىعىن — بەينەلەدى (ەرەميا 10:23). سوندىقتان ول اعاشتىڭ جەمىسىن ۇرلاۋ قىلمىس بولىپ سانالدى. ال ماڭگىلىك ٶمىردى سيلايتىن اعاش قۇداي عانا سيلاي الاتىن ماڭگىلىك ٶمىردىڭ بەينەسى ەدى (ريمدىكتەرگە 6:23).
4. سويلەيتىن جىلان ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرىنە ۇقسايدى.
راسىندا دا، جاراتىلىس كىتابىنداعى اڭگىمەنىڭ بۇل جەرى، كيەلى كىتاپتىڭ وزگە بولىكتەرىندەگى مالىمەت ەسكەرىلمەسە، ادامدى شاتاستىرۋى مۇمكىن. الايدا بۇل قىزىقتى قۇبىلىستىڭ ٴمان-جايىن جازبالار بىرتىندەپ اشادى.
كىمنىڭ نەمەسە نەنىڭ اسەرىمەن جىلان سويلەگەندەي بولىپ كورىندى؟ ەجەلگى ەۆرەيلەر بۇل قۇبىلىستى انىقتاي تۇسەتىن كەيبىر مالىمەتتەردەن حاباردار بولاتىن. ولار جانۋارلار سويلەي الماسا دا، رۋحاني تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن ٴتىل بىتكەندەي كورىنەتىنىن بىلگەن. مىسالى، مۇسا پايعامبار بالاعام تۋرالى وقيعاسىندا قۇدايدىڭ پەرىشتەسى ەسەكتى سويلەگەندەي ەتىپ كورسەتكەنىن جازعان (رۋلاردى ساناۋ 22:26—31؛ پەتىردىڭ 2-حاتى 2:15، 16).
وزگە رۋحاني تۇلعالار، قۇدايدىڭ جاۋلارىن قوسا العاندا، كەرەمەتتەر جاساي الا ما؟ مۇسا پايعامباردىڭ كوز الدىندا مىسىرلىق «باقسى-بالگەرلەر» قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جاسالعان كەرەمەتتى قايتالاپ، تاياقتاردى جىلانعا اينالعانداي ەتىپ كورسەتكەن. مۇنداي ارەكەتتى جاساۋعا كۇشى جەتكەن قۇداي جاۋىنا اينالعان رۋحاني جاراتىلىستار ەكەنى انىق (مىسىردان شىعۋ 7:8—12).
ٵيۇپ كىتابىن دا كيەلى رۋحتىڭ جەتەلەۋىمەن مۇسا پايعامبار جازعان دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل كىتاپتا ەحوبانىڭ بارلىق قىزمەتشىسىنىڭ ادالدىعىنا داۋ تۋدىرعان قۇدايدىڭ باستى جاۋى شايتان تۋرالى كوپ ايتىلادى (ٵيۇپ 1:6—11؛ 2:4، 5). ولاي بولسا، ەجەلگى ەۆرەيلەردىڭ ەدەم باعىندا حاۋا اناعا سويلەگەن، ٵرى ونى مىنسىزدىگىنەن تايدىرۋ ٷشىن الداعان جىلاننىڭ ارتىندا شايتان تۇرعان دەپ بولجاۋى مۇمكىن بە ەدى؟ سولاي بولعانعا ۇقسايدى.
جالعان سويلەگەن جىلاننىڭ ارتىندا شىنىمەن دە شايتان تۇردى ما؟ عاسىرلار وتە يسا پايعامبار شايتاندى «وتىرىكشى ٵرى وتىرىكتىڭ اكەسى» دەپ اتاعان (جوحان 8:44). «وتىرىكتىڭ اكەسى» دەگەن ٴبىرىنشى وتىرىكتى ايتتى دەگەندى بىلدىرەدى ەمەس پە؟! العاشقى وتىرىك حاۋامەن سويلەسكەن جىلاننىڭ اۋزىنان شىقتى. تيىم سالىنعان جەمىستى جەگەن كۇنى ولەتىنىن ايتقان قۇدايدىڭ ەسكەرتۋىن جوققا شىعارىپ، جىلان: «جوق، ٴتىپتى دە ولاي ەمەس، ولمەيسىڭدەر!»— دەگەن (جاراتىلىس 3:4). جىلاندى قولدانىپ سويلەگەن شايتان ەكەنىن يسا پايعامباردىڭ بىلگەنى انىق. ويتكەنى ول ەلشى جوحانعا بەرگەن ايانىندا شايتاندى «ەجەلگى جىلان» دەپ اتاۋىمەن قۇپيانى اشىپ بەردى (ايان 1:1؛ 12:9).
قۇدىرەتتى رۋحاني تۇلعانىڭ جىلاندى سويلەپ تۇرعانداي ەتىپ كورسەتە العانىنا سەنۋ سونشالىق اقىلعا قونىمسىز با؟ وسى رۋحاني تۇلعالارعا قاراعاندا الدەقايدا ٵلسىز ادامدار دا قولدارىنا كيگىزگەن قۋىرشاقتاردى سويلەپ جاتقانداي ەتىپ كورسەتە الادى عوي.
ەڭ سالماقتى دالەل
جاراتىلىس كىتابىندا جازىلعان وقيعانى اڭىز دەۋشىلەردىڭ العا تارتىپ وتىرعان ايعاقتارى ماردىمسىز ەكەنىمەن كەلىسەرسىز. ال ونىڭ شىنىمەن تاريحي وقيعا ەكەنىنە سالماقتى دالەل بار. سوعان كوڭىل بولەيىك.
يسا پايعامبار «ادال دا شىنايى كۋاگەر» دەپ اتالعان (ايان 3:14). ول كەمەلدى ادام بولعاندىقتان، ەشقاشان وتىرىك ايتپاعان جانە شىندىقتى بۇرمالاماعان. ونىڭ ۇستىنە، ول «دۇنيە جاراتىلماي تۇرىپ» بار بولعانىن، ياعني جەرگە كەلمەس بۇرىن كوكتە ەحوبا قۇدايدىڭ قاسىندا ٶمىر سۇرگەنىن ايتقان (جوحان 17:5). دەمەك، ول جەردىڭ قالاي جاراتىلعانىن ٶز كوزىمەن كورگەن. ەندەشە، ەڭ سەنىمدى كۋاگەر جاراتىلىس كىتابىنداعى وقيعاعا قاتىستى نە ايتقان ەكەن؟
يسا پايعامبار ادام اتا مەن حاۋا انا تۋرالى تاريحتا بولعان ادامدار رەتىندە سويلەگەن. ول قۇدايدىڭ ەر ادامنان ٴبىر عانا ايەلگە ۇيلەنۋدى تالاپ ەتەتىنىن تۇسىندىرگەندە، ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ نەكەسىنە نازار اۋدارعان بولاتىن (ماتاي 19:3—6). ەگەر ادام اتا مەن حاۋا انا ەشقاشان ٶمىر سۇرمەگەن جانە ولار قونىستانعان ەدەم باعى جەر بەتىندە ەشقاشان بولماعان بولسا، وندا يسا پايعامبار نە ٶزى الدانعان، نە وزگەلەردى الداعان. ال بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەدەم باعىنداعى وقيعانىڭ قالاي وربىگەنىن يسا پايعامبار كوكتەن ٶز كوزىمەن كورگەن بولسا، ونىڭ سوزىنەن ارتىق قانداي دالەل بولۋى مۇمكىن؟
جاراتىلىس كىتابىنداعى وقيعانىڭ شىن مانىندە ورىن العانىنا كۇمان كەلتىرۋ، سايىپ كەلگەندە، يسا پايعامباردىڭ شىن مانىندە ٶمىر سۇرگەنىنە كۇماندانۋمەن بىردەي. بۇعان كۇمانداناتىن ادامنىڭ كيەلى كىتاپتا جازىلعان كەيبىر ماڭىزدى تاقىرىپتاردى تۇسىنە المايدى جانە كەرەمەت ٷمىت سيلايتىن قۇدايدىڭ ۋادەلەرىنە دە سەنە المايدى. ەندەشە، نەگە بۇلاي دەي الاتىنىمىزدى قاراستىرىپ كورەيىك.
[سٸلتەمەلەر]
a ەحوبا — كيەلى كىتاپتا جازىلعان قۇدايدىڭ ەسىمى.
b بۇل تۇسىنىك كيەلى كىتاپقا نەگىزدەلمەگەن. كيەلى كىتاپ قۇدايدىڭ بارلىق ىستەرى كەمەلدى، ال بۇلىنۋشىلىك باسقا جەردەن باستاۋ الدى دەپ ۇيرەتەدى (زاڭدى قايتالاۋ 32:4، 5). ەحوبا جەردى جاراتۋ ٸسىن اياقتاعاندا، ىستەرىنىڭ بارىنە قاراپ «وتە جاقسى» دەگەن باعا بەردى (جاراتىلىس 1:31).
c قۇداي جىبەرگەن توپان سۋ ەدەم باعىنىڭ تاريحتا بولعانىن راستايتىن ايعاقتاردىڭ ٴبارىن شايىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ەزەكيەل 31:18 تارماقتاعى سوزدەرگە ساي، ب. ز.ب. IIV عاسىردىڭ وزىندە «ەدەمنىڭ اعاشتارى» جەر بەتىندە بولماعان. ولاي بولسا، كەيىنگى كەزدەرى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەدەم باعىن ىزدەگەندەرى بوس اۋرەشىلىك ەدى.
d ەحوبا كۋاگەرلەرى باسىپ شىعارعان «تىرشىلىكتىڭ باستاۋى. بەس ماڭىزدى سۇراق» دەپ اتالاتىن كىتاپشانى قاراڭىز.
e ٴبىر قىزىعى، قازىرگى مەديسينا عالىمدارى قابىرعانىڭ قايتا ٴبىتىپ، قالپىنا كەلە الاتىن تاڭعالارلىق قاسيەتى بارىن اشقان. باسقا سۇيەكتەرگە قاراعاندا قابىرعا، دانەكەر تىندەردىڭ جارعاقشاسى زاقىمدانباعان جاعدايدا، قايتا وسە الادى.