We Zanibû?
Berê kitêbên gulomatkkirî ça çêdikirin, û ça didane xebatê?
Kitêba Lûqa gilî dike derheqa wê yekê, ku ça Îsa kitêba gulomatkkirî ya kitêba Îşaya vedike dixûne, û paşda gulomat dike. Yûhenna jî xilaziya kitêba xweda dibêje derheqa kitêba gulomatkkirî, û gilî dike ku ewî kitêba xweda nikaribû derheqa hemû keremetên ku Îsa dikir binivîsiya (Lûqa 4:16-20; Yûhenna 20:30; 21:25).
Lê kitêbên gulomatkkirî ça çêdikirin? Ew ha dihatine çêkirinê, kudurê çerm, papîrûs, yan pêrgamênt hevva dikirin, û gulomat dikirin, usa ku nivîsarên kitêbê aliyê hindurva bê xanê. Ew nivîsar bi dirêjayê dihate lêkirinê. Kitêba gulomatkkirî çaxê dirêj bû, du dar pêva dikirin, seva ku kê destpêdike bixûne, bikaribe bi destekî veke û bi destê din gulomatk ke.
Ferhengeke Kitêba Pîrozda, (“The Anchor Bible Dictionary”) tê gotinê: “Kitêba gulomatkkirî dikaribû gelek dirêj bûye, (gelek car weke 10 mêtir). Di wê kitêba gulomatkkirîda kitêbek bi temamî dikaribû cî bûya, lê gava ew dihate gulomatkkirinê, çapa wê biçûk bû”. Mesele, dibeke kitêba Lûqara lazim bû kitêbeke gulomatk, ku dirêjaya wê weke 9.5 mêtir bûya. Cara, serê darên kitêba gulomatkkirî ji herd aliyava rinde dikirin û dibiriqandin.
Dibeke kê bûn “serekên kahîna”, derheqa kê jî tê gotinê di Nivîsarên Yûnanîda?
Serê-sêrîda çaxê Îsraêlêda kahîntî destpêbû, tenê merivekî dikaribû bihate kifşkirinê ça serekkahîn, û ewî gerekê temamiya emirê xwe serekkahîntî bikira (Jimar 35:25). Serekkahînê pêşin Harûn bû. Paşî mirina serekkahîna, ew qedir derbazî kurên wanî nuxirî dibû (Derketin 29:9). Gelek mêrên ji nisila Harûn xizmet dikirin ça kahîn, lê tenê hinek ji merivên wî xizmet dikirin ça serekkahîn.
Çaxê Îsraêl ketibû destê miletên xerîb, merivên ne Îsraêlî safî dikirin ku kê gerekê bibin serekkahînê Cihûya û kê na. Lê ça tê kifşê, ewên ku teze dihatine kifşkirinê, timê ji malbetên nav û deng dihatine jibartinê, lê heçî zef ji nisila Harûn dihatine jibartinê. Tê kifşê ku di Kitêba Pîrozda xebera “serekên kahîna”, tê hesabê serokên kahîna, mesele yên ku serokên 24 komên kahîna bûn, yan jî ji nisila serekkahîn bûn, û serekkahînên berê yên ku îda kahîntî nedikirin, mesele ça Henan (1 Dîrok 24:1-19; Metta 2:4; Marqos 8:31; Karên Şandiya 4:6).