KINA kia 7 kia ngonde a Setemba 1950, yayantika sadila kuna Betele ya Brooklyn. Muna kolo kiakina, mpangi 355 z’akala ye akento basadilanga kuna Betele ya Brooklyn. Mpangi zazi mu nsi zaswaswana batuka ye bakala ye kimbuta tuka mvu 19 yakuna 80. Ndonga muna yau Akristu akuswa bakala.

Ngudi ame wandonga sadila ‘Nzambi a kiese.’ (1 Tim. 1:11) Wayantika sadila Yave vava yakala kindende. Kina kia 1 kia ngonde a Yuli 1939, vava yakala ye kimbuta kia mvu kumi, yavubwa muna lukutakanu lwa zunga kuna mbanz’a Columbus, Nebraska, Estados Unidos. Tezo kia wantu nkama twakala muna lukutakanu lwalu mu wá elongi diabandulwa dia mpangi Joseph Rutherford, diakala yo ntu a diambu “Lubangamu yovo Luvevoko” (Fascismo ou Liberdade). Vava elongi dialwaka va kati, buka kia yimpumbulu balungalakana kuna mbazi a seka twakutakena. Bakota mu kingolo, bavunzanesa lukutakanu lweto yo kutuzayisa vo twasisa e mbanza yayina. Twayenda lunganena ku nzo a mpangi mosi yakala lukufi ye mbanza mu fokola lukutakanu. Muna kuma kiaki, kisinga vilakana ko e lumbu kia luvubu lwame.

O ngudi ame wavanganga mawonso mu kunsansila muna ludi. Kana una vo se diame muntu ambote ye se diambote kakala, katokanenanga mambu ma nsambila ko ngatu sia sungididi muna kimwanda kiame. O ngudi ame ye mpangi zakaka muna nkutakani ya Omaha bampana lukasakeso yavwanga o mfunu.

Vava yafinamanga fokola tanga sikola (ensino médio), diavava vo yasola una mfwete sadila zingu kiame. Konso ntangwa yakalanga mu vundu kuna sikola, yasalanga se mviti a nzila ansadisi kumosi ye mpangi zankaka za ntel’ame.

Mpangi zole bakala vo ampumpa, John Chimiklis yo Ted Jaracz, ana bakota kalasi kiansambwadi kia Sikola ya Ngiladi, bafilwa se akengi a zunga kuna zunga kieto. Yasivika kikilu vava yazaya vo kimbuta kia mvu 20 kaka bakala. Muna kolo kiakina, mvu 18 yakala miau ye fiakete kaka fiasala muna fokola tanga sikola. Yakinu sungamena vava mpangi Chimiklis kangyuvula dina ivanga muna zingu kiame. Vava yamvana e  mvutu, wampovesa vo: “Elo, kota muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Kuzeye ko kuna kilenda kufila.” E mvovo miami mia lukasakeso kumosi ye mbandu ambote ya mpangi zazi, yatoma simba kikilu o ntim’ame. Muna kuma kiaki, vava yafokola tanga sikola muna mvu 1948, yayantika sala se mviti a nzila.

Muna ngonde a Yuli 1950, mono ye mase mame twayenda kuna lukutakanu lwa nsi zayingi lwakala kuna Yankee Stadium, Nova York. Ekolo twakala muna lukutakanu, yayenda mu lukutakanu lw’awana bazolele sadila kuna Betele. Yatambula e ndomba mu songa etima yakala diau dia kwenda sadila kuna Betele.

Kana una vo se diame kansimanga ko mu sala e salu kia kimviti a nzila yo kungyambula vo yazingila muna nzo, wanzayisa vo yafutanga finzimbu mu kuma kia suku yalekanga yo madia. Lumbu kimosi kuna lubantiku lwa ngonde ya Agositu, vava yavaika mu kwenda vavi e salu, yateka kwenda tala e nkela isiwanga nkanda (caixa de correio). Nkand’ame wakala mo watuka kuna Brooklyn. Mpangi Nathan H. Knorr wasoneka wo. Wavova vo: “E ndomb’aku ya sadila ku Betele twatambwidi yo. Ngina ye ziku vo oyangalela sadila ku Betele muna zingu kiaku kiawonso. Nzolele vo kina kia 7 kia ngonde a Setemba ya mvu wa 1950 wiza kwaku Betele kuna nzo ya 124 Columbia Heights, Brooklyn, Nova York.”

Vava se diame kavutuka ku nzo muna lumbu kiakina, yamvovesa vo mbakidi e salu. Wavova vo: “Diambote kikilu, akweyi okwenda sadila?” Yamvutula vo ku “Betele ya Brooklyn, dólar 10 iyantika tambula konso ngonde.” Ediadi diankendeleka kikilu, kansi wavova vo avo kiaki i salu osolele, vanga e ngolo wasala kio una ufwene. Ke vavioka kolo ko, wavubwa kuna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna Yankee Stadium mu mvu wa 1953.

Diakiese kikilu diakala kadi nkundi ame Alfred Nussrallah, ona twasalanga kumosi e salu kia kimviti a nzila wabokelwa mpe kuna Betele yo kwenda entwadi. Kuna kwalanda wasompa. Yandi yo nkaz’andi Joan, bakota Sikola ya Ngiladi yo filwa mu salu kia kimisionario kuna Lebanone. I bosi, bavutuka kuna Estados Unidos mu sala e salu kia kinkengi a zunga.

E salu kiantete yasala kuna Betele kia nieteka nkanda. O nkanda wantete yanieteka wakala yo ntu a diambu Que Tem Feito a Religião Pela Humanidade? (E Mabundu Adieyi Mevanganga kwa Wantu?) Vava yaviokesa ngonde nana muna salu kianieteka e nkanda, yafilwa kuna Departamento de Serviço, mu sala kumosi yo mpangi Thomas J. Sullivan. Diakiese diakala mu sala kumosi yo mpangi ndioyo yo baka e nluta mia ngangu yo umbakuzi una kavwa mu mvu miayingi muna nkubik’a Yave.

Vava yasala mvu tatu kuna Departamento de Serviço, mpangi Max Larson ona wavitang’o ntu muna salu kia nieteka nkanda, wanzayisa vo mpangi Knorr zolele mokena yame. Yakiyuvula kana vo diambu diambi yavangidi. O ntima wavuvama kaka yavana mpangi Knorr kangyuvula kana vo ngindu za yambula e salu kia Betele yakala zau mu mvu milanda. Muntu kavavanga kasadila muna suku diandi dia salu mu fikolo, wazola zaya kana vo ndenda sala e salu kiaki. Yamvovesa vo kiakala y’ekani dia yambula salu kia Betele ko. Yakala y’elau dia sadila muna suku diandi dia salu mu mvu 20 mialanda.

Nkumbu miayingi ivovanga vo kiadi lenda nzimbu ko za futa muna mawonso yalongoka kwa mpangi Sullivan yo mpangi Knorr, kumosi ye mpangi zankaka ku Betele, nze Milton Henschel, Klaus Jensen, Max Larson, Hugo Riemer yo mpangi Grant Suiter. *

 Ampangi ana yasalanga yau batoma kubikanga e salu basalanga muna wete dia nkubik’a Yave. O mpangi Knorr nsadi avema kakala, wazolanga vo e salu kia Kintinu kianungunuka. Awana basalanga yandi bamonanga vo ke diampasi ko mu mokena yandi. Kana nkutu vava twakalanga ye ngindu zaswaswana muna diambu dimosi, twavovanga kondwa wonga mana twayindulanga ye wakwamanana kutubund’e vuvu.

Lumbu kimosi, mpangi Knorr wansonga o mfunu wa lembi veza mambu malenda badikilwa vo makete kwandi. Muna bong’e nona, wampovesa vo vava kavitang’o ntu muna salu kia nieteka nkanda, mpangi Rutherford wambokela mu telefone yo kumvovesa vo: “E mpangi Knorr, vava okwiza dia mu nkokela, untwasila borracha. Mfunu mvwidi zo.” Mpangi Knorr wavova vo e diambu diantete kavanga i kwenda muna suku dialundilwanga e salanganu yo bonga e borracha yo sia zo muna posi kiandi. I bosi kuna masika, wayenda zo sisa muna suku dia salu dia mpangi Rutherford. E lekwa yayi yakete kwandi, kansi mfunu kikilu yakala kwa mpangi Rutherford. I bosi, o mpangi Knorr wampovesa vo: “Izolanga kala ye lapi yasongoka muna suku diame dia salu. Muna kuma kiaki, dodokolo wizanga yo songola konso mene.” Mu mvu miayingi, yayendanga songola e lapi yandi.

Nkumbu miayingi, mpangi Knorr wanzayisang’o mfunu wa sia e sungididi vava tulombwanga vo twasala konso salu. Lumbu kimosi, wandonga una mfwete sadila e salu kampana, kansi kiatoma sia sungididi ko muna luludiku kampana. Muna kuma kiaki, yankendeleka kikilu. Ediadi diatoma kuntokanesa. Muna kuma kiaki, yasoneka nkanda yo kumvovesa vo yakendalala kikilu mu kuma kia dina yavanga, yalomba vo kankatula muna suku diandi dia salu. Muna mene, mpangi Knorr wayiza vana meza mame yo kumpovesa vo: “E Robert, yatambula o nkand’aku. Kieleka vilwa wavangidi, yakuvovesa e diambu diadi, nsidi vuvu vo muna lumbu ilanda se watoma sia e sungididi. Owau tuvutuka muna salu.” Yatoma yangalala kikilu e mpila kampovesela.

Vava yalungisa mvu nana kuna Betele, kiakala y’ekani dia yambula salu kia Betele ko. Kansi ediadi diasoba. Vava yayenda kuna lukutakanu lwa nsi zayingi lwaviokela kuna Yankee Stadium ye kuna Polo Grounds muna mvu wa 1958, yamonana yo Lorraine Brookes, ona twazayana muna mvu wa 1955 vava kasalanga e salu kia kimviti a nzila kuna Montreal, Canadá. Yasivika kikilu mu mpila kabadikilanga e salu kiandi kia ntangwa ke ntangwa, y’etima kasonganga dia kwenda konso kuna kefilwa kwa nkubik’a Yave. Ekani dia Lorraine i kota sikola ya Ngiladi. Vava kakala ye kimbuta kia mvu 22, wakota kalasi kia 27 muna mvu wa 1956. Lorraine wafilwa se misionario kuna Brasil. Twabanda kimakangu muna mvu wa 1958 ye watambulwila vo twakazala. Twavanga e nkubika za kazala mu mvu walanda yo kota mu salu kia kimisionario.

Vava yazayisa ekani diame kwa mpangi Knorr, wampovesa vo yavingila diaka mvu ntatu, i bosi yadi kazala yo kwamanana sadila kuna Betele ya  Brooklyn. Muna ntangwa yayina, avo wantu basompanene, muna yambulwa vo bakwamanana sadila kuna Betele, mosi mu yau kafwete kala tezo kia mvu kumi yovo vioka muna salu kia Betele, wankaka kafwete lungisa mvu tatu. Muna kuma kiaki, Lorraine watambulwila sadila kuna Betele ya Brasil mu mvu miole, i bosi mvu mosi kuna Betele ya Brooklyn vitila twakazala.

Muna mvu miole miantete mia kimakangu kieto, mu nkanda kaka twamokenenanga. O mokena muna telefone nzimbu zayingi diavavanga. Muna lumbu yayina mpe email ke yakala ko. Vava twakazala kina kia 16 kia ngonde a Setemba ya mvu wa 1961, mpangi Knorr wafila elongi dia lukazalu lweto. Dialudi vo e mvu miakete twavingila twamwenanga mio miayingi. Kansi owau, vava tuyindulanga e mvu 50 miakiese mia lukazalu lweto, tukwikilanga vo diambote twavanga wau twavingila.

Muna mvu wa 1964, yavewa elau dia kingula nsi zakaka nze nkengi okingulanga mavula. Muna kolo kiakina, akento ke bakala yo nswa ko wa kwenda y’akazi au muna nkingula zazi. Ediadi diasobwa muna mvu wa 1977. Akento bavewa o nswa wa kwendanga y’akazi au muna nkingula zazi. Muna mvu wauna, mono yo Lorraine kumosi yo Grant yo Edith twayenda kingula e vula dia Alemanha, Áustria, Grécia, Turquia ye Israel. Tezo kia 70 lwa nsi nkingwidi kala mu nza yawonso.

Vava twayenda kingula vula dia Brasil muna mvu wa 1980, twavanga e nkubika ya lwaka kuna Belém, zunga kina Lorraine kasadilanga e salu kia kimisionario. Twakingula mpe ampangi kuna Manaus. Ekolo kiafilwanga elongi kuna yanzala kia tela esomba, twamona buka kia wantu bafonga vamosi ana ke balandanga fu kia kisi nsi a Brasil ko, kia sia vo akento bafibaziananga vana mabundi, akala babimbanziananga. Ekuma?

O wantu awaya mpangi zeto azolwa batuka kuna zunga kia wantu bayelanga kimbevo kia wazi kina kuna mfinda ya Amazônia. Muna kuma kiaki, ke bazola kayisa ampangi ko muna lembi kubasambukisa kimbevo. Dialudi vo ediadi diasimba kikilu e ntima mieto, ke tusinga vilakana ko e kiese basonga ampangi awaya. E mvovo tutanganga muna Yesaya mialudi kikilu: “E ntaudi zame beyimbila muna wete wa ntima.”—Yes. 65:14.

Nkumbu miayingi, mono yo Lorraine tukalanga ye kiese kiayingi vava tuyindulanga e mvu makumasambanu ye yá tuviokese kala muna salu kia Yave. Tuyangalalanga kikilu muna nsambu tutambulanga wau tuyambulanga vo Yave katufila muna lusadisu lwa nkubik’andi. Kana una vo kilendanga diaka kwenda mu nsi zayingi ko nze muna mvu miavioka, yakinu sala e salu kiame nze nsadisi a Buka kia Selo Yambuta muna salanga kumosi ye Buka kia Afidi ye Buka kia Salu. Ivutulanga kikilu matondo wau vo ngina y’elau dia yikama e salu kisalwanga mu nz’amvimba. Yamu wau yakinu sivika mu mona ulolo wa aleke, akento y’akala ana bekuyivananga kuna mvevo wawonso muna salu kia ntangwa ke ntangwa, nze Yesaya ona wavova vo: “Mono oyu; untuma.” (Yes. 6:8) O wantu awaya bemonanga e ziku kia mvovo mia nkengi a zunga ona wampovesa vo: “Kota mu salu kia ntangwa ke ntangwa. Kuzeye ko kuna kilenda kufila.”