A B D E F H I K L M N P R S T U V W Y Z

A

• Ab.

  Nkumbu a ngonde ya 5 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 11 muna manaka ma wantu awonso vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele. Yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Yuli yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Agositu. E nkumbu a ngonde yayi ke iyikwanga ko omu Bibila; iyikilwanga kaka vo “ngonde yatanu.” (Nta 33:38; Eze 7:9)​—Tala Nku. B15.

• Abibi.

  Nkumbu a ngonde yantete muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 7 muna manaka ma wantu awonso. Ina ye nsasa vo “Ntu mia Nkunzu (mia Masa),” yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Malusu yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Abidi. Vava Ayuda batuka kuna Babele, yayantika yikilwa vo Nisani. (Nsi 16:1)​—Tala Nku. B15.

• Adare.

  Nkumbu a ngonde ya 12 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 6 muna manaka ma wantu awonso vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele. Yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Fevelelo yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Malusu. (Est 3:7)​—Tala Nku. B15.

• Afarisi.

  Buka kia tunda muna nsambil’a Kiyuda muna tandu kiantete kia T.K. Ke batuka mu luvila lwa anganga ko, kansi balundanga e Nsiku yamuna mambu makete yo toma zitisa mpe tusansu twau. (Mat 23:23) Batelamenanga konso fu kia kisi nsi kia Mingerekia. Wau vo batoma zaya e Nsiku ye tusansu, wisa kiampwena bakala kiau muna nkangu. (Mat 23:2-6) Akaka muna yau mu buka kia Sanedina bakala. Nkumbu miayingi batelamena Yesu mu kuma kia Lumbu kia Vundu, tusansu yo kala vamosi ye asumuki ye avakulwisi a mpaku. Akaka muna yau bakituka se Akristu kumosi yo Saulu wa musi Taso.​—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Mav 26:5.

• Afundisi a nkangu.

  Muna luyalu lwa Babele, o wantu awaya yau basadilanga nkangu muna mvivu, bazaya o nsiku, bakala ye wisa kia fundisa mambu. Muna nsi zayalwanga kwa Roma, o wantu awaya yau bakala se atwadisi muna luyalu. E salu kiau i sikidisa luvuvamu vana vena nkangu, tala mambu ma nzimbu, fundisa awana bakululanga e nsiku yo vana e tumbu.​—Dan 3:2; Mav 16:20.

• Afundisi.

  Wantu basolwa kwa Yave mu kûla o nkangu andi, vitila atinu a Isaele bayantika yala.​—Afu 2:16.

• Akaya.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e Akaya mvivu wa nsi ya Roma kuna sude ya Ngerekia, e Korinto i mbanza andi a kimfumu. E Akaya i Peloponese yawonso ye ndambu ya Ngerekia sentrale. (Mav 18:12)​—Tala Nku. B13.

• Akelubi.

  I mbasi za kamba kia tunda, bavewa salu yamfunu. Baswaswana ye Aserafi.​—Tuk 3:24; Luv 25:20; Yes 37:16; Ayi 9:5.

• Akwa ndongota za Ki-Epikuro.

  Alandi a Epikuro wa ndongota wa Mungerekia (341-270 V.T.K.). Bakwikilanga vo e kiese i diambu disundidi o mfunu muna zingu.​—Mav 17:18.

• Alabasta.

  Nkumbu a mbwata ya mazi mansunga yavangilwa mu matadi mena lukufi ye Alabastron kuna Engipito. E mbwata zazi zavangwanga ye nsingu zakete, zasiwanga masami kimana e nsunga za mazi zalembi vaika. E tadi diavangilwanga e mbwata zazi diayikilwa mpe vo Alabasta.​—Mak 14:3.

• Alamote.

  Mvovo usadilwanga muna miziki una ye nsasa vo “Mienze; Wan’a Ndumba,” nanga zú dia soprano dia dumbelele uyikanga. Nanga wasadilwanga mu songa vo e zú dia ndinga yovo dia sikilu difwete zangulwa.​—1Tus 15:20; Nk 46:Ntu.

• Alandi a Erodi.

  Beyikilwanga mpe vo esi ki-Erodi. Akwa umvuania wa nsi ana bayikamanga mambu ma mbumba y’atinu a kanda dia Erodi muna luyalu lwa Roma. Nanga ankaka muna Asaduki bakala mpe muna buka kiaki. Alandi a Erodi bayikama Afarisi mu sia Yesu kitantu.​—Mak 3:6.

• Alandi a malongi ma.

  Buka kia wantu belandanga malongi ma muntu yovo mfidi ye belandanga malongi ma yau kibeni. E mvovo  miami miasadilwanga mu yika buka yole yatuka muna nsambil’a Kiyuda: Afarisi ye Asaduki. Awana bakala vo ke Akristu ko, bayikilanga mpe Akristu vo “alandi a malongi ma esi Nazarete,” nanga bababadikilanga se buka kiatuka muna nsambil’a Kiyuda. Kuna kwalanda, muna nkutakani ya Kikristu mwavaika buka yayingi. O nkanda Lusengomono uyikanga “alandi a malongi ma Nikolau.”​—Mav 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Lus 2:6; 2Pe 2:1.

• Alfa ye Omega.

  Nkumbu za sono kiantete ye kiansuka kia Alufabeto ya Kingerekia; nkumbu tatu yasadilwa kumosi se zina dia Nzambi muna nkand’a Lusengomono. Muna fulu yoyo, e mvovo miami mina ye nsasa mosi vo “wantete ye wansuka” ye “lubantiku ye mfoko.”​—Lus 1:8; 21:6; 22:13.

• Amadai; Media.

  I mbongo a Madai wa mwan’a Yafete; bazingilanga muna zunga kia miongo kia Irã eki kiakituka se nsi a Media. Amadai bayikama esi Babele muna fwasa Asuri. Muna ntangwa yayina, e Parasa yakala se mvivu wa Media, kansi o Kurese wakolama, e Media yabundakeswa ye nsi a Parasa yo kituka se luyalu lwa Media ye Parasa. O luyalu lwalu lwangolo lwasunda o luyalu lwampa lwa Babele muna mvu wa 539 V.T.K. Esi Madai bakala muna Yerusaleme muna Pentikosti ya mvu 33 wa tandu kieto. (Dan 5:28, 31; Mav 2:9)​—Tala Nku. B9.

• Ambasi.

  I mvovo wa Kiyibere mal·ʼakhʹ yo mvovo wa Kingerekia agʹge·los, mina ye nsasa vo “nati a nsangu.” Vava miyikanga anati a nsangu a mwanda, e mvovo miami misekolwanga vo “mbasi.” (Tuk 16:7; 32:3; Yak 2:25; Lus 22:8) Ambasi vangwa yankuma ya mwanda, o Nzambi wabavanga vitila kavanga wantu. Muna Bibila beyikilwanga mpe vo “mafunda ye mafunda m’avauki,” “wan’a Nzambi” ye “ntetembwa za mene-mene.” (Nsi 33:2; Yob 1:6; 38:7) Ke basemwa ye lendo kia wuta ko, kadi mosi-mosi basemwa. O lutangu lwau luviokele milhões nkama. (Dan 7:10) Bibila kisonganga vo konso mbasi ovuidi nkumbu ye kiwuntu kiaswaswana, kansi kuna lulembamu lwawonso ke bezolanga sambilwa ko, ayingi muna yau ke besengomonanga nkumbu zau ko. (Tuk 32:29; Luk 1:26; Lus 22:8, 9) Mu kamba-kamba bena ye bavewa salu ya mpila mu mpila nze, sadila vana kunda kia Yave, zayisa e nsangu zandi, tanina e selo ya Yave ova ntoto, lungisa e mfundisa za Nzambi yo yikama e salu kia samuna e nsangu zambote. (2Nti 19:35; Nk 34:7; Luk 1:30, 31; Lus 5:11; 14:6) Kuna sentu beyikama Yesu muna vita ya Armangedo.​—Lus 19:14, 15.

• Amen.

  “Yambula diakala wowo,” yovo “i wau kikilu.” Mvovo watuka muna mvovo wa Kiyibere ʼa·man′ una ye nsasa vo “diambu dia ziku, diafwana bundwa e vuvu.” O mvovo “Amen” wasadilwanga mu tambulwila ndofi, sambu yovo diambu. Muna Lusengomono usadilwanga se zina dia Yesu.​—Nsi 27:26; 1Tus 16:36; Lus 3:14.

• Anefili.

  I wana ana e mbasi zavuata e nitu za wantu bawutwa yo wan’amekento vitila Kizalu. O wana awaya akwa nsoki bakala.​—Tuk 6:4.

• Anetine.

  Selo ya tempelo ana bakala vo ke Aneyisaele ko. Mvovo wa Kiyibere una nsasa vo “Ana Batambikwa,” mu songa vo batambikwa mu sadila muna tempelo. Nanga ayingi muna Anetine mbongo ya esi Ngibone bakala, ana Yosua “kakitula se atiami a nkuni ye ateki a maza ma nkutakani ye ma ziku dia Yave.”​—Yos 9:23, 27; 1Tu 9:2; Eze 8:17.

• Antikristu.

  O mvovo wau muna Kingerekia nsasa zole wina. Uyikanga ndiona una vo anti, yovo ntantu a Kristu. Ulenda mpe yika Kristu aluvunu, i sia vo, ndiona okuyisianga vana fulu kia Kristu. Konso muntu yovo nkubika ngatu buka kivunanga vo Kristu kisunzulanga, yovo kukiyikila vo i Masia yovo sia Kristu ye alongoki andi e kitantu, bafwana yikilwa vo antikristu.​—1Yo 2:22.

• Arami; esi Arami.

  I awana batuka muna Arami wa mwan’a Seme, ana bazingila kuna zunga kiayikilwanga muna Kiyibere vo Arami. E zunga kiaki kiatuka kuna Miongo mia Lebanone yakuna Mesopotamia, tuka kuna Miongo mia Tauro kuna node yakuna Damaseke kuna sude. Kuna kwalanda, e zunga kiaki kiayikilwa vo Suria, awana bazingilanga mo bayikilwanga vo esi Suria.​—Tuk 25:20; Nsi 26:5; Os 12:12.

• Arèopàgo.

  Kundubulu kiandá muna Atenai, kuna lunene lwa node ya Acrópole. I nkumbu mpe yayikilwanga e mbazi a nkanu yakutakananga vana fulu kiokio. Akwa ndongota za Asetoa ye Ki-epikuro banata Paulu kuna Arèopàgo kimana kasasila mana kakwikilanga.​—Mav 17:19.

•  Armangedo.

  Mvovo watuka muna mvovo wa Kiyibere Har Meghid·dohn′, una ye nsasa vo “Mongo a Mengido.” O mvovo wau usadilwanga mu yika “e vita ya lumbu kianene kia Nzambi a Mpungu-ngolo,” ina ikutakesa e “ntinu mia nza yawonso” mu nuana yo Yave. (Lus 16:14, 16; 19:11-21)​—Tala mvovo MPASI ZAYINGI.

• Asaduki.

  Buka kia tunda kia nsambila a Kiyuda, muna mwakala amvuama ye anganga ana bakala ye wisa kiayingi muna salu ya tempelo. Ke batondanga ulolo wa tusansu twa Afarisi ko kumosi ye mambu mankaka mana bakwikilanga. Ke bakwikilanga mpe mu lufuluku ko ngatu muna ambasi. Basia Yesu kitantu.​—Mat 16:1; Mav 23:8.

• Aselgeia.​—

  Tala mvovo MAVANGU MANSONI.

• Aserafi.

  Vangwa ya mwanda itelamanga muna nzunguluk’a kunda kia Yave kuna zulu. O mvovo wa Kiyibere sera·phimʹ una ye nsasa vo “awana belemanga.”​—Yes 6:2, 6.

• Asetorete.

  Nzambi a vita ye a nwutisi a esi Kenani. I nkento a Bale.​—1Sa 7:3.

• Asia.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu i nkumbu a mvivu wa Roma. O mvivu wau walwaka yakuna weste ya nsi a Turquia ya lumbu yeto kumosi ye sanga yankaka nze sanga kia Samo ye Patemo. Efeso yakala se mbanz’a kimfumu. (Mav 20:16; Lus 1:4)​—Tala Nku. B13.

• Asoneki.

  I awana bavanganga e kopi za Sono ya Kiyibere. Vava Yesu kakala ova ntoto, o mvovo wau wasadilwanga mu yika e buka kia awana balongoka e Nsiku. Basianga Yesu kitantu.​—Eze 7:6; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Ayingidi a Lûmbu.

  Buka kia makesa ma Roma kiakubikwa mu yingilanga o lûmbu lwa ntinu. E buka kiaki kiakituka se buka kia nkuma kia mbumba, kiayikamanga o ntinu yovo kumbwisa.​—Flp 1:13.

• Azazele.

  Muna Kiyibere, e nkumbu yayi nanga ina ye nsasa vo “Nkombo Ivilanga.” Muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu, e nkombo yasolwanga vo ya Azazele yasindikwanga muna makanga, yakala se sinsu kiasonganga vo masumu ma wantu awonso ma mvu wauna maneto.​—Lev 16:8, 10.

B

• Babu kia tulu.

  Babu kialamikwa matadi mantalu kiakalanga vana tulu kia ngang’ambuta a Isaele konso ntangwa kakotanga vana Fulu Kiavauka. Kiayikilwanga vo “babu kia tulu kia mfundisa,” wau vo kiakala ye Urimi ye Tumimi, eyi yasadilwanga mu sengomona e mfundisa za Yave. (Luv 28:15-30)​—Tala Nku. B5.

• Bale.

  I nzambi ya esi Kenani, yabadikilwanga vo yandi i mfumu a zulu, mvani a mvula ye nwutisi. E “Bale” i nkumbu mpe yasadilwanga mu yika e nzambi zankaka zafioti za nsi yayi. Muna Kiyibere o mvovo wau una ye nsasa vo “Mvue; Mfumu.”​—1Nti 18:21; Rom 11:4.

• Bata; Mabata.

  Fulu kia nsambila, nkumbu miayingi kiakalanga vana ntandu a kundubulu, mongo yovo va ntandu a fulu kiatungwa. Kana una vo ezak’e ntangwa mabata masadilwanga mu sambila Nzambi, nkumbu miayingi masadilwanga mu sambila nzambi za luvunu.​—Nta 33:52; 1Nti 3:2; Yer 19:5.

• Bata.

  Nzongo a lekwa ya maza-maza. Mun’owu wa belengeza ya mbidika yasololwa kwa asatuludi eyi yakala ye nkumbu a bata, o nzongo wau wakotanga tezo kia litro 22. Nzongo miayingi mia lekwa yayuma ye ya maza-maza miyikwanga omu Bibila miasadilwanga mun’owu wa tezelo kia bata. (1Nti 7:38; Yez 45:14)​—Tala Nku. B14.

• Belezebube.

  I nkumbu ankaka ya Satana wa nkuluntu yovo mfumu a nkuya. Nanga i nkumbu Bale-zebube yasobwa, o Bale ona wasambilwanga kwa Afelesetia kuna Ekerone.​—2Nti 1:3; Mat 12:24.

• Bule.

  Nkumbu a ngonde ya 8 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 2 muna manaka ma wantu awonso. Nkumbu yatuka muna mvovo una ye nsasa vo “vaikisa; wuta,” yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Okutoba yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Novemba. (1Nti 6:38)​—Tala Nku. B15.

• Bunda; Bundilu.

  Salu kia katula e titi muna mbongo; e bundilu i fulu kiabundilwanga e mbongo. E salu kia bunda e mbongo mu nti kiasadilwanga. Kansi, avo mbongo yayingi, salanganu yatoma kubikwa basadilanga nze mabaya ye matadi oma mazietomonuanga kwa bulu vana ntandu a mbongo. E bundilu diakalanga va fulu kiazanguka kimana e titi yavevomonuanga kwa tembwa.​—Lev 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.

 D

• Dangone.

  Nkumbu a nzambi a esi Felesetia. E tuku dia nkumbu yayi ke dizayakene ko, kansi akaka muna akwa ngangu bewizanesanga e nkumbu yayi yo mvovo a Kiyibere dagh (mbizi a maza).​—Afu 16:23; 1Sa 5:4.

• Dareki.

  Nzimbu za wolo za esi Parasa, grama 8,4 zazitanga. (1Tu 29:7)​—Tala Nku. B14.

• Dekapole.

  Buka kia mbanza za Ngerekia, kuna lubantiku mbanza kumi zakala mu buka kiaki. O mvovo wau muna Kingerekia wavambulwa mu tini yole, de′ka, disongele vo “kumi,” ye po′lis, disongele vo “mbanza.” I nkumbu mpe yayikilwanga e zunga kia este ya Mbu a Ngalili ye Nkoko a Yodani. Zayingi muna mbanza zazi mu zunga kiaki zakala. E mbanza zazi i fulu yanene ya kinkulu ye yinkita ya Mingerekia. Yesu waviokela muna zunga kiakina, kansi ke vena lusansu ko lusonganga vo wakingula e mbanza zazina. (Mat 4:25; Mak 5:20)​—Tala Nku. A7 ye B10.

• Denali.

  Nzimbu za palata za esi Roma, zakala ye zitu dia grama 3,85. Kuna ndambu imosi fwaniswa kia Kaisa kiabandulwa ko. Denali mosi yakalanga se mfutu a salu kia lumbu kiamvimba. Esi Roma denali mosi mpe bavakulwisanga se “mpaku” kwa Ayuda. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Tala NKu. B14.

• Dilu; Kifwidi.

  Sinsu kia lukendalalu mu kuma kia muntu ofwidi yovo sumbula kiankaka. Kuna nz’ankulu, wantu bakala ye fu kia lunda kifwidi mu fikolo. Katula e vangu dia didila mu nding’angolo, ndiona ofwidilu, wavuatanga mpe nlele mia kifwidi, sia ntoto ampolo vana ntu, tiazuna e mvuatu yo bunda e tulu. Ezak’e ntangwa, awana bazeye toma dila babokelwanga beza kuna luziku.​—Tuk 23:2; Est 4:3; Lus 21:4.

• Dimbu.

  Lekwa kisadilwanga mu sia sinsu (vana nteke yovo dimbu wa nti) kisonganga ndiona ovuidi e lekwa, ziku kia diambu yovo nsilu basilane o wantu. Kuna nz’ankulu, e lekwa yasila e dimbu mu lekwa yabala yavangilwanga (nze matadi, meno ma nzau yovo nti), yasiwanga masono yovo sinsu kuna nima. O mvovo dimbu usadilwanga nze sinsu mu songa e ziku, mfumu a lekwa, lekwa kiaswekama yovo mbumba.​—Luv 28:11; Nek 9:38; Lus 5:1; 9:4.

• Drakima.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e drakima i nzimbu za palata za Ngerekia. Muna ntangwa yayina grama 3,4 yazitanga. E Sono ya Kiyibere iyikanga drakima ya wolo ya lumbu ya Aparasi, eyi yakala tezo kimosi ye dareki. (Nek 7:70; Mat 17:24)​—Tala Nku. B14.

E

• Edome.

  I nkumbu yankaka ya Esau wa mwan’a Isaki. Atekolo a Esau (Edome) yau bazingilanga kuna zunga kia Seyire, e zunga kia miongo kina vana kati kwa Mbu Afwa ye Nsuvila ya ‘Aqaba. Kiazayakana vo Edome. (Tuk 25:30; 36:8)​—Tala Nku. B3 ye B4.

• Efa.

  Tezo kia lekwa yayuma ye nkumbu a tezelo, kiasadilwanga mu teza e mbwaza. Yafwanana ye bata diatezelwanga e lekwa ya maza-maza, litro 22 zakotanga mo. (Luv 16:36; Yez 45:10)​—Tala Nku. B14.

• Eferaime.

  Nkumbu a mwana wanzole wa Yosefe. Kuna kwalanda, e nkumbu yayi yavewa kwa nkanda dimosi dia Isaele. Vava Isaele yakayana, wau vo Eferaime i kanda diasunda e tunda, i diau diasunzulanga e kintinu kiawonso kia makanda kumi.​—Tuk 41:52; Yer 7:15.

• Elule.

  Nkumbu a ngonde ya 6 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 12 muna manaka ma wantu awonso vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele. Yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Agositu yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Setemba. (Nek 6:15)​—Tala Nku. B15.

• Ereme.

  Nzambi a Ngerekia, mwan’a Zeuse. Muna Luseta, nkangu wavanga vilwa wayikila Paulu vo Ereme, kadi e nzambi yayi yabadikilwanga vo nati a nsangu a zinzambi ye nzambi a mpov’a ngangu.​—Mav 14:12.

• Erodi.

  Nkumbu a kanda dia atinu batumbikwanga kwa Roma mu yala Ayuda. Erodi Wanene, watoma zayakana kadi watungulula e tempelo muna Yerusaleme yo vana o nkanikinu wa vonda yingiana-ngiana ye kani dia vonda Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Erodi Ankelao yo Erodi Antipa, i wan’a Erodi Wanene, basolwa mu yala e zunga yankaka yakala muna kintinu kia se diau. (Mat 2:22) Antipa i Erodi wa nyá, watoma zayakana vo “ntinu,” yandi wayalanga muna mvu ntatu ye ndambu mia salu kia Kristu yamuna kolo kiyikwanga muna Mavangu kapu kia 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mav 4:27; 13:1) I bosi, Erodi Angeripa 1, wa ntekelo a Erodi Wanene, wayala mu fikolo, wavondwa kwa mbasi a Nzambi. (Mav 12:1-6, 18-23) O mwan’andi, Erodi Angeripa II, wayantik’o yala ye wayala yamuna kolo kina Ayuda  batelamena luyalu lwa Roma.​—Mav 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Esi Samaria.

  Entete, e nkumbu yayi yasadilwanga mu yika Aneyisaele a makanda kumi muna kintinu kia node, kansi vava Asuria bakutumuna Samaria muna mvu wa 740 V.T.K., e nzenza zina esi Asuria batwasa zayikilwanga mpe vo esi Samaria. Muna lumbu ya Yesu, e nkumbu yayi ke yasadilwanga diaka mu kuma kia mpambani za makanda ye luyalu ko, kansi yasadilwanga mu yika awana bakala muna dibundu diakala lukufi ye Sekeme yankulu ye Samaria. Awana bakala muna dibundu diadi, e mambu bakwikilanga ke makala ngwizani ko ye nsambil’a Kiyuda.​—Yoa 8:48.

• Etanime.

  Nkumbu a ngonde ya 7 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde yantete muna manaka ma wantu awonso. Yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Setemba yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Okutoba. Vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele, e ngonde yayi yayikilwanga vo Tisiri. (1Nti 8:2)​—Tala Nku. B15.

• Etiopia.

  Zula kia nz’akulu kiakala kuna sude ya Engipito. E zunga kiandi i ndambu ya sude ya Engipito ya lumbu yeto ye bula-kati kwa node ya Sudão ya lumbu yeto. Ezak’e ntangwa, o mvovo wau usadilwanga vana fulu kia mvovo wa Kiyibere “Kuse.”​—Est 1:1.

F

• Faro.

  I zina diayikilwanga atinu a Engipito. Bibila Faro tanu kiyikanga (Sisaki, So, Tinkaka, Neko ye Kofere). E nkumbu za Faro zankaka ke ziyikwanga ko, nze ana bazinga muna lumbu ya Abarayama, Mose ye Yosefe.​—Luv 15:4; Rom 9:17.

• Felesetia; Afelesetia.

  Nsi yakala kuna nlambu a sude ya Isaele, kuna kwalanda yayikilwa vo Felesetia. Esi Kerete ana bayenda mo zingila yau bayikilwa vo Afelesetia. Davidi wabasia kuna nsi a wisa kiandi, kana una vo i wau, mu kimpwanza bazingilanga, ntangwa zawonso basianga Aneyisaele kitantu. (Luv 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Tala Nku. B4.

• Fionkonona; mina nsoki.

  Lembi dia konso ma mu kolo kiasikididi. Aneyisaele bafionkononanga muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu, muna ntangw’ampasi, ye vava bavuanga luludiku lwa Nzambi o mfunu. Ayuda basikidisa mfionkonona yá muna mvu mu sungamena e sumbula yababwila muna lusansu lwau. Ke divavanga ko vo Akristu bafionkononanga.​—Eze 8:21; Yes 58:6; Luk 18:12.

• Fukwa kia Vutulwisila e Ngwizani.

  I fukwa kia nkel’a kangu, i vana o ngang’ambuta kazazilanga menga ma tukau twa sumu muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu. Mvovo wa Kiyibere watuka muna verbu ina ye nsasa vo “fuka (sumu)” yovo “vunzuna (sumu).” E fukwa kiakina mu wolo kiavangilwa, akelubi wole bakala vana nsuka zau zole za fukwa. Ezak’e ntangwa kiyikilwanga kaka vo “fukwa.” (Luv 25:17-22; 1Tu 28:11; Ayi 9:5)​—Tala Nku. B5.

• Fulu Kiavauka.

  Suku diantete ye dianene dia saba yovo dia tempelo, diaswaswana ye suku diakati, i sia vo, Fulu Kisundidi o Vauka. Muna saba, vana Fulu Kiavauka vakala ye zangikilwa kia minda kia wolo, ziku dia ndumbu dia wolo, meza ma mbolo za lutambiku ye salanganu ya wolo. Muna tempelo, vana Fulu Kiavauka vakala ye ziku dia wolo, zangikilwa kumi ya minda ya wolo ye meza kumi ma mbolo za lutambiku. (Luv 26:33; Ayi 9:2)​—Tala Nku. B5 ye B8.

• Fulu Kisundidi o Vauka.

  Suku dia kati dia saba ye dia tempelo, muna mwalundilwanga e nkel’a kangu; diayikilwanga mpe vo Fulu Kisundidi o Vauka Muna Fulu Yawonso. Mun’owu wa Nsiku a Mose, ngang’ambuta kaka wakotanga vana Fulu Kisundidi o Vauka, mu Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu kaka kakotanga mo.​—Luv 26:33; Lev 16:2, 17; 1Nti 6:16; Ayi 9:3.

• Fûlu; Soka dia tiya.

  Fulu kia zelolwela e sengwa; diasadilwanga mpe muna yoka malonga ye lekwa yankaka yavangilwa muna tûma. Kuna nz’ankulu, e fûlu mu bilikisi yovo matadi diatungilwanga. E fûlu diasadilwanga mu yoka e mpemba.​—Tuk 15:17; Dan 3:17; Lus 9:2.

• Funzuka.

  Ulenda yika muntu una ye mvindu muna nitu yovo ndiona okulwidi nsiku mia nkal’ambote. Muna Bibila, nkumbu miayingi mvovo wau usadilwanga mu yika lekwa ke kitondwanga ko yovo lekwa kialembi velela, mun’owu wa Nsiku a Mose. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mav 10:14; Efe 5:5)​—Tala mvovo VELELA.

H

• Hades.

  Mvovo wa Kingerekia una ye nsasa mosi ye mvovo wa Kiyibere “Seol.” Usekolwanga vo “Ziami” (sono kiantete kianene),  mu yika ziami kia wantu awonso.​—Tala mvovo ZIAMI.

I

• Ilureko.

  Mvivu wa Roma kuna lumonso lwa node ya Ngerekia. Paulu walwaka muna mvivu wau muna salu kiandi. Kansi ke dizayakene ko kana vo wasila umbangi muna Ilureko yovo kwenda kaka kayenda ko. (Rom 15:19)​—Tala Nku. B13.

• Isaele.

  I nkumbu ina Nzambi kavana kwa Yakobo. Kuna kwalanda, yasadilwa mpe mu yika e mbongo andi yawonso, muna konso tandu. E mbongo yatuka muna wana 12 a Yakobo, nkumbu miayingi bayikilwanga vo wan’a Isaele, nzo a Isaele, nkangu (akala) a Isaele yovo Aneyisaele. O mvovo Isaele wasadilwanga mpe se nkumbu a kintinu kia node kia makanda kumi kina kiavambana ye kintinu kia sude. I bosi, e nkumbu yayi yasadilwa mpe muna yika Akristu akuswa, e “Isaele a Nzambi.”​—Ngl 6:16; Tuk 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

• Isopo.

  Nti wa tayi ye makaya makete, wasadilwanga muna nkinzi mia luveleleso muna zaza menga yovo maza. Nanga i nti a manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). E isopo iyikwanga muna Yoane 19:29, nanga i manjerona yakangwa mu tayi yovo nti a sorgo (Sorghum vulgare), wau vo nti wau wa ndá wakalanga yamu tezo kia lwakisa e vusu dia vinyu ya ngani muna nu’a Yesu.​—Luv 12:22; Nk 51:7.

K

• Kabi.

  Nzongo wa lekwa yayuma wakotanga litro 1,22, mun’owu wa nzongo a bata. (2Nti 6:25)​—Tala Nku. B14.

• Kaisa.

  Nkumbu a kanda dimosi dia Roma eyi yakituka se nkumbu a ayadi a Roma. Omu Bibila, Auguseto, Tiberio yo Kelodia mu nkumbu beyikilwanga. Kana una vo e nkumbu Nero ke iyikwanga ko omu Bibila, kansi oyikilwanga mpe vo Kaisa. E nkumbu “Kaisa” isadilwanga mpe muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu mu yika akwa wisa vana vena o nkangu yovo Luyalu.​—Mak 12:17; Mav 25:12.

• Kaladi; Akaladi.

  Entete, e mvovo miami miayikanga nsi ye nkangu wazingilanga kuna zunga kia nkoko a Tigre ye Uferate. Kuna kwalanda, miasadilwa mu yika Babele yawonso yo nkangu andi. O mvovo “akaladi” wasadilwanga mpe mu yikila e buka kia awana balongokanga e ngangu za nza (ciência), lusansu, ndinga ye lekwa ya zulu, kansi bavanganga mpe mavangu ma nkisi yo fimpa e ntetembwa.​—Eze 5:12; Dan 4:7; Mav 7:4.

• Kalu.

  I kalu dia tungungu tole diatuntwanga kwa mvalu, diasadilwanga musungula mu nuana e vita.​—Luv 14:23; Afu 4:13; Mav 8:28.

• Kaminu dia vinyu.

  Mawulu mole matimwanga vana tadi, wulu dimosi vana ntandu, e diankaka vana yanda. E uva zadiatakeselwanga vana wulu dia ntandu, e vinyu yakukulanga muna wulu dia yanda. O mvovo wau usadilwanga se sinsu kia mfundis’a Nzambi.​—Yes 5:2; Lus 19:15.

• Kangu.

  Wizana mu vanga yovo lembi vanga diambu dimosi vava vena buka yole. E buka yayi ilenda kala Nzambi yo wantu yovo buka yole ya wantu. Ezak’e ntangwa buka kimosi kaka kiakalanga ye kiyekwa kia lungisa e kangu. Ezak’e ntangwa, e buka yau yole yakala ye kiyekwa kia lungisa e nkangu. Katula makangu mana Nzambi kakanga yo wantu, Bibila kiyikanga makangu vana vena wantu, makanda, zula yovo buka ya wantu. Muna makangu matwasa nluta mia kolo kiandá, vena ye makangu mana Nzambi kakanga yo Abarayama, Davidi, zula kia Isaele (kangu dia Nsiku) ye Isaele ya Nzambi (kangu diampa).​—Tuk 9:11; 15:18; 21:27; Luv 24:7; 2Tu 21:7.

• Kasia.

  Lekwa yavangilwanga muna bakula ya nti a kasia (Kinamomume ya kasia), una vo kanda dimosi yo nti a Kinamone ya kasia. E kasia yasadilwanga mu vanga mazi ma nsunga yo mazi mavauka mankusa.​—Luv 30:24; Nk 45:8; Yez 27:19.

• Kemose.

  I mfumu a nzambi za esi Moabe.​—1Nti 11:33.

• Kenani.

  Ntekolo a Noa, mwana wa nyá wa Kami. Kuna kwalanda, o makanda 11 matuka muna Kenani mayenda zingila muna zunga kia nlambu wa este ya Mediterâneo, vana kati kwa Engipito ye Suria. E zunga kiakina kiayikilwa vo “nsi ya Kenani.” (Lev 18:3; Tuk 9:18; Mav 13:19)​—Tala Nku. B4.

• Ki-aramiti.

  Ndinga yafwanana ye ndinga Kiyibere, alfabetu mosi zisadilanga. Entete esi Arami kaka bavovanga yo, kansi kuna kwalanda yakituka se nding’a kinkita ye yasadilwanga kwa wantu muna luyalu lwangolo lwa Asuri ye lwa Babele. I ndinga mpe yasadilwanga muna Luyalu Lwangolo lwa Parasa. (Eze 4:7) E tini yankaka ya nkand’a Ezera, Yeremiya  ye Daniele mu ndinga Ki-aramiti yasonekenua.​—Eze 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Kidukula.

  Mvuatu wavuatanga anganga. O ngang’ambuta wavuatanga kidukula kia especial, i mûna mwavakikwanga e babu kia tulu kiakala ye matadi 12 mantalu. (Luv 28:4, 6)​—Tala Nku. B5.

• Kimbangi.

  O mvovo “Kimbangi” nkumbu miayingi uyikanga e Nsiku Kumi miasonama muna babu yole ya matadi yavewa kwa Mose.​—Luv 31:18.

• Kimenga; Lukau.

  I nkayilu katambikanga o muntu kuna kwa Nzambi mu vutula matondo, mu tambulwila ngielele yo vutulwisa e ngwizani yo Nzambi. Tuka muna Abele, wantu nkayilu mia mpila mu mpila batambikanga kuna mvevo kumosi ye bulu, yavana diasikidiswa muna kangu dia Nsiku a Mose. Tuka Yesu kavanina moyo andi se kimenga kialunga, yimenga ya bulu ke ina diaka mfunu ko, kana una vo Akristu bekwamanananga tambika yimenga ya mwanda kuna kwa Nzambi.​—Tuk 4:4; Ayi 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Kimenga kia ungudi.

  Kimenga kiatambikwanga kwa Yave kimana o muntu kakala mu luvuvamu yo yandi. O nsambidi ye esi nzo andi, o nganga ona watambikanga kimenga ye nganga zawonso zakala mu salu muna lumbu kiokio, yau badianga kio. Yave watambulanga o mwisi a nsunga wa mazi mayokwanga. O menga mpe matambikwanga kwa yandi wau vo moyo mesunzulanga. Diakala vika sia vo anganga ye asambidi bavuende kumosi yo Yave mu dia, mu songa vo ngwizani ambote bena yau.​—Lev 7:29, 32; Nsi 27:7.

• Kindoki.

  Sadila nkuma una uzayakene vo kwa mianda miambi utukanga.​—2Tu 33:6.

• Kingerekia; Mungerekia.

  I ndinga ivovuanga kwa nkangu a Ngerekia. O mvovo Mungerekia uyikanga mingutukila mia Ngerekia yovo awana bena vo e kanda diau i kuna diatuka. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, mvovo Mungerekia nsasa zayingi wina, usadilwanga mpe mu yika awonso bena vo ke Ayuda ko yovo awana batanginina e ndinga ye kisi nsi kia Ngerekia.​—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Kinkole.

  Yingwa muna nsi a kivuila, nkumbu miayingi muna lutumu lwa zula kikutumwini e nsi. O mvovo wau muna Kiyibere una ye nsasa vo “yaluka.” Aneyisaele nkumbu miole bayenda mu kinkole kianene. E kintinu kia node kia makanda kumi kianatwa mu kinkole kwa esi Asuri, i bosi, e kintinu kia sude kia makanda mole kianatwa mu kinkole kwa esi Babele. Awana basala o moyo muna yinkole yole yayi bavutuka muna nsi au muna lutumu lwa Kurese wa nyadi a Parasa.​—2Nti 17:6; 24:16; Eze 6:21.

• Kintinu kia Nzambi.

  E mvovo miami mitoma sadilwanga mu yika kimfumu kia Nzambi kisunzulwanga kwa luyalu lwa Mwan’andi, Kristu Yesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Kisileu.

  Nkumbu a ngonde ya 9 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 3 muna manaka ma wantu awonso vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele. Yayantikilanga vana kati-kati kwa ngonde ya Novemba yo fokokela vana kati-kati kwa ngonde ya Desemba. (Nek 1:1; Zak 7:1)​—Tala Nku. B15.

• Kiyibere.

  Ndinga yavovanga Ayibere. Muna tandu kia Yesu, mvovo miayingi mia Ki-aramiti miakoteswa muna ndinga Kiyibere. O Kristu ye alongoki andi i ndinga yayi bavovanga.​—Mav 26:14.

• Kolado.

  Lekwa kiabala kina nze tadi, kivangamenanga muna kati kwa valanganza ya mbizi zakete za mbu. Muna kalunga, muna ye kolado za se ya mpila mu mpila kumosi ye za se kia mbwaki, kia mpembe ye kia ndombe. Musungula muna Mbu a Mbwaki, makolado mayingi makala mo. Kuna nz’ankulu, e kolado za mbwaki zatoma zolakananga, zasadilwanga mu vanga bundu ya nsanga ye lekwa yankaka ye mpila zankaka za nlunga.​—Ngn 8:11.

• Kome.

  Nzongo a lekwa yayuma wafwanana ye kore. Litro 220 yakotanga, mun’owu wa nzongo a bata. (Lev 27:16)​—Tala Nku. B14.

• Kondwa mfuna.

  O mvovo wau usadilwanga mu yika mbolo zakondwa mfuna.​—Nsi 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

• Kore.

  Nzongo a lekwa yayuma ye yamaza-maza. Litro 220 yakotanga, mun’owu wa nzongo a bata. (1Nti 5:11)​—Tala Nku. B14.

• Korebe; Mongo a Korebe.

  Zunga kia miongo kina muna kinzieta kia Mongo a Sinai. I nkumbu ankaka ya Mongo a Sinai. (Luv 3:1; Nsi 5:2)​—Nku. B3.

• Kristu.

  Zina dia Yesu, mvovo watuka muna mvovo wa Kingerekia Khri·stos′, wafwanana  yo mvovo wa Kiyibere wasekolwa vo “Masia” yovo “Kuswa.”​—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kukiyekola, sinsu kia vauka kia.

  Lukandala lwankezimi lwa wolo walembi sangwa lekwa, lwavosonua e mvovo mia Kiyibere vo: “O vauka kwa Yave.” Lwalamikwanga vana lose lwa mpu a nlele ya ngang’ambuta. (Luv 39:30)​—Tala Nku. B5.

• Kunda kia Lufundisu.

  Nkumbu miayingi i fulu kiazanguka kiatombokelwanga muna sikada, vana vavuandanga amfumu mu zayisa e nzengo zau kwa nkangu. E mvovo “kunda kia Nzambi kia lufundisu” ye “kunda kia lufundisu kia Kristu,” misunzulanga e nkubik’a Yave ina kefundisila wantu.​—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Kundubulu.

  Muna Kiyibere “Milo,” mvovo watuka muna mvovo una ye nsasa vo “zadisa.” E Septuaginta isekolanga o mvovo wau vo “swekameno.” Nanga fulu kiazangama kiavangwa kwa wantu yovo ve, kiakala kuna Mbanz’a Davidi. Kansi e mpila kikilu kiakala ke izayakene ko.​—2Sa 5:9; 1Nti 11:27.

• Kusa.

  Mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “yitidila lekwa kia maza-maza.” O mazi makuswangwa muna muntu yovo muna lekwa mu songa vo kiayekolwa mu kuma kia salu kiamfunu. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, o mvovo wau usadilwanga mpe mu yika e mbungulw’a mwand’avelela kwa wantu basolwa mu kwenda zingila kuna zulu.​—Luv 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Kuzuka.

  I kulula o nsiku. I mvovo wankaka usadilwanga omu Bibila mu yika e “sumu.”​—Nk 51:3; Rom 5:14.

L

• Lekwa ya natina o ntoto ampolo.

  Salanganu yavangilwa mu wolo, palata yovo nsongo, yasadilwanga muna saba ye muna tempelo mu yokela e ndumbu yo katulwila o ntoto ampolo vana ziku ye vana minda mia zangikilwa kia minda kia wolo. Yayikilwanga mpe vo yokelwa ya ndumbu.​—Luv 37:23; 2Tu 26:19; Ayi 9:4.

• Leptone.

  Muna tandu kiasonekwa e Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e leptone i nzimbu zakete za nsongo yovo bronze. Muna nsekola zankaka besekolanga zo vo “mite.” (Mak 12:42; Luk 21:2 yl)​—Tala Nku. B14.

• Levi; Anelevi.

  I mwana wantatu wa Yakobo yo Lea wa nkanz’andi; i nkumbu mpe a kanda diandi. Muna wan’andi tatu i mwatuka e buka tatu yantete ya Anelevi. Ezak’e ntangwa, o mvovo “Anelevi” usadilwanga mu yika e kanda diawonso, kansi nkumbu miayingi ke uyikanga vumu kia Arone ko. E kanda dia Levi ke diatambula vua dia ntoto ko muna Nsi a Nsilu, kansi bavewa mbanza 48 muna kati kwa zunga ina yavewa kwa makanda mankaka.​—Nsi 10:8; 1Tu 6:1; Ayi 7:11.

• Leviatane.

  Mbizi iyikwanga kumosi yo maza, nanga imosi muna mbizi za maza. E sono kia Yobi 3:8 ye Yobi 41:1, nanga ngandu kiyikanga yovo mbizi ankaka ya maza yanene ye yankuma. O Leviatane oyikwanga Muna Nkunga 104:26, nanga imosi muna mbizi za maza ziyikilwanga vo baleya. Muna sono yankaka osadilwanga se kingana, ke sasilwanga ko kana nkia mpila mbizi.​—Nk 74:14; Yes 27:1.

• Loke.

  Nzongo akete wa lekwa ya maza-maza uyikwanga muna Bibila. Muna Talmude ya Ayuda, e Loke mosi i tini kia 12 kia yini, ozevo, litro 0,31 zakotanga muna loke. (Lev 14:10)​—Tala Nku. B14.

• Longo lwa kinkwezi.

  Longo lwa yakala wasompanga o nkento a mpangi andi wafwa lembi sisa wana. E kani dia longo lwalu i wutila o mpangi andi o wana kimana e vumu kia mpangi andi kialembi fuka. Kuna kwalanda, e fu kiaki kiakoteswa muna Nsiku a Mose.​—Tuk 38:8; Nsi 25:5.

• Lufuluku.

  Sikama muna lufwa. A·na’sta·sis i mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo lufuluku, una ye nsasa vo “sikama; telama.” Lufuluku lwa wantu vua luyikwanga omu Bibila, kumosi yo Yesu ona wafulwa kwa yandi kibeni Yave wa Nzambi. Kana una vo Eliya, Elesa, Yesu, Petelo yo Paulu bafula mafwa, o nkuma bavangila masivi mama kwa Nzambi watuka. O lufuluku lwa “ansongi ye awana bena vo ke ansongi ko” luna luvangama ova ntoto, i dimosi muna mambu mamfunu muna kani dia Nzambi. (Mav 24:15) Bibila kiyikilanga lufuluku lw’awana bekwenda zingila kuna zulu vo lufuluku “lwantete.” Olwalu i lufuluku lwa mpangi za Kristu zakuswa muna mwanda.​—Flp 3:11; Lus 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Lukau lwa kuzuka.

  Kimenga kiatambikwanga mu kuma kia masumu ma muntu. Lukau lwalu lwaswaswana fioti ye lukau lwa sumu, kadi ndiona watambikanga lo wasungamenanga vo Nzambi kasumukini yovo  nswa wa muntu ankaka kakotele o nsoki wau kalembele lungisa e kangu yovo vutukila nswa kavidisa mu kuma kia sumu. Lwasadisanga mpe o muntu mu lembi vewa e tumbu.​—Lev 7:37; 19:22; Yes 53:10.

• Lukau lwa ndua.

  I lukau lwa vinyu lwayitilwanga vana ziku. Tukau twayingi twavewanga kumosi yo lukau lwa ndua. Paulu wasadila nona kia lukau lwa ndua mu songa e tima diandi dia kuyivana emvimba muna sadisa akw’andi Akristu.​—Nta 15:5, 7; Flp 2:17.

• Lukau lwa nzungani.

  Muna tambika lukau lwalu, o ngang’a wasianga moko mandi kuna nsi a moko ma mvani a lukau ekolo kasimbanga lukau lwandi yo zunganesa lo kuna ntwala ye kunima; e zaka e ntangwa nganga kaka wazunganesa lukau. Ediadi diasonganga vo o lukau lusunzwilu kwa Yave.​—Lev 7:30.

• Lukau lwa sumu.

  I kimenga katambikanga o muntu wavolanga e sumu mu kuma kia lutovoko lwa nitu ya lembi lunga. Bulu ya mpila mu mpila yakelwanga se kimenga, tuka muna ngombe yamuna yembe mun’owu wa mbakilu za muntu osumukini.​—Lev 4:27, 29; Ayi 10:8.

• Lukau lwa ngioka.

  I bulu kia kimenga kiayokwanga vana ziku se lukau lwamvimba kwa Nzambi; ndiona watambikanga e bulu (ngombe, meme diakoko, nkombo akoko yovo nsweswe a yembe) kasalanga kana ye tini kimosi ko.​—Luv 29:18; Lev 6:9.

• Lukûlu.

  I ntalu ifutwanga mu kûla mbakami, muntu una mu tumbu, mu mpasi, mu sumu yovo mu konso mbebe. E ntalu a lukûlu ke yavaninuanga kaka mu nzimbu ko. (Yes 43:3) Vakala ye mambu mayingi mavavilwanga lukûlu. Muna bonga e nona, muna Isaele, wan’antete awonso amakala yovo bulu ba Yave bavewanga. Muna kuma kiaki, lukûlu lwavavuanga muna kubavevola muna salu kia Yave. (Nta 3:45, 46; 18:15, 16) Avo ngombe ina ye fu kia tula wantu, ovondele muntu wau kalembele kangidilwa, diavavanga vo mfumu andi kafuta lukûlu kimana kayivevola muna tumbu kia lufwa. (Luv 21:29, 30) Kansi, o lukûlu mu kuma kia muntu ovondele nkwandi kuna lukanu, ke lwatambulwilwanga ko. (Nta 35:31) Vana ntandu, Bibila kitoma vovelanga lukûlu luna Kristu kafuta vava kafwa se kimenga muna vevola wantu akwikizi muna sumu ye lufwa.​—Nk 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Lukutakanu.

  Buka kia wantu kibokeleso mu kutakana mu kuma kia diambu dimosi. Muna Sono ya Kiyibere, o mvovo wau utoma sadilwanga mu yika nkangu a Isaele vava wakutakananga muna nkinzi mia nsambila yovo mu kuma kia diambu diamfunu ditadidi nsi yawonso.​—Nsi 16:8.

• Lumbu kia Lufundisu.

  Lumbu yovo kolo kiasikididi, kina e buka ya wantu, zula yovo wantu awonso betá mbalu kwa Nzambi. Ilenda kala se ntangwa lufwa kw’awana bafwanukini vondwa, kansi lufundisu lulenda mpe vana lau kwa akaka bavuluzwa yo vua o moyo a mvu ya mvu. Yesu Kristu ye ntumwa zandi bavovela e “Lumbu kia Lufundisu” kia ku sentu vo ke kia awana kaka bena o moyo ko, kansi ye awana mpe bafwa.​—Mat 12:36.

• Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu.

  I lumbu kiavauka kisundidi kuna kwa Aneyisaele, kiyikilwanga mpe vo Yom Kippur (yatuka muna mvovo wa Kiyibere yohm hak·kip·pu·rimʹ, “lumbu kia fukila”), kiakembelwanga muna lumbu kia 10 kia ngonde a Etanime. Konso mvu, lumbu kiaki kaka o ngang’ambuta kakotanga vana Fulu Kisundidi o Vauka muna saba ye kuna kwalanda muna tempelo. Watambikanga menga ma yimenga mu kuma kia masumu mandi, masumu ma Anelevi akaka ye masumu ma nkangu. Yakala se ntangw’a lukutakanu lwavauka yo mina nsoki, kiakala mpe se lumbu kia vundu, i sia vo, lumbu kia vundu muna salu ya lumbu ke lumbu.​—Lev 23:27, 28.

• Lumbu kia Nkubama.

  I nkumbu a lumbu kia vitilanga e Lumbu kia Vundu, kina Ayuda bakubikanga yawonso bavuanga o mfunu. E lumbu kiaki kiafokokanga muna ndimuk’a ntangwa a lumbu tuyikilanga o unu vo Kiatanu, i ntangwa yayantikanga e Lumbu kia Vundu. E lumbu kia Ayuda kiayantikanga muna nkokela yo fokoka mpe muna nkokela ya lumbu kialandanga.​—Mak 15:42; Luk 23:54.

• Lumbu kia Vundu.

  Muna Kiyibere e mvovo miami mina ye nsasa vo “vunda; yambula sala.” I lumbu kiansambwadi muna lumingu lwa Ayuda (tuka Kiatanu muna ndimuk’a ntangwa yakuna kia Sabala muna ndimuk’a ntangwa). E lumbu yankaka ya nkinzi muna mvu, kumosi ye nkinzi wa mvu wa 7 ye mvu wa 50, yayikilwanga mpe vo lumbu ya vundu. Muna Lumbu kia Vundu ke  mwasalwanga salu ko, anganga kaka basalanga muna saba. Muna mvu mia Vundu, e mpatu ke zavatwanga ko, Ayibere ke balombanga mfuka zau ko kwa akwau Ayibere. Muna Nsiku a Mose, e nkanikinu mu kuma kia Lumbu kia Vundu, ke miakala miabâla ko muna mio lunda, kansi afidi a nsambila malembe-malembe bayantika soka nsiku mia yau kibeni, muna kuma kiaki, muna lumbu ya Yesu diampasi diakala kwa nkangu mu zitisa mio.​—Luv 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Lumbu yambaninu.

  E mvovo miami ye miankaka nze “kuna mbaninu a lumbu,” misadilwanga muna ungunza wa Bibila mu yika e kolo kina o mambu mayikilu muna ungunza melwaka ku mfoko. (Yez 38:16; Dan 10:14; Mav 2:17) Mun’owu wa konso ungunza, e kolo kiaki kilenda zingila mvu miakete yovo mvu miayingi. Edi disundidi o mfunu, e Bibila kisadilanga e mvovo “lumbu yambaninu” ya tandu kiaki mu yika ekolo kia ngiz’a Yesu ilembi monekanga.​—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Lunzi diavauka.

  Lunzi diasingama, nkumbu miayingi mu matadi diavangilwanga, i sinsu kia Bale yovo nzambi zankaka zaluvunu.​—Luv 23:24.

• Lunzi.

  Sikinua kiangolo kiatungwa yovo lekwa kiafwanana ye lunzi. Malunzi mankaka matungwanga se luyindulu lwa mambu mavioka yovo ma lusansu. Muna tempelo ye muna nzo za lûmbu lwa kintinu katunga o Solomo mwakala ye malunzi. Esi zula badongekanga malunzi mavauka se sinsu kia nsambila zau zaluvunu. Ezak’e ntangwa, Aneyisaele batangininanga e vangu diadi.​—Afu 16:29; 1Nti 7:21; 14:23.

• Lutama.

  I tezelo kia lambuka. O lambuka kwandi tuka vana nsongi a nlembo wasina yavana nsongi a nlembo wansuka avo oyalumwini e kandazi. Mun’owu wa kinkoso kia centimetro 44,5, o lutama lumosi lulenda kala ye centimetro 22,2 muna lambuka. (Luv 28:16; 1Sa 17:4)​—Tala Nku. B14.

• Luviluku lwa ntima.

  Muna Bibila, o luviluku lwa ntima i soba ngindu kumosi yo kuyibanza mu kuma kia mpila zingu o muntu kakala kiau, mavangu mambi kavanga yovo mu kuma kia mana kalembi lungisa. O luviluku lwakieleka nluta lutwasanga, i sia vo, lufilanga o muntu mu soba mavangu mandi.​—Mat 3:8; Mav 3:19; 2Pe 3:9.

• Luvubu; Vuba.

  E verbu ya mvovo wau ina ye nsasa vo “dimuna” muna maza. Yesu wakanikina vo alandi andi bavubwa. E Sono iyikanga mpe mvub’a Yoane, vuba muna mwand’avelela, vuba muna tiya ye mvuba zankaka.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pe 3:21.

• Luyambulwilu lwa Masumu.

  Muna Sono ya Kiyibere, luyambulwilu lwa masumu ngwizani lwina ye yimenga yakelwanga mu sadisa wantu bafinama Nzambi yo kunsambila. Muna Nsiku a Mose, musungula muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu muna konso mvu, e yimenga yakelwanga mu kuma kia masumu ma konso muntu ye mu kuma kia masumu ma zula kiawonso muna vutulwisa e ngwizani yo Nzambi. E yimenga yayi yakala se kini kia kimenga kia Yesu, eki kiavewa nkumbu mosi kaka mu fuka emvimba masumu ma wantu awonso yo kubavana e lau dia vutulwisa e ngwizani au yo Yave.​—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ayi 9:12.

M

• Madila ma vinyu.

  Madila mavangilwanga mu nkanda mia bulu, nze nkanda mia nkombo yovo mia mameme, masadilwanga muna lundila e vinyu. Wau vo e vinyu kola yakolanga, mu nkanda miampa yasiwanga, ekolo yakolanga yo vaikisa fulu-fulu, yavimbisanga madila. Madila avo mampa, vimba mavimbanga; avo mankulu, mabukanga mu kuma kia ngolo za vinyu.​—Yos 9:4; Mat 9:17.

• Makalati.

  Mvovo wasadilwanga muna miziki, wasonama vana ntu mia Nkunga 53 ye Nkunga 88. Nanga watuka mu mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “tovoka; yela,” mu yika nkunga wa nkenda ye maniongo. E nsasa yayi ngwizani ina ye mambu masonama muna nkunga miau miole.

• Makangu.

  Nkento wa nzole, nkumbu miayingi ntaudi kakalanga.​—Luv 21:8; 2Sa 5:13; 1Nti 11:3.

• Makedonia.

  I zunga kina kuna node ya Ngerekia kina kiakituka se kia tunda muna luyalu lwa Alesandero Wanene. Mu kimpwanza kiakala yavana kiakutumunua kwa esi Roma. Makedonia mvivu a Roma wakala vava Paulu wa ntumwa kakingula e nsi za Europa mu nkumbu antete. Paulu nkumbu tatu kakingula e zunga kiaki. (Mav 16:9)​—Tala Nku. B13.

• Makonko.

  Vangwa yamoyo iyalukanga mu buka, vena ye makonko ma mpila mu mpila.  Muna Nsiku a Mose, mabadikilwanga vo mavelela, mafwana diwa. Wau vo e buka kia makonko kiadianga yo fwasakesa yawonso yakalanga muna nzila maviokelanga, mabadikilwanga nze vuku.​—Luv 10:14; Mat 3:4.

• Malekame.

  O mvovo wau nanga wau umosi ye Moleke, wa nzambi a Aneyamone ona osundidi. (Sef 1:5)​—Tala mvovo MOLEKE.

• Mâna.

  I madia badianga Aneyisaele muna kolo kia mvu 40 bakala muna makanga. Yave wabavananga mo. Yavaikanga mu mpila sivi vana ntoto kuna nsi a dime muna konso mene, kansi muna Lumbu kia Vundu ke yavaikanga ko. Vava Aneyisaele bamona yo mu nkumbu antete, bayuvula vo: “Nki kiaki?” yovo muna Kiyibere, “man huʼ?” (Luv 16:13-15, 35) Muna fulu yankaka, e mâna iyikilwanga vo “masa matuka kuna zulu” (Nk 78:24), “madia matuka kuna zulu” (Nk 105:40) ye “mbolo ya akwa ngolo” (Nk 78:25). Yesu mpe wayika e mâna se nona.​—Yoa 6:49, 50.

• Masia.

  Mvovo watuka muna mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “kuswa.” Nsasa mosi wina yo mvovo wa Kingerekia “Kristu.”​—Dan 9:25; Yoa 1:41.

• Masivi; Mavangu mankuma.

  Mavangu yovo sinsu iviokele nkuma wawonso una uzayakene kwa wantu, mavangu mebadikilwanga vo vangwa ya mianda kaka balenda mo vanga. Ezak’e ntangwa e Bibila kisadilanga e mvovo “sinsu” ye “sivi.”​—Luv 4:21; Mav 4:22; Ayi 2:4.

• Maskile.

  E nsas’a mvovo wau wa Kiyibere ke izayakene ko, uyikwanga vana ntu a nkand’a Nkunga 13. Nanga una ye nsasa vo “poema ya yindula.” Akaka bekwikilanga vo e nsas’andi ngwizani ina yo mvovo wankaka una ye nsasa vo ‘sadila kuna lulungalalu.’​—2Tu 30:22; Nk 32:Ntu.

• Mavangu ma zumba.

  Muna Kingerekia por·neiʹa, i mpila zawonso za mvukana zalembi songa; kumosi ye zumba, kinkembi, awana bevukananga lembi sompana, yakala ovukananga yo nkwandi yakala, yovo nkento yo nkwandi nkento, muntu ovukananga ye bulu. Muna Lusengomono, mvovo zumba usadilwanga se nona mu yika kinkembi kia mabundu meyikilwanga vo “Babele Anene” betanga zumba ye ayadi a nza yayi muna vava e wisa ye mavua. (Lus 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mav 15:29; Ngl 5:19)​—Tala mvovo NKEMBI.

• Mavangu mansoni.

  Mvovo watuka muna mvovo wa Kingerekia a·selʹgei·a, usadilwanga mu yika mavangu metoma kululanga e nsiku mia Nzambi, mavangu makondwa e nsoni ye ke maluzitu ko; mavangu mesonganga vo muntu ke zitisanga akwa wisa ko yovo nsiku ngatu tuludiku. O mvovo wau ke uyikanga mavangu mambi ma kete ko.​—Ngl 5:19; 2Pe 2:7.

• Mawu.

  E mawu mu mayanga mekalanga. E mawu i mavangilwaga e nkela, mbangu ye nlungu. Masadilwanga mpe mu vanga nkanda mia sonekena nze papela. Ngungu zayingi mu mawu zasonekenua.​—Luv 2:3.

• Mbaninu a tandu.

  I kolo kikwendanga yakuna mfoko a tandu yovo mfoko a nkubika zifilwanga kwa Satana. E kolo kiaki ye kolo kia ngiz’a Kristu kumosi kiviokanga. Muna lutumu lwa Yesu, ambasi ‘bevambula wantu ambi vana vena ansongi’ yo kubafwasa. (Mat 13:40-42, 49) Alongoki a Yesu bazola zaya e kolo kia “mbaninu.” (Mat 24:3) Vitila kavutuka kuna zulu, Yesu wasia o nsilu kwa alandi andi vo okala yau yamuna kolo kiakina.​—Mat 28:20.

• Mbanz’a Davidi.

  Nkumbu yavewa kwa mbanz’a Yebuse vava yakutumunua kwa Davidi yo tunga mo lûmbu lwandi lwa kintinu. Iyikilwanga mpe vo Zione. I zunga kiankulu kina kuna lunene lwa sude ya Yerusaleme.​—2Sa 5:7; 1Tu 11:4, 5.

• Mbanza za tinina.

  Mbanza za Anelevi, kuna kwatininanga ona ovondele muntu lembi wo kana kimana kalembi vondwa kwa nlandi a kunda kia menga. Mbanza sambanu zakala muna Nsi ya nsilu, entete zasolwa kwa Mose, i bosi kwa Yosua, muna lutumu lwa Yave. Vava kalwakanga kuna mbanz’a tinina, o muntu wazayisanga e diambu diandi kwa akuluntu vana vitu dia mbanza, i bosi, watoma tambulwanga. O mumponda-muntu wafundisilwanga muna mbanza ina kavondele o muntu kimana kasonga e ziku vo ke kulukanu ko kavangidi wo, kimana kalembi badikila e nkubika yayi se lau mu vava kuyilungisa. Avo obadikilu vo mu nkondwa kuma, wavutukanga kuna mbanz’a tinina, kansi kalendi vioka mingilu mia mbanza ko muna zingu kiandi kiawonso yovo yavana o ngang’ambuta kefwa.​—Nta 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

• Mbasi ambuta.

  Omu Bibila, mbasi mosi kaka oyikilwanga vo “mbasi ambuta.” Omu  Bibila oyikilwanga vo Mikaele.​—Dan 12:1; Yuda 9; Lus 12:7.

• Mbembo.

  Nkunga yovo miziki misonganga lukendalalu lwasaka, nze luna o muntu kekalanga lwau mu kuma kia lufwa lwa nkundi yovo lwa nzolw’andi; maniongo.​—2Sa 1:17; Nk 7:Ntu.

• Mbilu.

  Mvovo watuka muna mvovo a Kingerekia aʹbys·sos, una ye nsasa vo “wulu diatoma kobama” yovo “wulu diakondwa e sina.” Usadilwanga muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu mu yika fulu yovo kadilu kia mbatakani. Ulenda mpe yika ziami ye mambu mankaka.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Lus 20:3.

• Mbolo za Lutambiku.

  I mbolo kumi ye zole zasiwanga mu nlonga miole vana meza, mbolo sambanu muna konso nlonga, muna suku dia Vauka dia saba ye dia tempelo. Ziyikilwanga mpe vo “mbolo za lubakanisu.” Wau vo kwa Nzambi zatambikwanga, muna konso Lumbu kia Vundu, diavavanga vo zasobwa yo vingisa mbolo zampa. E mbolo zina zakatulwanga, anganga kaka badianga zo. (2Tu 2:4; Mat 12:4; Luv 25:30; Lev 24:5-9; Ayi 9:2)​—Tala Nku. B5.

• Mbongo antete.

  I nsâlu antete wa nsungi a ngionzeka; nluta miantete mia konso lekwa. Yave walombanga vo e zula kia Isaele bavana e mbongo au antete kwa yandi, kiakala muntu, bulu yovo mbongo a ntoto. Nze zula, Aneyisaele bavananga e mbongo antete kwa Nzambi muna Nkinzi a Mbolo Zakondwa Mfuna ye muna Pentiko⁠sti. O mvovo “mbongo antete” usadilwanga mpe mu yika Kristu ye alandi andi akuswa.​—1Ko 15:23; Nta 15:21; Ngn 3:9; Lus 14:4.

• Mbumb’avauka.

  I konso diambu muna kani dia Nzambi dina kelundanga yamuna ntangwa kesengomona dio kw’awana kasola kimana bazaya dio.​—Mak 4:11; Kol 1:26.

• Mbumbu.

  I konso kimbevo kibakamanga kwa nti, kitukanga muna ma iyikilwanga vo fungos. Wantu bevovanga vo e mbumbu iyikwanga omu Bibila i mbumbu a ndombe (Puccinia graminis).​—1Nti 8:37.

• Mbut’anganga.

  Muna Sono ya Kiyibere, eyayi i mpila yankaka ya yikila “ngang’ambuta.” Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e mvovo “mbut’anganga” uyikanga awana bavitanga o ntu muna salu kia kinganga, dilenda kala vo ngang’ambuta ona kesalanga diaka se ngang’ambuta ko yovo awana bavitanga o ntu muna buka 24 ya anganga.​—2Tu 26:20; Eze 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

• Merodake.

  I nzambi a mbanz’a Babele ona osundidi. Vava Hamurabi wa ntinu a Babele ye munsia-nsiku kakitula e Babele se mbanz’a kimfumu kia luyalu lwangolo lwa Babele, o Merodake (yovo Marduke) wakituka se nene. Wavinga vana fulu kia nzambi zayingi zamvita yo kituka se nzambi a Babele ona osundidi. Kuna kwalanda, e nkumbu Merodake (yovo Marduke) yasobwa, vana fulu kiandi vavingiswa e zina vo “Belu” (“Mvue”), Merodake wayantika yikilwa vo Bele.​—Yer 50:2.

• Mfimpi a ntetembwa.

  Muntu ona olongokanga e mpila izietelanga e ntangwa, ngonde ye ntetembwa muna sakula mana mevangama muna lumbu ikwiza.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

• Mfuna.

  I má kisangwanga muna mbumba yovo muna lekwa ya maza kimana yafuna; musungula muna mbumb’a mfumfu uvangilwanga e mbolo. Omu Bibila, nkumbu miayingi usadilwanga nze sinsu kia sumu yo uwolezia. Usadilwanga mpe mu yika diambu dia swekama yo lunungunuku lwa bi.​—Luv 12:20; Mat 13:33; Ngl 5:9.

• Mikitame.

  Mvovo wa Kiyibere usadilwanga vana ntu mia nkunga sambanu (Nk 16, 56–60). E nsas’andi ke izayakene ko, nanga ngwizani wina yo mvovo “masono.”

• Mile.

  Tezelo kia tezela o lá, nkumbu mosi kaka kiyikwanga muna ngungu zankulu za Sono ya Kingerekia ya Kikristu muna Matai 5:​41, nanga mile ya esi Roma uyikanga, eyi yakala yo lá kwa meta 1.479,5.​—Tala Nku. B14.

• Milekome.

  Nzambi a Aneyamone, nanga yandi mosi yo nzambi Moleke. (1Nti 11:5, 7) Kuna mfoko a kintinu kiandi, Solomo watunga mabata mu kuma kia nzambi yayi yaluvunu.​—Tala mvovo MOLEKE.

• Mina.

  Iyikilwanga mpe muna nkand’a Yezekele vo mane. Nkumbu a tezelo kia zitu ye nkumbu a nzimbu. Landila e mvovo mia asatuludi beyikanga vo e mina mosi i sekele 50, e sekele mosi grama 11,4 yazitanga, disongele vo e mina mosi muna Sono ya Kiyibere grama 570 yazitanga. Nanga vakala mpe ye mina ya ntinu, nze una diavangama mu kuma kia kinkoso. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e mina mosi i 100 drakima, grama 340 yazitanga. E mina 60 i  talanta mosi. (Eze 2:69; Luk 19:13)​—Tala Nku. B14.

• Mô.

  Dimbu wa nsunga utukanga muna nti mia mpila mu mpila mia nsende yovo mu nti miakete miafwanana yo nti a Commiphora. E mô i kimosi muna lekwa yasadilwanga mu vanga o mazi mavauka mankusa. Yasadilwanga mu sia muna mvuatu, mfulu; yasiwanga muna mazi ma ziolela e nitu ye mazi ma kuyipakula. E mô yasadilwanga mpe mu kubika e vimbu vitila diazikwa.​—Luv 30:23; Ngn 7:17; Yoa 19:39.

• Moleke.

  Nzambi ya Aneyamone; nanga yandi mosi kwandi yo Malekame, Milekome yo Moloke. O mvovo wau nanga zina, ke nkumbu ya sikididi ya nzambi ko. O Nsiku a Mose wavovanga vo konso muntu otambika mwan’andi kwa Moleke kafwete vondwa.​—Lev 20:2; Yer 32:35; Mav 7:43.

• Moloke.​—

  Tala mvovo MOLEKE.

• Moni.

  I muntu wasadilwanga kwa Nzambi mu bakula luzolo lwandi, ona kaziulanga meso kimana kamona yovo kunsadisa mu bakula mambu mana ke malendi bakulwa ko kwa mpasi muntu. Muna Kiyibere o mvovo wau una ye nsasa vo “mona,” kiakala muna kinitu yovo muna kimwanda. O wantu vava babwilwanga mambu, kwa moni bayendanga mu vava luludiku lwa ngangu.​—1Sa 9:9.

• Moyo.

  I mvovo wa Kiyibere neʹphesh yo mvovo wa Kingerekia psy·kheʹ. Wau kiatoma fimpwa una Bibila kisadilanga e mvovo miami, diamoneka vo e mvovo miami miyikanga (1) wantu, (2) bulu, yovo (3) zingu kia muntu yovo zingu kia bulu. (Tuk 2:7; Nta 31:28; 1Pe 3:20; tala yl.) Nswaswani ye mpila ina mabundu mayingi besadilanga o mvovo “moyo,” e Bibila kisonganga vo e mvovo neʹphesh ye psy·kheʹ vava misadilwanga mu yika vangwa yamoyo ina ova ntoto, miyikanga lekwa imonekanga, ilenda simbwa ye ilenda fwa. Omu nsekola yayi, e mvovo neʹphesh ye psy·kheʹ miasekolwa mun’owu wa nsas’andi muna konso sono, isadilanga e mvovo “zingu,” “vangwa,” “muntu,” “kiwuntu kia muntu” yovo “mono” vana fulu kia “moyo ame.” Muna fulu yankaka, o mvovo “moyo” usilu vana yand’a lukaya. O mvovo “moyo” avo usadilu muna sono yovo vana yand’a lukaya, ufwete bakulwilwa muna mpila usasilu ova ntandu. Vava kiyikwanga vo muntu ovangidi diambu muna moyo andi wawonso, disongele vo ovangidi dio muna kiwuntu kiandi kiawonso, ntim’andi wawonso yovo muna zingu kiandi kiawonso. (Nsi 6:5; Mat 22:37) Muna sono yankaka, e mvovo neʹphesh ye psy·kheʹ, milenda sadilwa mu yika zolela yovo te dia vangwa kia moyo. Milenda sadilwa mpe mu yika muntu wafwa yovo vimbu.​—Nta 6:6; Ngn 23:2; Kan 2:13.

• Mpalu; Nzwadi.

  Nti wandá ye wasongoka wasadilwanga kwa avati a nsengo muna singika e bulu. Itezaneswanga ye mvovo mia nkwa ngangu mifilanga muntu mu sadila longi diambote kawidi. E nona kia “wanda e kinsi muna mpalu,” kiabongelwa muna vangu dia ngombe a nkolami iwandanga kinsi kuna ntu a mpalu yo kuyitwasila e mpasi.​—Mav 26:14; Afu 3:31.

• Mpandu.

  I kwikila vo vava wantu befwanga e mianda miau ke mifwanga ko ye milenda vovana y’awana bena moyo, musungula muna nzil’a muntu (ngang’a ngombo) wina muna wisa kiau. O mvovo wa Kingerekia phar·ma·kiʹa, wasekolwa vo “mavangu ma mpandu” una ye nsasa vo “nzo ya nlongo miangolo.” O mvovo wau ngwizani wina ye mpandu kadi kuna nz’ankulu, nlongo miangolo basadilanga vava balombanga nkum’a nkuya muna vanga mavangu ma kindoki.​—Ngl 5:20; Lus 21:8.

• Mpasi zayingi.

  O mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo “mpasi” una ye nsasa vo ntantu yovo lubangamu. Yesu wasakula “mpasi zayingi” zina ke zateka kala ko ezi zabwa muna Yerusaleme ye zibwila wantu awonso kuna sentu vava ‘kekwiza yo nkembo andi.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulu wayikila e mpasi zina Nzambi ketwasa “kw’awana balembi zaya Nzambi ye kw’awana ke belemvokelanga nsangu zambote” mu kuma kia Yesu Kristu ko vo vangu dia unsongi. Lusengomono kapu kia 19 kiyikilanga Yesu vo ndiona ofilanga vu kia zulu mu nuanisa “bulu kiansisi ye ntinu mia nza ye vu yau ya makesa.” (2Te 1:6-8; Lus 19:11-21) Vena ye “ndong’ayingi” ivuluka muna mpasi zazi. (Lus 7:9, 14)​—Tala mvovo ARMANGEDO.

• Mpeto a Dimbu.

  Yavuatwanga muna nlembo yovo siwa muna nsinga yo yengeleka muna nsingu. Yakala se sinsu kia wisa kia ntinu yovo nyadi. (Tuk 41:42)​—Tala mvovo DIMBU.

• Mpoka za ziku.

  Nsonge zina nga mpoka muna konko yau yá ya maka maziku, zatala kuna mbazi. (Lev 8:15; 1Nti 2:28)​—Tala Nku. B5 ye Nku. B8.

•  Mpoka.

  I mpoka za bulu, ezi zasadilwanga nze makopo, lundilu dia mazi, dia tinta ye ma ya viengesela e nitu. Zasadilwanga mpe mu sika miziki yo boka nkoki. (1Sa 16:1, 13; 1Nti 1:39; Yez 9:2) E “mpoka” zitoma sadilwanga se sinsu kia nkuma ye nsunda.​—Nsi 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.

• Mpu a nlele.

  Nlele wazingwanga kuna ntu se fukilwa. O ngang’ambuta wavuatanga banda kia lino yambote kiakala yo lukandala lwa wolo kuna ntwala lwakangilwa muna nsing’a bule. O ntinu banda kavuatanga kuna nsi a kolowa. O Yobi wasadila banda se sinsu kia unsongi.​—Luv 28:36, 37; Yob 29:14; Yez 21:26.

• Mpungi.

  I mvumba wa sengwa usadilwanga mu bokela wantu yo sikila miziki. Muna Ntalu 10:2, Yave wakanikina vo bavanga mpungi zole za palata kimana babokelelanga o nkangu. Zú diaswaswana basikanga muna konso mboka, nze mboka yakutakesa o nkangu, mboka ya yalula e ndo ye mboka ya vita. Nanga e mpungi zazi zasingama zakala, zaswaswana ye mpungi zakovama zavangilwanga muna “mpoka” za bulu. Muna masikilu makala muna tempelo, mwakala mpe ye mpungi zavangilwa mu lekwa ya mpila mu mpila. E zú dia mpungi diatoma sadilwanga mpe se sinsu kia luzayisu lwa mfundisa za Yave yovo mambu mankaka matukanga kwa yandi.​—2Tu 29:26; Eze 3:10; 1Ko 15:52; Lus 8:7–11:15.

• Munkwikila-kiyuda.

  I muntu wakituka se munkwikizi. Muna Bibila, mvovo wau usadilwanga mu yika muntu wakota muna nsambil’a Kiyuda. Avo mwan’ayakala, diavavuanga vo kazengwa.​—Mat 23:15; Mav 13:43.

• Muti-labene.

  Mvovo uyikwanga vana ntu a Nkunga 9. Mun’owu wa kinkulu, o mvovo wau una ye nsasa vo “mu kuma kia lufwa lwa mwana.” Akaka bevovanga vo i nkumbu yovo i mvovo miantete mia nkunga utomene zayakana, emi miasadilwanga mu yimbila o nkunga wau.

• Mvambuki.

  Mvovo watuka muna Kiyibere, una ye nsasa vo: “Wasolwa,” “Wayekolwa,” “Wavambulwa.” Vakala ye mpila zole za Avambuki: awana bakivambulanga muna luzolo lwa yau kibeni ye awana basolwanga kwa Nzambi. O yakala yovo nkento wafwana sia o nsilu kwa Yave wa zingila nze mvambuki mu kolo kiasikidiswa. Awana basianga nsilu wau muna luzolo lwa yau kibeni lekwa tatu basimwanga: ke bafwete nua malavu mankolwa ko ngatu dia konso lekwa kia nsing’a vinyu, ke bafwete zenga nsuki ko ngatu simba mvumbi. Awana basolwa kwa Nzambi mu kala se Avambuki basalanga salu kiokio muna zingu kiau kiawonso, Yave wasikidisanga nsiku mu kuma kiau.​—Nta 6:2-7; Afu 13:5.

• Mvevoki, Muntu wavevolwa.

  Muna luyalu lwa Roma, “mvevoki” i ndiona wawutuka wavevoka, wakala ye nswa miawonso mia kisi nsi. Kansi, “muntu wavevolwa” i ndiona wateka kala se mbundu. O muntu wavevolwanga mun’owu wa nsiku mia luyalu watambulanga kisi nsi kia Roma, kansi kavewanga kiyekwa ko muna luyalu. Avo muntu wavevolwa kaka kwa mfumu muna ubundu ke mun’owu wa nsiku ko, kavewanga nswa miawonso ko mia ki musi nsi.​—1Ko 7:22.

• Mvu wa Luvevoko.

  Konso mvu wa 50, tuka Isaele yakotela muna Nsi ya Nsilu. Muna mvu wau o ntoto ke wavatwanga ko, o Nyibere wakala vo ntaudi wavevolwanga. E vua dia ntoto diatekwa diavutulwanga. Muna mvovo miankaka, o Mvu wa Luvevoko wakala se mvu wamvimba wa nkinzi, mvu wa luvevoko una e mambu mawonso ma nkangu mavutukanga nze una Nzambi kasikidisila mo kuna lubantiku.​—Lev 25:10.

• Mvuala.

  I nkau usadilwanga kwa ntinu se sinsu kia kimfumu.​—Tuk 49:10; Ayi 1:8.

• Mwan’a Davidi.

  Yesu otoma yikilwanga mu mvovo wau, muna songa vo yandi i Mvingidi a kangu dia Kintinu edi diasikidiswa vo dialunganena muna muntu otuka muna luvila lwa Davidi.​—Mat 12:23; 21:9.

• Mwan’a muntu.

  Mvovo wau tezo kia fulu 80 wasonama muna nkand’a Matai, Maku, Luka ye Yoane. Yesu Kristu oyikilwanga vo mwan’a muntu mu songa vo wawutuka muna nitu ye wakala se muntu, ke vangwa kia mwanda ko kiavuata e nitu a kimuntu. Mvovo wau usonganga mpe vo Yesu olungisa ungunza wasonama muna Daniele 7:13, 14. Muna Sono ya Kiyibere, mvovo wau usadilwanga mu kuma kia Yezekele yo Daniele mu songa e nswaswani vana vena anati a nsangu awaya yo Nzambi una vo i Nto a nsangu zina basamunanga.​—Yez 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwan’antete.

  Entete, i mwan’ayakala wambuta wa se (kansi, ke mwan’antete wa ngudi ko). Kuna nz’ankulu, o mwan’antete ayakala fulu kia luzitu kavewanga muna  nzo, yandi wavitanga o ntu muna nzo avo se ofwidi. O mvovo wau usadilwanga mpe mu yika mwan’antete a koko a bulu.​—Luv 11:5; 13:12; Tuk 25:33; Kol 1:15.

• Mwand’avelela.

  I ngolo zilembi monekanga zina Nzambi kesadilanga mu lungisa luzolo lwandi. O mwanda wau wavelela kadi kwa Yave utukanga, ona osundidi muna velela ye unsongi. O Nzambi osadilanga wo mpe mu lunganesa oma mavelela.​—Luk 1:35; Mav 1:8.

• Mwanda.

  O mvovo wa Kiyibere ruʹach ye wa Kingerekia pneuʹma owu usekolwanga nkumbu miayingi vo “mwanda,” nsasa zayingi wina. Muna nsasa zawonso usonganga vo lekwa ke kilendi moneka ko muna meso ma wantu, usonganga mpe nkuma. Muna Kiyibere ye Kingerekia e mvovo miami mitoma sadilwanga mu yika (1) tembwa, (2) ngolo za moyo muna vangwa ina ova ntoto, (3) ngolo zitukanga muna ntim’a muntu yo kumfila mu vova yovo vanga konso diambu, (4) mvovo miavumunuinua mitukanga muna nto ke imonekanga ko, (5) vangwa ya mianda ye (6) ngolo za Nzambi yovo mwand’avelela.​—Luv 35:21; Nk 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

N

• Nardu.

  I mazi mantalu mansunga mambwaki metukanga muna nti a nardu (Nardostachys jatamansi). Wau vo mazi mantalu, e nardu nkumbu miayingi yasangwanga yo mazi mankaka. Kiaki i kuma vakadilanga ye nardu ya luvunu. I dianu Maku yo Yoane bavovela vo “nardu yambote” yakuswa muna Yesu.​—Mak 14:3; Yoa 12:3.

• Nazarete.

  I nkumbu kayikilwanga o Yesu, kadi musi mbanz’a Nazarete. E nkumbu yayi nanga ngwizani ina ye mvovo wa Kiyibere wasekolwa vo “ntombo” muna Yesaya 11:1. Kuna kwalanda, alandi a Yesu mpe bayikilwa mu nkumbu yayi.​—Mat 2:23; Mav 24:5.

• Ndiona wambi.

  I nkumbu yankaka iyikilwanga Nkadi ampemba wa Satana ona watelamena Nzambi ye nkanikinu miandi miansongi.​—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Ndofi; Nsilu.

  O wantu bedianga e ndofi mu songa vo e diambu bavovele dialudi yovo nsilu basidi waludi, diambu bevanga yovo ke bevanga dio ko. Nkumbu miayingi e ndofi kwa muntu osundidi yadilwanga, musungula kwa Nzambi. E ndofi yakala se nzengo. Yave wadia ndofi vava kanga e kangu yo Abarayama muna songa vo e kangu diodio lungana kikilu dilungana.​—Tuk 14:22; Nta 6:2; Kim 5:4; Mat 5:33; Ayi 6:16, 17.

• Ndongota za Asetoa.

  Sikola ya ndongota za Mingerekia ana bakwikilanga vo e kiese kia muntu mu ngangu ye kiwuntu kiandi kitukanga. Muna ngindu zau, o nkwa ngangu ke tokanenanga mpasi ko ngatu kiese.​—Mav 17:18.

• Ndumbu.

  Dimbu wa mpila mu mpila wasangwa ye mazi ma balasamu mansunga oma mevianga malembe-malembe yo vaikisa nsunga zambote. Lekwa yá yasangwanga mu vanga ndumbu yamfunu yasadilwanga muna saba ye muna tempelo. Yayokwanga muna mene ye muna fuku vana ziku dia ndumbu diakala vana Fulu Kiavauka ye muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu, e ndumbu yayokelwanga vana Fulu Kisundidi o Vauka. E ndumbu i sinsu kiasonganga vo Nzambi otambulwidi e sambu ya selo yandi yakwikizi. Oyoka e ndumbu ke dilombwanga ko kwa Akristu.​—Luv 30:34, 35; Lev 16:13; Lus 5:8.

• Ndumbu a nti a lebona.

  Dimbu wayuma wa nti ye nti miakete miafwanana yo nti a Boswellia. Avo uyokelo, nsunga zambote uvaikisanga. Wasangwanga muna ndumbu avauka yayokwanga muna saba ye muna tempelo. Wasiwanga mpe muna lukau lwa mfumfu ye muna konso nlonga wa mbolo za lusunzulu muna Tempelo.​—Luv 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Nduta.

  I nkinzi wakalanga muna konso mvu kina kia 14 kia ngonde ya Abibi (i bosi wayikilwa vo Nisani) mu kembelela luvevoko lwa Aneyisaele muna ubundu wa Engipito. Mwan’ameme (yovo nkombo) bavondanga yo kunyanga, bandianga kumosi ye mvûdi a ndudi ye mbolo zakondwa mfuna.​—Luv 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• Neyiloti.

  E nsas’a mvovo wau ke izayakene ko, i ntu a diambu wa Nkunga 5. Wantu ankaka bekwikilanga vo Neyiloti i masikilu mafulwanga, bevovanga vo muna Kiyibere e tuku dia mvovo wau betela dina ye cha·lilʹ (tutu). Kansi, nanga i zú dia nkunga kwandi.

• Ngana.

  I mvovo mia ngangu yovo lusansu lwankufi lulonganga diambu diamfunu yovo vova e ludi muna mvovo miakete. E ngana za Bibila zina nze ngwala. E ngana i sadila e nona muna vova ludi kia diambu. E yingana yankaka yakituka se mvovo mia luvezo  yovo mia lutiangu kuna kwa wantu ankaka.​—Kim 12:9; 2Pe 2:22.

• Nganata.

  Bundu kina nze ngavua yovo mfuluta, kikalanga ye kolwa kuna yanda. E titi yandi yabala, muna kati muna ye nginga zazala yo maza ma nzenzo. Muna kati kwa nginga muna ye bombo yakete-kete yambwaki. E fwaniswa ya bundu ya nganata yasiwanga muna kinzieta kiawonso kia nswiku wa yunga kia ngang’ambuta kia bule, kiakondwa moko ye muna kinzieta kia ntu mia malunzi mayikilwanga vo Yakini ye Boaze vana ntwal’a tempelo.​—Luv 28:34; Nta 13:23; 1Nti 7:18.

• Nganga.

  I muntu wasolwanga mu sunzula Nzambi vana vena nkangu, wabalonganga mambu ma Nzambi ye nsiku miandi. Anganga basunzulanga mpe nkangu vana ndose a Nzambi, yau batambikanga yimenga, bakalanga se akambami yo dodokela Nzambi muna wete dia nkangu. Vitila Nsiku a Mose wasikidiswa, o se yandi wasalanga se nganga kuna kwa esi nzo andi. Vava kiasikidiswa Nsiku a Mose, o wan’amakala muna nzo ya Arone, wa kanda dia Levi yau bavewa kiyekwa kia salanga e salu kia kinganga. O wan’amakala akaka muna kanda dia Levi, babasadisanga. Vava kiasikidiswa e kangu diampa, Isaele ya mwanda yakituka se zula kia anganga kumosi yo Yesu Kristu wa Ngang’ambuta.​—Luv 28:41; Ayi 9:24; Lus 5:10.

• Ngang’a matombola.

  I muntu ovovanga vo wantu afwa kemokenanga yau.​—Lev 20:27; Nsi 18:10-12; 2Nti 21:6.

• Ngang’a ngombo.

  I muntu ukuyibadikilanga vo una ye ngangu za sakula mambu mebwa kuna sentu. Muna Bibila beyikilwanga mpe vo nganga za nkisi, awana bemokenanga ye mianda, afimpi antetembwa ye akaka mpe.​—Lev 19:31; Nsi 18:11; Mav 16:16.

• Ngang’ambuta.

  Muna Nsiku a Mose, yandi wasunzulanga o nkangu vana ndose a Nzambi yo twadisa e nganga zankaka. Oyikilwanga mpe vo “mbut’anganga.” (2Tu 26:20; Eze 7:5) Yandi kaka wavewa o nswa wa kota vana Fulu Kisundidi o Vauka, e suku dia kati dia saba; kuna kwalanda, suku dia kati dia tempelo. Muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu kaka kia konso mvu kakotanga mo. O mvovo “ngang’ambuta” usadilwanga mpe mu yika Yesu Kristu.​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ayi 4:14.

• Ngeena.

  Nkumbu a Ndimb’a Inomi muna Kingerekia, una wakala kuna lumonso lwa sude ya Yerusaleme yankulu. (Yer 7:31) Wasadilwa kwa ngunza mu yika e fulu kiatubwanga mavimbu. (Yer 7:32; 19:6) Ke vena ye ziku ko kisonganga vo e bulu yovo wantu bavetwanga kimoyo muna Ngeena kimana bayokwa yovo bangikwa. Dianu vo, e fulu kiaki ke kisunzulanga fulu kilembi monekanga ko, kuna kubangikilwanga e mioyo mia wantu vana tiya yakwele mvu. Kansi, Yesu ye alongoki andi basadila o mvovo Ngeena mu yika tumbu kiakwele mvu kia “lufwa lwazole,” i sia vo, lufwasu lwakwele mvu, fwaswa emvimba.​—Lus 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Ngera.

  E ngera mosi, grama 0,57 yazitanga. I tini kia 20 kia sekele. (Lev 27:25)​—Tala Nku. B14.

• Ngiladi.

  Entete, e nkumbu yayi yasadilwanga mu yika e zunga kia mvutu kia Nkoko a Yodani, kuna este, kiakala tuka kuna node yakuna sude ya Ndimb’a Yaboke. Kuna kwalanda, o mvovo wau wasadilwa mu yika e zunga kiawonso kia Aneyisaele kuna este ya Yodani, kuna kwazingilanga kanda dia Rubeni, Ngadi ye bula-kati kwa kanda dia Manase. (Nta 32:1; Yos 12:2; 2Nti 10:33)​—Tala Nku. B4.

• Ngititi.

  Mvovo usadilwanga muna miziki, kansi e tuku diandi ke dizayakene ko. Nanga mu mvovo wa Kiyibere gath watuka. Wau vo o mvovo gath una ye nsasa vo kaminu dia vinyu, akaka bekwikilanga vo o mvovo “ngititi” ngwizani wina ye nkunga mia kamina e vinyu.​—Nk 81:Ntu.

• Ngiza.

  Muna tini yankaka ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu, o mvovo wau usadilwanga mu yika e ngiz’a Yesu Kristu ilembi moneka muna kintinu, i sia vo, tuka muna kolo kayadikwa se Ntinu muna kintinu kia Masia yamu lumbu yambaninu ya tandu kiaki. E ngiz’a Kristu ke kwenda ye vutuka ko; kansi i kolo kiasikidiswa.​—Mat 24:3.

• Ngoto.

  Nlele miabala miavangilwanga madila yovo nkutu nze zina zasiwanga e mbwaza. E ngoto mu mika mia ndombe mia nkombo yavangilwanga. E ngoto zatoma vuatwanga muna kifwidi.​—Tuk 37:34; Luk 10:13.

• Ngunza.

  I muntu kasadilanga o Nzambi mu sengomona e kani diandi. Angunza yau basalanga se anati a nsangu za Nzambi, ke basakulanga kaka ko, kansi bazayisanga  malongi, nsiku ye mfundisa za Yave.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Nguvulu.

  I nyadi antete muna mvivu miakala muna wisa kia Ayadi a Roma. Wakala ye wisa muna afundisi ye makesa, kana una vo mavangu mandi mafimpwanga kwa Luyalu, wakala ye wisa muna mvivu wawonso.​—Mav 13:7; 18:12.

• Nisani.

  I ngonde antete muna manaka mavauka ma Ayuda vava Ayuda bavaika muna kinkole kuna Babele ye ngonde a nsambwadi muna manaka ma wantu awonso. Ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde a Malusu yavana kati-kati kwa ngonde ya Abidi. (Nek 2:1)​—Tala Nku. B15.

• Nkadi ampemba.

  Nkumbu keyikilwanga o Satana muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, eyi ina ye nsasa vo “Nkumbi.” Satana wavewa e nkumbu vo Nkadi ampemba kadi yandi i mfumu wa akumbi awonso, yandi mpe osundidi kumba Yave yo tianguna e diambu diandi ye nkumbu andi avauka.​—Mat 4:1; Yoa 8:44; Lus 12:9.

• Nkambami.

  Ndiona osadisanga buka yole kimana bawizana. Omu Bibila, Mose i nkambami a kangu dia Nsiku, Yesu i nkambami a kangu diampa.​—Ngl 3:19; 1Ti 2:5.

• Nkanda.

  I babu kiandá kia mawu yovo kia ngungu (nkand’a bulu) kiasadilwanga mu soneka nkanda. Ndambu imosi kaka basonekenanga, i bosi bazinganga wo muna nti. E Diambu dia Nzambi diasonekwa yo bandulwa muna babu ya mawu ye ngungu. E miami i nkanda basadilanga ekolo kiasonekwa e Bibila.​—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Nkas’a mienze.

  Matadi makete yovo nkesona za nti zasadilwanga mu baka e nzengo. Babundikanga zo vana mfokol’a nlele yovo sia zo muna kinzu. I bosi banikunanga zo yo tuba zo. E tadi yovo nkesona ina yabwilanga vana vena o muntu yasonganga vo yandi osolelo. Nkumbu miayingi, samba bateka sambanga muna tá e nkas’a mienze.​—Yos 14:2; Ngn 16:33; Mat 27:35.

• Nkel’a kangu.

  Nkela yavangilwa muna mabaya ma akasia, yalengwa o wolo, eyi yakala vana Fulu Kisundidi Ovauka muna saba, i bosi vana Fulu Kisundidi Ovauka kia tempelo yatungwa kwa Solomo. Yakala ye fukwa kia wolo kiatensekwa akelubi wole batalana. I mûna mwalundilwanga e babu yole ya Nsiku Kumi. (Nsi 31:26; 1Nti 6:19; Ayi 9:4)​—Tala Nku. B5 ye Nku. B8.

• Nkembi.

  I nkento ovukanene yo muntu una vo ke nkaz’andi ko, musungula mu kuma kia nzimbu. (Porʹne, i mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo “nkembi” una ye nsasa vo “teka.”) O mvovo wau utoma sadilwanga mu kuma kia akento, kana una vo Bibila kiyikanga mpe wan’amakala bakala se akembi. E fu kiaki kiatumbwanga muna Nsiku a Mose, e nzimbu kafutwanga o nkembi ke zatambulwanga ko muna tukau twa tempelo a Yave. Kansi esi zula basadilanga kinkembi kia tempelo se nto yabakila nzimbu. (Nsi 23:17, 18; 1Nti 14:24) Bibila mpe kisadilanga mvovo wau se nona muna yika wantu, zula yovo nkubika zikuyivananga muna nsambila za teke kanele vo bekuyibadikilanga vo Nzambi besambilanga. Muna bong’e nona, “Babele Anene” ina vo i kintwadi kia mabundu maluvunu, iyikilwanga muna Lusengomono vo nkembi. Kadi zumba itanga ye ayadi a nza yayi muna vava e wisa ye mavua.​—Lus 17:1-5; 18:3; 1Tu 5:25.

• Nkengi.

  I yakala una vo e mbebe andi antete i yingila yo vungula e nkutakani. E nsasa antete ya mvovo wa Kingerekia e·piʹsko·pos i kengela yo tanina. E mvovo “nkengi” ye “nkuluntu” (pre·sbyʹte·ros) kiyekwa kimosi kwandi uyikanga muna nkutakani ya Kikristu. E mvovo “nkuluntu” usonganga vo ndiona osolelo wazikuka, e mvovo “nkengi” usonganga e salu kesalanga ndiona osolelo.​—Mav 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Nkinzi a Mbolo Zakondwa Mfuna.

  I nkinzi antete muna nkinzi tatu mianene bavanganga Aneyisaele konso mvu. Wayantikanga kina kia 15 kia ngonde a Nisani, vava kiaviokanga e lumbu kia Nduta, wakwamanananga mu lumbu nsambwadi. Mbolo zakondwa mfuna kaka badianga mu sungamena e Mpaik’au muna Engipito.​—Luv 23:15; Mak 14:1.

• Nkinzi a Ngionzeka; Nkinzi a Tumingu.​—

  Tala mvovo PENTIKOSTI.

• Nkinzi a Nsunzula.

  Wavangamanga konso mvu mu sungamena luveleleso lwa tempelo vava yafunzulwa kwa Antíoco Epifânio. O nkinzi wau wayantikanga kina kia 25 kia ngonde a Kisileu, lumbu nana wazingilanga.​—Yoa 10:22.

• Nkinzi a Sudi.

  Uyikilwanga mpe vo Nkinzi a Saba yovo Nkinzi a Nkutika. Wavangamanga muna lumbu kia 15 yaku 21 kia ngonde ya Etanime. Aneyisaele bakembelanga  nkutik’a mbongo kuna nsuka mvu wa salu kiau kia mpat’a nsengo. Yakala se ntangw’a kiese yo vutula matondo kwa Yave wau kasambwidi e nkutik’au. Muna lumbu ya nkinzi, o nkangu mu sudi yovo mu nsampa bakalanga, mu sungamena e mpaik’au muna Engipito. Umosi muna nkinzi tatu miavavanga vo wan’amakala benda mio kembelela kuna Yerusaleme.​—Lev 23:34; Eze 3:4.

• Nkristu.

  Nkumbu ina Nzambi kavana kwa alandi a Yesu Kristu.​—Mav 11:26; 26:28.

• Nkuluntu; Mbut’a muntu.

  Yakala una vo mbuta muna mvu. Muna Bibila mvovo wau utoma sadilwanga mu yika muntu wina ye wisa yovo kiyekwa muna vata yovo nsi. Muna nkand’a Lusengomono, o mvovo wau usadilwanga mpe muna yika e vangwa ya zulu. O mvovo wa Kingerekia pre·sbyʹte·ros usekolwanga vo “nkuluntu” vava uyikanga awana bevitanga o ntu muna nkutakani.​—Luv 4:29; Ngn 31:23; 1Ti 5:17; Lus 4:4.

• Nkumbi.

  Landi kia ntinu yovo nguvulu a mvivu muna Kintinu kia Babele ye kia Parasa. O nkumbi i nyadi a kamba kiantete, yandi kibeni ntinu wansolanga.​—Eze 8:36; Dan 6:1.

• Nkung’a Ntomboka.

  I ntu a diambu wa Nkunga 120-134. Kana una vo mvovo miami misasilwanga mu mpila zayingi, wantu ayingi bekwikilanga vo e nkunga miami miau 15 Aneyisaele bayimbilanga mio ye kiese kiawonso ekolo batombokanga mu kwenda sambila kuna Yerusaleme ina yatungilwa vana ntandu a miongo mianda mia Yuda, ye vava bayendanga kuna nkinzi mitatu miavangamenanga kûna muna konso mvu.

• Nkunga.

  Nkunga mia kembelela Nzambi. I nkunga miasonama muna nkand’a nkunga miayimbilwanga kwa asambidi muna tempelo kuna Yerusaleme mu kembelela Yave wa Nzambi.​—Luk 20:42; Mav 13:33; Yak 5:13.

• Nkutakani.

  Buka kia wantu bakutakene mu lungisa kani yovo salu kimosi. Muna Sono ya Kiyibere o mvovo wau utoma sadilwanga mu yika e zula kia Isaele. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, usadilwanga mu yika konso nkutakani ya Akristu. Kansi, nkumbu miayingi usadilwanga mu yika nkutakani yawonso ya Kikristu.​—1Nti 8:22; Mav 9:31; Rom 16:5.

• Nkuya.

  Vangwa ya mianda yambi, ke imonekanga ko, iviokele wantu muna nkuma. Muna Tuku 6:2 iyikilwanga vo “wan’a Nzambi aludi,” muna Yuda 6 iyikilwanga vo “ambasi.” Vava basemwa ke bakala vangwa yambi ko; kansi yau kibeni bakikitula se mbeni za Nzambi vava bankolamena muna lumbu ya Noa yo yikama Satana muna ukolami wandi kwa Yave.​—Nsi 32:17; Luk 8:30; Mav 16:16; Yak 2:19.

• Nlekelo a Mfumu.

  Lambu dia mbolo zakondwa mfuna ye vinyu isadilwanga se sinsu kia nitu yo menga ma Kristu; luyindulu lwa lufwa lwa Yesu. Wau vo Bibila kikanikinanga Akristu bakwamanananga wo yindula, wafwana mpe yikilwa vo “Luyindulu.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Nlong’a miongo mia Lebanone.

  Umosi muna nlonga miole mia miongo mia zunga kia Lebanone. O nlong’a miongo mia Lebanone kuna weste wina, o nlong’a miongo mia Anti-Lebanone kuna este. Ndimba wandá wa mvutu wavambulanga e nlonga miau miole. O nlong’a miongo mia Lebanone wayantikila kuna nlambu a Mediterâneo, e nsonge zandi zalwakanga tezo kia meta 1.800 ye 2.100 muna lá. Kuna nz’akulu, e Lebanone yazala yakala ye nti mianene mia nsedele, emi miatoma vuanga o mfunu kwa zula yakala muna kinzieta. (Nsi 1:7; Nk 29:6; 92:12)​—Tala Nku. B7.

• Nlulu.

  I nti mia mpila mu mpila mia ndudi mina ye nsunga zangolo. Omu Bibila o nlulu usadilwanga mu yika mfwilu mia mavangu ma zumba, ubundu, vilwa ye umpengomoki. O “nlulu” uyikwanga muna Lusengomono 8:11, lekwa kia ndudi yovo lekwa kia mpondi, uyikilwanga mpe vo mbilubisu.​—Nsi 29:18; Ngn 5:4; Yer 9:15; Am 5:7.

• Nsambu.

  Muna Kingerekia una ye nsasa vo eki kiambote ye kia luyangalalu. Nkumbu miayingi o mvovo wau utoma sadilwanga mu yika lukau lwambote yovo mpila yambote yakayila. Vava uyikanga nsambu za Nzambi, o mvovo wau usadilwanga mu yika lukau luna Nzambi kevananga kuna mvevo, lembi vingila mfutu. I mpila Nzambi kevaninanga kondwa tezo yo songa nzol’a mvevo ye nkenda kuna kwa wantu. O mvovo wau wa Kingerekia usekolwanga mpe vo “nkenda” ye “lukau lwambote.” O mvani a mvevo ovananga nkutu lukau lwambote kw’awana ke bafwanukini lo ko.​—2Ko 6:1; Efe 1:7.

•  Nsangu zambote.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, i nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi ye za luvuluzu muna kwikila muna Yesu Kristu.​—Luk 4:18, 43; Mav 5:42; Lus 14:6.

• Nsiku.

  Avo usonamene muna masono manene, o mvovo wau Nsiku a Mose uyikanga yovo nkanda tanu miantete mia Bibila. Avo usonamene muna masono makete, nsiku mosi uyikanga muna Nsiku a Mose yovo nkanikinu una muna nsiku.​—Nta 15:16; Nsi 4:8; Mat 7:12; Ngl 3:24.

• Nsiku a Mose.

  Nsiku una Yave kavana kwa Isaele muna Mose muna makanga ma Sinai muna mvu wa 1513 V.T.K. E nkanda tanu miantete mia Bibila nkumbu miayingi miyikilwanga vo Nsiku.​—Yos 23:6; Luk 24:44.

• Nsimbi.

  I lekwa kina muntu kasimbisi kwa ndiona undevese mfuka muna songa vo futa kefuta yo. Kiayikilwanga mpe vo lusikidisu. Muna Nsiku a Mose mwakala ye nkanikinu wa vana e nsimbi muna tanina asukami ye awana ke bakalanga ye asadisi ko muna zula kia Isaele.​—Luv 22:26; Yez 18:7.

• Nsinga Watubila Matadi.

  I nsinga wavangilwanga muna nkand’a bulu yovo mianzi yovo mika mia bulu ye mawu. E ndambu yanene vana kati i vasiwanga e lekwa kitubwa, nkumbu miayingi tadi diasiwanga vo. E nsuka mosi ya nsiga yakangwanga muna koko, e nsuka yankaka yasimbwanga kimana yayambulwa vava o nsinga wazungwanga. Kuna nz’ankulu, e nkongo za nsinga mia tubila matadi basadilwanga muna vita.​—Afu 20:16; 1Sa 17:50.

• Nsuku.

  I lekwa kia mabaya kiakangilwanga o muntu wavewanga e tumbu. Akaka malu kaka bakangwanga, akaka bakangwanga malu yo moko ye nsingu kimana e nitu yakovama.​—Yer 20:2; Mav 16:24.

• Ntetembw’a mene-mene.​—

  Tala mvovo NTETEMBW’A NKIELELO.

• Ntetembw’a nkielelo.

  Diau dimosi ye mvovo “ntetembw’a mene-mene.” I ntetembwa isukininanga o vaika kuna este vitila e ntangwa yavaika. Dianu vo, e ntetembwa yayi i sinsu kisonganga vo o kuma se kukia.​—Lus 22:16; 2Pe 1:19.

• Nti.

  Vindi diatelama diazembelekwanga wantu. Muna nsi zankaka usadilwanga mu vondela yovo zembeleka e vimbu se lulukisu kw’akaka yovo mu fusulwisa muntu e nsoni. Asuri bazayakana muna fu kiau kia nuana vita, bazembelekanga abakami a vita muna kubasomeka nti wasongoka muna vumu yavana laka. Muna nsiku a Ayuda, awana bavolanga nkanu miampwena nze tianguna Nzambi yovo sambila teke, entete bavondelwanga muna matadi yovo muna mpila zankaka, i bosi mavimbu mau mazembelekwanga muna nti kimana bakala se lulukisu kw’akaka. (Nsi 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Esi Roma bamanikanga yimpumbulu muna nti yo kubayambula mûna mu lumbu yayingi kimana bamona mpasi, vuina, nzala ye mbangazi a mwini yavana befwa. Ankaka bakomwanga moko yo malu muna nti nze una wavondelwa Yesu. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Mav 2:23, 36)​—Tala mvovo NTI AMPASI.

• Nti a moyo.

  I nti wakala muna mpatu ya Edene. E Bibila ke kisonganga ko vo nkuma uvananga moyo wakala muna bundu yandi; kansi i lusikidisu lwa sia vo, awana Nzambi kadi yambula badia bundu yandi, badi zinga yakwele mvu.​—Tuk 2:9; 3:22.

• Nti a zayila e mbote ye mbi.

  I nti wakala muna mpatu ya Edene usonganga vo Nzambi una ye nswa wa sikidisa nkanikinu mu kuma kia wantu muna edi “diambote” y’edi “diambi.”​—Tuk 2:9, 17.

• Nti ampasi.

  Muna Kingerekia stau·rosʹ, una ye nsasa vo nti watelameswa yovo vindi, nze vana kavondelwa o Yesu. Ke vena ziku ko kisonganga vo stau·rosʹ i kuluzu, nze dina esi zula basadilanga se sinsu kia nsambila mu mvu miayingi vitila Kristu. E “nti ampasi” betela una ye nsas’a mvovo wa Kingerekia stau·rosʹ, kadi Yesu mpe wasadila mvovo wau mu yika lubangamu, mpasi ye nsoni bemeswanga alandi andi. (Mat 16:24; Ayi 12:2)​—Tala mvovo NTI.

• Ntinu Ankento a Zulu.

  I zina dia nzambi ankento wasambilwanga kwa Aneyisaele ana babendomoka muna lumbu ya Yeremiya. Akaka bevovanga vo i zina dia Istar (Astarte) wa nzambi ankento wa esi Babele. E zina diadi betela dina ye Inana wa nzambi ankento a Sumerene, dina ye nsasa vo “Ntinu Ankento a Zulu.” Vana ntandu a badikilwa se nzambi a zulu, wabadikilwanga mpe se nzambi a mawuta. Muna masono ma Angipito, Astarete oyikilwanga mpe vo “Ndona Ankento a Zulu.”​—Yer 44:19.

• Ntu a diambu wa nkunga.

  Mvovo miasonama kuna lubantiku lwa konso nkunga miyikanga nsoneki, lusansu lwandi, tuludiku tuna muna nkunga, yovo e kani dia nkunga.​ —Tala ntu a diambu wa Nkunga 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Ntu a lunzi.

  Lekwa kiambote-mbote kiasiwa vana ntandu a lunzi. O malunzi mole makala vana nkotelo a tempelo ya Solomo, mana mayikilwanga vo Yakini ye Boaze, makala ye ntu miole mianene. (1Nti 7:16)​—Tala Nku. B8.

• Ntumwa.

  Una ye nsasa vo “ndiona otumwanga.” Usadilwanga mu yika Yesu ye awana batumwa mu sadila akaka. Kansi, utoma sadilwanga mu yika e buka kia alongoki 12 ana Yesu kasola muna kunsunzula.​—Mak 3:14; Mav 14:14.

• Ntwadisi a nkunga.

  Muna Nkunga o mvovo wa Kiyibere wasekolwa vo “ntwadisi a nkunga” nanga uyikanga ndiona watwadisanga e nkubika za nkunga ye ayimbidi. Yandi mpe walonganga yo kubika ayingidi a Anelevi yo kala se ntwadisi a ayimbidi muna nkinzi. E nsekola zankaka zisekolanga o mvovo wau vo “mfumu a miziki” yovo “ntwadisi a miziki.”​—Nk 4:Ntu.

• Nuaninua.

  Mvuatu mia lutaninu bavuatanga makesa, nze mpu a vita, kinkutu kia sengwa, mponda, nkikw’a malu ye ngubu.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-​17.

• Nwumbi.

  I muntu osadilanga tûma muna vanga yinzu, malonga ye lekwa yankaka. Muna Kiyibere, mvovo nwumbi una ye nsasa vo “mvangi.” E wisa kia nwumbi muna tûma kitoma sadilwanga mu songa wisa kia Yave muna wantu ye zula.​—Yes 64:8; Rom 9:21.

• Nyibere.

  Entete Abarama (Abarayama) wayikilwa e nkumbu yayi muna kunswaswanesa ye mfinangani zandi Aneyamore. Kuna kwalanda, yasadilwa mu yika mbongo ya Abarayama ina yatuka muna Yakobo wa ntekelo andi.​—Tuk 14:13; Luv 5:3.

• Nyingidi.

  I muntu oyingilanga wantu yovo lekwa, musungula muna fuku. Avo omwene vonza, divavanga vo kasika ngunga muna lukisa akaka. Ayingidi nkumbu miayingi basiwanga muna mayingilu matungwa vana ntandu a yaka ya mbanza mu tala wantu ana bafinamanga. O nyingidi muna vu kia makesa oyikilwanga vo nkengedi. Angunza basalanga se ayingidi muna zula kia Isaele, yau balukisanga nkangu vava kiafinamanga lufwasu.​—2Nti 9:20; Yez 3:17.

• Nyuda.

  I mvovo wasadilwa mu yika muntu una vo musi kanda dia Yuda, vava kiabwa e kintinu kia makanda kumi ma Isaele. (2Nti 16:6) Kunim’a kinkole kia Babele, o mvovo wau wasadilwa mu yika Aneyisaele a makanda maswaswana ana bavutuka kuna Isaele. (Eze 4:12) Kuna kwalanda, wasadilwa mu swaswanesa Aneyisaele ye zula yankaka muna konso fulu bakalanga. (Est 3:6) Paulu wa ntumwa wasadila mpe mvovo wau se nona vava kasonga vo e nsi ina muntu kawutukila ke ina mfunu ko muna nkutakani ya Kikristu.​—Rom 2:28, 29; Ngl 3:28.

• Nzambi aludi.

  E mvovo wau muna Kiyibere wasonama vo “o Nzambi.” Muna fulu yayingi e sono “o” kiasiwanga kuna nim’a mvovo “Nzambi” muna songa vo Yave yandi kaka i Nzambi aludi muna kunswaswanesa ye nzambi zankaka. O sadila e mvovo “Nzambi aludi” ye sungididi kiawonso diasadisa mu tatidila e nsas’a mvovo a Kiyibere muna fulu yayi.​—Tuk 5:22, 24; 46:3; Nsi 4:39.

• Nzangam’a ngonde.

  I lumbu kiantete kia konso ngonde muna manaka ma Ayuda. I lumbu bakutakananga vamosi, fionkonona yo tambika yimenga yamfunu. Muna tandu yalanda, e lumbu kiaki kiakituka se lumbu kiamfunu kia nkinzi a nsi, o wantu ke basalanga salu ko muna lumbu kiakina.​—Nta 10:10; 2Tu 8:13; Kol 2:16.

• Nzaza za tasisi.

  Kuna lubantiku i mvovo wasadilwanga mu yika e nzaza zayendanga kuna Tasisi yankulu (owau Espanha). Kuna kwalanda, e nzaza zampwena zina zavanganga nkangalu miandá, zayantika yikilwa mu nkumbu yayi. Solomo yo Yosafate, basadila nzaza zazi muna kinkita.​—1Nti 9:26; 10:22; 22:48.

• Nzila.

  Mu Bibila o mvovo wau usadilwanga mu yika mavangu yovo fu kitondwanga yovo fu kilembi tondakana kwa Yave. Awana bakituka alandi a Yesu Kristu bayikilwanga vo mu “Nzila” bakala, i sia vo, o lukwikilu lwau muna Yesu Kristu yo landa mbandu andi diakituka se mpil’a zingu kiau.​—Mav 19:9.

• Nzimba.

  Yakala wakatulwa e nkandi. Nkumbu miayingi, akala awaya basolwanga mu sadila kuna lûmbu lwa ntinu se selo yovo nyingidi a ntinu ankento ye makangu. Mvovo wau usadilwanga mpe mu yika yakala dia lembi katulwa e nkandi ona wakala se mbanda-mbanda muna lunga-lunga e salu kuna lûmbu lwa ntinu. Usadilwanga mpe mu yika akala bakikitula se “nzimba  mu kuma kia Kintinu,” i sia vo, awana bekalanga ye volo muna nitu zau kimana bakivana emvimba muna salu kia Nzambi.​—Mat 19:12; Est 2:15; Mav 8:27.

• Nzo avauka.

  I fulu kiavambulwa mu sambila Nzambi, fulu kiavauka. Nkumbu miayingi mvovo wau usadilwanga mu yika saba yovo tempelo muna Yerusaleme. Usadilwanga mpe mu yika e kalu kia Nzambi kuna zulu.​—Luv 25:8, 9; 2Nti 10:25; 1Tu 28:10; Lus 11:19.

O

• Ome.

  I lekwa kia zongela mbongo ayuma. E ome mosi i litro 2,2 yovo tini kia kumi kia efa. (Luv 16:16, 18)​—Tala Nku. B14.

• Onise.

  I tadi dilenda badikilwa nze diantalu, tadi dia bala ke ditoma monekanga ko diyikilwanga vo angate yovo calcedonia. E tadi dia onise se yaswaswana dikalanga, se kia mpembe, se kiambwaki, se kia luyaka lwa yuma, se kia ndombe ye se kia lukaya lwa nse. E tadi dia onise diasiwanga muna mvuatu wa ngang’ambuta.​—Luv 28:9, 12; 1Tu 29:2; Yob 28:16.

P

• Paradiso.

  Mpatu yambote-mbote. E mpatu antete i mpatu a Edene ina Yave kakubikila yakala yo nkento antete. Vava kamokena ye mosi muna yimpumbulu yakala vana ndambu andi vana nti ampasi, Yesu wansonga vo ntoto ukituka se paradiso. E paradiso iyikwanga muna 2 Korinto 12:4, kuntwala ikala. E paradiso iyikwanga muna Lusengomono 2:7, i paradiso ya zulu.​—Nks 4:13; Luk 23:43.

• Parasa; Aparasi.

  Nsi ye nkangu utoma yikwanga kumosi ye Amadai. Muna lubantiku lwa lusansu lwau, Aparasi ku ndambu ya sude ya Irão kaka bazingilanga. Muna wisa kia Kurese Wanene (mun’owu wa asoneki a lusansu kuna nz’ankulu, e se diandi musi Parasa kakala, e ngudi andi musi Madai), Aparasi bayantika yala Amadai, kana una vo yintinu yau yole yakwamanana yala kumosi. Muna mvu wa 539 V.T.K. Kurese wakutumuna Kintinu kia Babele yo yambula vo Ayuda ana bakala muna kinkole bavutuka kuna nsi au. E Kintinu kia Parasa kiayantikilanga kuna este ya Nzadi a Indo yo lwaka kuna weste a Mbu a Engeu. Ayuda bakala muna wisa kia Aparasi yavana Alesandero Anene katufakesa Aparasi muna mvu wa 331 V.T.K. O Daniele wamona Kintinu kia Aparasi muna mona-meso. E nkand’a Ezera, Nekemiya ye Estere miyikanga mpe kintinu kiaki. (Eze 1:1; Dan 5:28)​—Tala Nku. B9.

• Pentikosti.

  I nkinzi wanzole muna nkinzi ntatu mianene mina Ayuda awonso amakala bayenda kembelelanga kuna Yerusaleme. Pentikosti ina ye nsasa vo, “Lumbu kia Makumatanu,” i nkumbu yasadilwa muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu mu yika Nkinzi a Nkutika yovo Nkinzi a Tumingu muna Sono ya Kiyibere. Muna lumbu kia makumatanu wakembelwanga tuka kina kia 16 kia ngonde a Nisani.​—Luv 23:16; 34:22; Mav 2:1.

• Pimi.

  I zitu ye ntalu balombanga Afelesetia muna sekesa nsengo, nsoma, masoka, tanzi, timinua ye mpalu. O mvovo “pimi” muna sono ya Kiyibere kiankulu wabandulwa muna matadi mayingi ma tezela e zitu mana asatuludi basolola muna Isaele; e pimi tezo kia grama 7,8 yazitanga, tezo kia kunku yole ya sekele.​—1Sa 13:20, 21.

• Porneia.​—

  Tala mvovo MAVANGU MA ZUMBA.

• Pureme.

  I nkinzi wakembelwanga nkumbu mosi muna mvu, kina kia 14 ye 15 kia ngonde ya Adare. I nkinzi wakembelwanga mu kuma kia luvuluzu lwa Ayuda vava badi fwaswa muna lumbu ya Estere wa Ntinu ankento. O mvovo pureme ke mvovo wa Kiyibere ko, una ye nsasa vo “nkas’a mienze.” Muna kuma kia Pure (Nkas’a mienze) katá Amani muna sikidisa e lumbu kia lufwasu lwa Ayuda, e nkinzi wau wavewa nkumbu vo Nkinzi a Pureme yovo Nkinzi a Nkas’a mienze.​—Est 3:7; 9:26.

R

• Rakabi.

  I mvovo wasadilwa se nona muna nkand’a Yobi, Nkunga ye Yesaya (ke Rakabi ko ona oyikwanga muna nkand’a Yosua). E tini yankaka ya nkand’a Yobi ikutusadisanga mu zaya vo Rakabi i mbizi ampwena ya kalunga; muna sono yankaka e mbizi yayi Engipito isunzulanga.​—Yob 9:13; Nk 87:4; Yes 30:7; 51:9, 10.

• Rido.

  I nlele watoma tungwa yo bandulwa fwaniswa ya akelubi. Wavambulanga e Fulu Kiavauka ye Fulu Kisundidi o Vauka muna saba ye muna tempelo. (Luv 26:31; 2Tu 3:14; Mat 27:51; Ayi 9:3)​—Tala Nku. B5.

S

• Saba kia wananina.

  I nkumbu yayikilwanga saba kia Mose ye saba kiavauka kiantete  kiasumikwa muna makanga.​—Luv 33:7; 39:32.

• Saba.

  I fulu kia nsambila kianatwanga yo sadilwa kwa Aneyisaele vava bavaika muna Engipito. I nzo yalundilwanga e nkel’a Yave, ina yasunzulanga Nzambi. Yasadilwanga mpe se fulu kia nsambila ye kia kelela yimenga. E zaka e ntangwa kiayikilwanga mpe vo “saba kia wananina.” Kiakala ye yaka ya mabaya yafukwanga ye nlele wabandulwa akelubi. Yavambulwa mu masuku mole, diantete diayikilwanga vo Suku Diavauka, dianzole, Suku Disundidi o Vauka. (Yos 18:1; Luv 25:9)​—Tala Nku. B5.

• Salu kiavauka.

  Uselo yovo salu kiavauka kina muntu kesalanga muna nsambil’a Nzambi.​—Rom 12:1; Lus 7:15.

• Samaria.

  I mbanz’a kimfumu kia makanda kumi ma kintinu kia node kia Isaele, kiayala mu tezo kia 200 za mvu. E nkumbu yayi mpe yayikilwanga e zunga yawonso yakala kuna node. E mbanza yayi vana mongo a Samaria mpe yatungilwa. Vava Yesu kakala ova ntoto, Samaria i nkumbu yayikilwanga e mvivu a Roma wakala vana kati, kuna node a Ngalili ye kuna sude a Yuda. Muna nkangalu andi, Yesu kazolanga samuna nsangu zambote ko muna zunga kiakina, kansi ezak’e ntangwa waviokelanga mo yo mokena yo nkangu. Petelo wasadila nsabi yanzole ya Kintinu vava esi Samaria batambula mwand’avelela. (1Nti 16:24; Yoa 4:7; Mav 8:14)​—Tala Nku. B10.

• Sambilu.

  E mvovo wau una ye nsasa vo “kutakana vamosi; lukutakanu,” kansi muna sono yayingi, uyikanga nzo yovo fulu kina Ayuda bakutakananga mu tanga Sono, longoka, longa yo samba. Vava Yesu kakala ova ntoto, konso vata muna Isaele diakala ye sambilu diandi, muna mbanza zanene masambilu mayingi makalanga mo.​—Luk 4:16; Mav 13:14, 15.

• Sanedina.

  I mbazi a nkanu anene ya Ayuda kuna Yerusaleme. Vava Yesu kakala ova ntoto, wantu 71 basadilanga mo, kumosi ye ngang’ambuta ye akaka ana bateka kala se nganga zambuta ye yitu yau, akuluntu, ntu mia makanda ye nzo ye asoneki.​—Mak 15:1; Mav 5:34; 23:1, 6.

• Sanzu.

  Lekwa ya muntu yovo ya esi nzo, bulu yovo lekwa yankaka yamfunu ina makesa bakutumunanga kwa mbeni zau.​—Yos 7:21; 22:8; Ayi 7:4.

• Satana.

  I mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “Mbeni.” Vava usadilwanga se nkumbu muna ndinga zasina, Satana wa Nkadi ampemba wa Mbeni a Nzambi uyikanga.​—Yob 1:6; Mat 4:10; Lus 12:9.

• Sea.

  I nzongo a lekwa yayuma. Mun’owu wa nzongo mia lekwa ya maza, e sea betela yakala ye bata. Muna sea imosi, mwakotanga litro 7,33. (2Nti 7:1)​—Tala Nku. B14.

• Sebate.

  Kuna nim’a kinkole kia Babele, Sebate i nkumbu bayikilanga ngonde ya 11 muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya 5 muna manaka ma wantu awonso. Ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde a Yanuali yavana kati-kati kwa ngonde ya Fevelelo. (Zak 1:7)​—Tala Nku. B15.

• Sekele.

  I tezelo kiantete kia zitu ye nzimbu za Ayibere. E sekele imosi i grama 11,4. E “sekele ya fulu kiavauka” nanga i mvovo wasadilwanga mu songa e ziku vo e zitu diodio difwete kala se ntalu yovo difwete kala betela ye zitu diasikidiswa dina dialundwanga muna saba. Nanga vakala mpe ye sekele ya kimfumu (yaswaswana ye mpasi sekele) yovo zitu dia sekele dialundwanga muna lûmbu lwa ntinu.​—Luv 30:13.

• Sela.

  I mvovo wasadilwanga kwa akubiki a miziki yovo awana bavutukilanga mambu masonama muna nkand’a Nkunga ye muna nkand’a Kabakuke. Nanga usonganga e fulu kia vundila muna nkunga yovo muna miziki ye kani dia toma badika muna ntima yovo mu toma zikinisa diambu ditekele vovua. Muna nsekola ya Septuaginta ya Kingerekia, o mvovo wau wasekolwa vo di·aʹpsal·ma, una ye nsasa vo “fulu kia vundila muna nkunga.”​—Nk 3:4; Kab 3:3.

• Selo kia salu.

  I mvovo wa Kingerekia di·a′ko·nos, e mvovo wau nkumbu miayingi usekolwanga vo “selo” yovo “nsadi.” E “selo kia salu” i ndiona osadisanga e buka kia akuluntu muna nkutakani. Muna vewa kiyekwa kiaki kia salu, o mpangi kafwete lungisa e nkanikinu mia Bibila.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Seminite.

  Mvovo wasadilwanga muna miziki, una ye nsasa vo “zú dianana” nanga kono dia nkunga difwete yimbidilwa mu nding’a kuluka yovo mpila ya yimbidila. Muna masikilu, o mvovo wau nanga awana besikanga masikilu ma zú dia kuluka uyikanga. Muna nkunga, o mvovo wau nanga i kono difwete yimbidilwa muna nding’a kuluka, wauna diakubikilwa.​—1Tu 15:21; Nk 6:Ntu; 12:Ntu.

•  Seol.

  Mvovo wa Kiyibere, muna Kingerekia “Hades.” Usekolwanga vo “Ziami” (sono kiantete kiasonamena mu masono manene) muna songa vo ziami kia wantu awonso ke ziami kia muntu mosi kaka ko.​—Tuk 37:35; Nk 16:10; Mav 2:31 (yl.).

• Sepeleta.

  I mbongo ina nze witi (Triticum spelta), e titi ya mbongo yayi yabala ikalanga, dianu vo diampasi dikalanga mu katula yo muna titi.​—Luv 9:32.

• Sibu.

  Vumisa yovo vavila e mbi muna muntu yovo muna lekwa. E sibu ke diau dimosi ko ye mafingu ngatu tianguna muntu kuna makasi. Nkumbu miayingi, e sibu i kanina muntu e mbi yovo sakula mbi mu kuma kiandi. Avo Nzambi oyikidi kio yovo muntu una yo nswa wa vanga wo, lungana kilungana.​—Tuk 12:3; Nta 22:12; Ngl 3:10.

• Sinsu.

  I lekwa, vangu, diambu yovo sivi disonganga nsas’a diambu divangamene yovo divangama kuna ntwala.​—Tuk 9:12, 13; 2Nti 20:9; Mat 24:3; Lus 1:1.

• Sivani.

  Kuna nim’a kinkole kia Babele, Sivani i nkumbu bayikilanga ngonde yatatu muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya vua muna manaka ma wantu awonso. Ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde a Mayu yavana kati-kati kwa ngonde a Yuni. (Est 8:9)​—Tala Nku. B15.

• Sono.

  I Diambu dia Nzambi diavauka. E mvovo wau mu Sono ya Kingerekia ya Kikristu kaka wasonama.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Suria; Asuria.​—

  Tala mvovo ARAMI; ESI ARAMI.

• Surti.

  I nsuku miole miampwena muna nlambu a mbu a Libia, kuna Node ya Africa. Ansau bamona wonga wa kakama muna senge diazala muna nsuku mu kuma kia ngwokela ye nkuluk’a maza ma mbu. Mav 27:17​—Tala Nku. B13.

T

• Tadi dia konko.

  I tadi disiwanga vana konko kia nzo, vana veyikanenanga e yaka yole. Tadi diamfunu kikilu, diyikakesanga yo simba e yaka yau yole. E mbut’a tadi dia konko, i mbut’a tadi diasiwanga muna konko kia nkubilwa; e matadi mangolo masolwanga mu siwa muna konko ye nkubilwa za mavula mampwena ye yaka ya mbanza. E mvovo wau usadilwanga mpe se nona mu yika nkubilw’a nza. O Yesu oyikilwanga vo “mbut’a tadi dia konko kia nkubilwa” a nkutakani ya Kikristu, eyi itezaneswanga ye nzo ya kimwanda.​—Efe 2:20; Yob 38:6.

• Tadi dia nikina.

  Tadi diazietomoka diasiwanga vana ntandu a tadi diankaka diazietomoka, diasadilwanga mu nikina e mbwaza yo kitula zo se mfumfu. Vana kati kwa tadi dia nsi vasiwanga nti wasikininanga e tadi dia ntandu. Kuna nz’ankulu, akento ayingi basadilanga matadi ma nikina muna nzo zau. Wau vo esi nzo bavuanga matadi mama o mfunu mu vanga e mbolo konso lumbu, o Nsiku a Mose wasikidisa vo matadi mama yovo e tadi dia ntandu ke dilendi bongwa ko se nsimbi mu kuma kia mfuka. E matadi ma nikina manene matuntwanga kwa bulu.​—Nsi 24:6; Mak 9:42.

• Talanta.

  Yasadilwanga se tezelo kianene kia zitu ye ntalu a nzimbu kuna kwa Ayibere. E talanta imosi yilo 34,2 yazitanga. E talanta ya Kingerekia, yakete yakala, tezo kia yilo 20,4 yazitanga. (1Tu 22:14; Mat 18:24)​—Tala Nku. B14.

• Tamuze.

  (1) Nkumbu a nzambi ona akento Ayibere ana babendomoka badidilanga muna Yerusaleme. Akaka bevovanga vo Tamuze kuna lubantiku ntinu kakala yo kituka se nzambi vava kafwa. Muna sono ya esi Sumerene, Tamuze oyikilwanga vo Dumuzi ye kunsunzula se nkazi yovo nzodi a Inana wa nzambi ankento a mawuta, (kuna kwa esi Babele Istar). (Yez 8:14) (2) Kuna nim’a kinkole kia Babele, e nkumbu yayi yakituka se nkumbu a ngonde ya yá muna manaka mavauka ma Ayuda ye nkumbu a ngonde ya kumi muna manaka ma wantu awonso. E ngonde yayi ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde a Yuni yavana kati-kati kwa ngonde a Yuli.​—Tala Nku. B15.

• Tandu.

  Muna Kingerekia ai·onʹ, i mvovo usadilwanga mu yika mambu mevangamanga yovo sinsu iswaswanesanga e kolo, nsungi yovo mvu. Bibila kisadilanga mvovo “tandu kiaki” mu yika mambu mevangamanga mu nza yawonso ye kadilu kia wantu a nza. (2Ti 4:10) Muna kangu dia Nsiku, Nzambi wasikidisa e tandu kina akaka beyikilanga vo tandu kia Aneyisaele yovo tandu kia Ayuda. Muna kimenga kiandi kia lukûlu, Yesu Kristu wasadilwa kwa Nzambi mu sikidisa tandu kiaswaswana, musungula vava kiasikidiswa nkutakani ya Akristu akuswa. Kiyikanga lubantiku lwa kolo kiampa kina kialungana e mambu makala se  kini muna kangu dia Nsiku. Usadilwanga mpe mu yika tandu yayingi, i sia vo, mambu mevangamanga tuka kolo yovo mana mesinga vangama.​—Mat 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Tarataru.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, i mpil’a zingu kia luvezo kina nze pelezo ina yasiwa e mbasi zakolama muna lumbu ya Noa. Muna 2 Petelo 2:4, e mvovo (‘batubwa muna Tarataru’) ke usongele ko vo “e mbasi zina zasumuka” zavetwa muna Tarataru ya savu kia esi zula (i sia vo, muna boloko dia nsi a ntoto ye fulu kia tombe kia yinzambi-nzambi). Kansi usonganga vo bakululwa kwa Nzambi wau bakatulwa kiyekwa ye fulu kiau kuna zulu yo kubasia muna tombe kia lembi zaya makani ma Nzambi. E tombe kina basiwa kisonganga mpe e mbaninu au, eyi iyikilwanga muna Bibila vo lufwasu lwa mvu ya mvu kumosi ye mfumu au Satana wa Nkadi ampemba. Muna kuma kiaki, o mvovo Tarataru usonganga e mpila bakululwilwa e mbasi zazi z’akolami. Ke diau dimosi ko ye mvovo “mbilu” uyikwanga muna Lusengomono 20:1-3.

• Tebete.

  Kuna nim’a kinkole kia Babele, Tebete i nkumbu yayikilwanga ngonde ya kumi muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya nyá muna manaka ma wantu awonso. Ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde ya Desemba yavana kati-kati kwa ngonde a Yanuali. Nkumbu miayingi iyikilwanga kaka vo “ngonde ya kumi.” (Est 2:16)​—Tala Nku. B15.

• Teke; Nsambila ya teke.

  Teke i fwaniswa kia konso lekwa kimonekanga yovo kia kimbanzikila kina wantu balenda sadila muna nsambila. Nsambila ya teke i songa zitu, zola, sambila yovo kunda e teke.​—Nk 115:4; Mav 17:16; 1Ko 10:14.

• Tempelo.

  I vula diatungwa muna Yerusaleme se vula diasina dia nsambil’a Aneyisaele edi diavinga vana fulu kia saba kiayalulwanga. E tempelo yantete kwa Solomo yatungwa yo fwaswa kwa esi Babele. E tempelo yanzole kwa Zerubabele yatungwa vava Aneyisaele bavutuka muna kinkole kuna Babele, i bosi yatungululwa kwa Erodi Wanene. Muna kolo kiakina, e tempelo yayikilwanga vo “nzo a Yave.” (Eze 1:3; 6:14, 15; 1Tu 29:1; 2Tu 2:4; Mat 24:1)​—Tala Nku. B8 ye B11.

• Tenseka o moko.

  O muntu watensekwanga moko vava kasolwanga mu sala e salu kiamfunu, sambulwa, wukwa yovo vava kavewanga lukau lwa mwand’avelela.​—Nta 27:18; Mav 19:6; 1Ti 5:22.

• Tini kiakumi.

  I kunku kiavewanga se vaku, musungula muna mambu ma nsambila. (Mal 3:10; Nsi 26:12; Mat 23:23) Muna Nsiku a Mose, e tini kiakumi kia mbongo a mpatu ye tini kiakumi kia ngwokel’a twelezi ye makambi, kiavewanga konso mvu kwa Anelevi muna kubasadisa. Anelevi mpe bavananga e tini kiakumi kia tukau tuna batambulanga kwa nganga za nzo ya Arone muna kubasadisa. Vakala mpe ye tini yankaka ya kumi bavananga. Ke divavanga ko vo Akristu bavana tini kiakumi.

• Tisiri.​—

  Tala mvovo ETANIME ye Nku. B15.

• Tukau twa nkenda.

  Tukau twavewanga mu sadisa muntu una mu mpasi. Ke tuyikwanga muna Sono ya Kiyibere ko, kansi o Nsiku watoma sikidisa e mbebe ya Aneyisaele ya sadisa asukami.​—Mat 6:2.

• Tukau twa matondo.

  I tukau twa ungudi twavewanga ye kani dia kembelela Yave mu kuma kia walakazi ye nkubika zandi. E mbizi ya lukau, mbolo za siwa e mfuna ye mbolo zakondwa mfunu zadiwanga. E mbizi ya lukau lwa matondo yadiwanga muna lumbu kina kiatambikwanga e kimenga.​—2Tu 29:31.

• Tukau twa nsilu.

  I nkayilu muntu kavananga kuna mvevo mu lungisa e nsilu.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Tutu dia tezela.

  E “tutu dia tezela” diakala yo lá kwa yinkoso sambanu. Mun’owu wa kinkoso kiasadilwanga kwa wantu awonso, e tutu diakala ye meta 2,67. Mun’owu wa kinkoso kiandá, e tutu diakala ye meta 3,11. (Yez 40:3, 5; Lus 11:1)​—Tala Nku. B14.

• Tutu.

  I madiadia ma mpila mu mpila memenanga muna mayanga. E tutu (Arundo donax) nkumbu miayingi diasadilwanga se mvual’a kimfumu. (Yob 8:11; Yes 42:3; Mat 27:29; Lus 11:1)​—Tala mvovo TUTU DIA TEZELA.

U

• Uferate.

  I nkoko usundidi lá yo mfunu kuna lumonso lwa sude ya Ásia, i umosi muna nkoko miole mianene muna Mesopotâmia. Muna Tuku 2:14 i fulu kiantete kiyikanga o nkoko wau se umosi muna nkoko yá mia Edene. Nkumbu miayingi uyikilwanga vo  “Nzadi.” (Tuk 31:21) Wakala se mwingilu kuna node a nsi yavewa kwa Isaele. (Tuk 15:18; Lus 16:12)​—Tala Nku. B2.

• Umpengomoki.

  O mvovo wa Kingerekia (a·po·sta·siʹa) watuka mu mvovo una ye nsasa vo “vavuka e.” Una mpe ye nsasa ya “vengomoka, yambula yovo kolama.” Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, o mvovo “umpengomoki” usadilwanga entete mu yika awana beyambulanga e nsambil’aludi.​—Nga 11:9; Mav 21:21; 2Tes 2:3.

• Ungunza.

  I nsangu zavumunuinua, dilenda kala lusengomono lwa kani dia Nzambi yovo samuna dio. Ungunza ulenda kala mpe vo samuna malongi ma nkal’ambote mavumunuinua, nkanikinu yovo mfundis’a Nzambi yovo diambu divangama kuna sentu.​—Yez 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Unsongi.

  Muna Bibila, i dina Nzambi kasikidisa vo diambote ye diambi mun’owu wa nsiku miandi. Dilenda yika mpe kadilu kia muntu vana ndose a Nzambi.​—Etu 15:6; Nsi 6:25; Sef 2:3; Mat 6:33.

• Urimi ye Tumimi.

  Lekwa yasadilwanga kwa ngang’ambuta nze una wasadilwanga nkas’a mienze, muna vava zaya luzolo lwa Nzambi muna mambu mamfunu mabwanga muna nsi mana mavavanga vo Yave kavanina mo e mvutu. Urimi ye Tumimi yasiwanga vana babu kia tulu kia nganga vitila kakota muna saba. Nanga Urimi ye Tumimi yayambulwa sadilwa vava Yerusaleme yafwaswa kwa esi Babele.​—Luv 28:30; Nek 7:65.

V

• Vaku.

  I mpaku kafutanga Luyalu yovo Ntinu kwa luyalu lwankaka se sinsu kia kuyisakidika muna tatidila luvuvamu yovo muna vava lutaninu. (2Nti 3:4; 18:14-16; 2Tu 17:11) E mvovo wau usadilwanga mpe mu yika mpaku kefutanga o muntu.​—Nek 5:4; Rom 13:7.

• Vangu.

  I nti wa natina e zitu vana vembo, e zitu diakangwanga muna nsuka zau zole, yovo nti wakambikwanga muna nsingu za bulu yole (musungula ngombe), yasadilwanga muna vata e mpatu. Wau vo abundu nkumbu miayingi basadilanga vangu muna natina mazitu, o mvovo vangu wasadilwanga se sinsu kia ubundu yovo sakidika muntu ankaka, sinsu kia lubangamu ye mpasi. O katula yovo tolola e vangu diasonganga vo muntu ovevokele muna ubundu ye lubangamu.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Vauka; Vaulwa.

  I nkal’a Yave; ovauka i kala wavelela emvimba muna mawonso. (Luv 28:36; 1Sa 2:2; Ngn 9:10; Yes 6:3) Vava usadilwanga mu kuma kia wantu (Luv 19:6; 2Nti 4:9), bulu (Nta 18:17), lekwa (Luv 28:38; 30:25; Lev 27:14), fulu (Luv 3:5; Yes 27:13), kolo (Luv 16:23; Lev 25:12) ye salu (Luv 36:4), o mvovo wa Kiyibere ye Kingerekia wasekolwa vo vauka uvananga e nsasa vo vambulwa, kuyivana emvimba yovo veleleswa mu kuma kia Nzambi avauka; yekolwa mu kuma kia salu kia Yave. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e mvovo miasekolwa vo “vauka” ye “vaulwa” mina mpe ye nsasa vo vambuka mu kuma kia Nzambi. Misadilwanga mpe mu yika velela kwa muntu muna fu.​—Mak 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Velela.

  O mvovo wau ke usonganga kaka velela kwa nitu ko, kansi mpe kala yovo vutulwisa kiwuntu kiambote, kiakondwa tona ye konso lekwa kilenda funzula yovo fwasa kiwuntu yovo kimwanda. Muna Nsiku a Mose, o mvovo wau usongele vo kala wavelela.​—Lev 10:10; Nk 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Veta kia Solomo.

  Muna lumbu ya Yesu, i nzila yafukwa nludi yakala ye malunzi mayingi muna tempelo, kuna ndambu este, wantu bakwikilanga vo i ndambu a tempelo ya Solomo yasala. I vâna Yesu kakangalela ‘muna nsungi a kiozi,’ i vâna mpe Akristu bakutakenenanga mu sambila. (Yoa 10:22, 23; Mav 5:12)​—Tala Nku. B11.

• Vevele.

  I titi kikatulwanga muna mbwaza vava kibundwanga e mbongo yo vevua. E vevele kisadilwanga se sinsu kia lekwa kiakondwa o mfunu.​—Nk 1:4; Mat 3:12.

• Vindi diavauka.

  O mvovo wa Kiyibere (asera) (1) vindi diavauka dia Asera usunzulanga, nzambi ankento wa mawuta wa esi Kenani, yovo (2) teke kia yandi kibeni Asera wa nzambi ankento. E mavindi matelama makalanga, nanga ndambu zankaka mu mabaya zavangilwanga.​—Nsi 16:21; Afu 6:26; 1Nti 15:13.

• Vuata.

  Tezelo kia tezela o sina kwa maza, kina ye meta 1,8. (Mav 27:28)​—Tala Nku. B14.

• Vuku.

  I kimbevo kiampondi kisambukilanga yo sayana mu nzaki. Nkumbu miayingi o mvovo vuku usadilwanga mu yika  tumbu yovo lufwasu Nzambi ketwasanga.​—Nta 14:12; 16:49; Yez 38:22, 23; Am 4:10.

• Vumi wa Nzambi.

  Zitisa, sambila yo sadila Yave wa Nzambi yo sikila ye kwikizi muna kimfumu kiandi kia nz’amvimba.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Vutulwisa Ngwizani—

  Tala mvovo LUYAMBULWILU LWA MASUMU.

W

• Wan’a Arone.

  Mbongo ya Arone wa ntekelo a Levi, ona wasolwa se ngang’ambuta antete muna Nsiku a Mose. Wan’a Arone, yau basalanga se anganga muna saba ye muna tempelo.​—1Tu 23:28.

• Wazi; Nkwa wazi.

  Kimbevo kiansisi kia nkand’a nitu. O wazi uyikwanga muna Bibila, ke kimbevo kaka ko eki kizayakene o unu, kadi o wazi ke wabakanga kaka wantu ko kansi yamuna mvuatu ye nzo mpe. O mbevo a wazi oyikilwanga vo nkwa wazi.​—Lev 14:54; Luk 5:12.

• Wonzolola.

  Kutika mbongo isisilu kw’akutiki, kiakala mu lukanu yovo ve. O Nsiku a Mose wakanikinanga nkangu vo ke bavedi mbongo yawonso ko muna nsuk’a mpatu zau ngatu vela e uva zawonso muna nti. Nzambi wavana nswa kwa asukami, mimbona mpasi, nzenza, wana bakondwa se yo nkento wafwila yakala wa wonzolola ina yasalanga muna mpatu.​—Ru 2:7.

Y

• Yakobo.

  Mwan’a Isaki yo Rebeka. Kuna kwalanda, Nzambi wamvana e nkumbu vo Isaele, wakituka se nkulu a nkangu a Isaele (una wayikilwanga mpe vo Aneyisaele, i bosi wayikilwa vo Ayuda). Yandi i se dia wana 12 amakala, oyau ye mbongo au i makanda 12 ma zula kia Isaele. E nkumbu Yakobo, yakwamanana sadilwa mu yika zula yovo nkangu a Isaele.​—Tuk 32:28; Mat 22:32.

• Yanga dia tiya.

  E mvovo wau fulu kia “tiya twambomoni ye lengo,” ye “lufwa lwanzole” usunzulanga. Asumuki ana balembi viluka e ntima, Nkadi ampemba, lufwa ye Ziami (yovo Hades) i mûna betubwa. Wau vo e vangwa ya mianda, lufwa ye Hades ke ilenda via ko muna tiya, ediadi disonganga vo e yanga diadi dia tiya, ke fulu kia lubangamu lwa mvu ya mvu ko, kansi lufwasu lwa mvu ya mvu kisuzulanga.​—Lus 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Yanzala.

  Fulu kiasanzuka muna kinzieta kia saba ye kiasiwa nkaku. Kuna kwalanda, o mvovo wau wasadilwa mu yika e fulu kiasanzuka muna kinzieta kia tempelo. E ziku dia lukau lwa ngioka diakala vana yanzala kia saba ye vana yanzala kiakati kia tempelo. (Tala Nku. B5, Nku. B8, B11.) Bibila mpe kivovelanga yanzala vava kiyikanga nzo ye lûmbu lwa ntinu.​—Luv 8:13; 27:9; 1Nti 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Yave.

  Muna Kikongo i mpila ya sekolwela e sono yá (Tetragrama) ya Kiyibere eyi iyikanga e nkumbu a Nzambi. Mu nsekola yayi vioka 7.000 ma fulu ina.​—Tala Nku. A4 ye A5.

• Yedutune.

  E nsas’a mvovo wau ke izayakene ko, wasonama vana ntu a diambu wa Nkunga 39, 62, 77. E Yedutune nanga i luludiku lwayimbidila e nkunga, mu songa e mpila ya yimbidila yovo e sikilwa kifwete sadilwa. Vakala yo nyimbidi wa kanda dia Levi wayikilwanga vo Yedutune, dilenda kala vo e mpila ya yimbidila yovo e sikilwa, ngwizani kina yo yandi yovo wan’andi.

• Yingayoni.

  Mvovo wasadilwanga muna miziki. Muna Nkunga 9:16, o mvovo wau nanga usadilwanga mu yika kokolo kivaikisanga zú dianene yovo vundu kiandá kifilanga wantu mu yindula.

• Yini.

  Nzongo ye tezelo kia lekwa ya maza. E yini mosi litro 3,67 yakotanga, mun’owu wa mvovo mia Yosefo wa nzingudi a lusansu ona wavova vo e yini mosi i kore zole za Atenai. (Luv 29:40)​—Tala Nku. B14.

• Yinkoso.

  Tezelo kia lá yo lambuka, o lá kwandi kwa tuka vana kongonia yavana nsuk’a nlembo wa kati-kati. Aneyisaele batoma sadilanga e kinkoso kia centimetro 44,5, kansi basadilanga mpe kinkoso kiandá kiakudikilwa e kandazi kia koko, tezo kia centimetro 51,8. (Tuk 6:15)​—Tala Nku. B14.

• Yuda.

  Mwana wa nyá wa Yakobo yo Lea wa nkaz’andi. Vava o lufwa lwandi lwafinamanga, Yakobo wasakula vo ntinu anene ona oyala yakwele mvu owutukila muna kanda dia Yuda. O Yesu vava kayiza ova ntoto mu kanda dia Yuda kawutukila. E nkumbu Yuda yasadilwa mpe se nkumbu a kanda, i bosi yasadilwa diaka se nkumbu a kintinu. E kintinu kiaki kiyikilwanga mpe vo kintinu kia sude, i kintinu kia kanda dia Yuda ye kanda dia Benyamini kumosi ye angang’a Anelevi. Kintinu kia Yuda i kiakalanga kuna  ndambu a sude ya nsi, i kûna kwakala e Yerusaleme ye tempelo.​—Tuk 29:35; 49:10; 1Nti 4:20; Ayi 7:14.

Z

• Zengwa.

  Zenga e kutu kia mwan’a yakala. O zengwa kwa kituka se nsiku kuna kwa Abarayama ye mbongo andi. Kansi ke dilombwanga ko kuna kwa Akristu. Muna sono yakaka o zengwa kusadilwanga se nona.​—Tuk 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Zeuse.

  I nzambi a mpungu kuna kwa Mingerekia ana bakwikilanga muna nzambi zayingi. Muna Luseta, Banaba wabadikilwa vo Zeuse. Masono masololwa lukufi ye Luseta mayika “nganga za Zeuse” ye “Zeuse wa nzambi a ntangwa.” E nzaza ina Paulu kakangalela tuka kuna sanga kia Melita yakala ye dimbu kia “Wan’a Zeuse,” Castor yo Pólux, mapasa bakala.​—Mav 14:12; 28:11.

• Ziami.

  Avo mu masono makete usonamene, nkala yovo ziami kia muntu mosi uyikanga. Avo mu masono manene usonamene, ziami kia wantu awonso uyikanga, i “Seol” muna Kiyibere, muna Kingerekia “Hades.” Usadilwanga se nona mu songa e nkal’a amafwa ye kuna bekwendanga.​—Tuk 47:30; Kim 9:10; Mav 2:31.

• Ziami kia luyindulu.

  I fulu kizikilwanga muntu afwa. Muna Kingerekia mne·mei′on, i sia vo, “sungamena.” Usonganga vo muntu ofwidi osungamenuanga.​—Yoa 5:28, 29.

• Ziku.

  Fulu kiazangama kiatungilwa muna nteke, matadi, bilikisi ya matadi yovo mabaya malengwa e nsongo yovo wolo, i vâna vatambikilwanga yimenga ye ndumbu muna nsambila. Muna suku diantete dia saba ye dia tempelo, mwakala ye “ziku dia wolo” diakete dina diayokelwanga e ndumbu. Diavangilwa muna mabaya malengwa e wolo. E “ziku diansongo” dianene dina diayokelwanga yimenga, diakala vana yanzala kia tempelo. (Luv 27:1; 39:38, 39; Tuk 8:20; 1Nti 6:20; 2Tus 4:1; Luk 1:11)​—Tala Nku. B5 ye Nku. B8.

• Ziminua ya minda.

  Lekwa kia wolo, nanga kiafwanana ye sizo, kiasadilwanga muna saba ye muna tempelo mu zimina e minda.​—Luv 37:23.

• Zengelwa ya nsing’a mwinda.

  Lekwa kia wolo yovo kia nsongo kiasadilwanga muna saba ye muna tempelo. Kiakala nze sizo, (tesoura) kiasadilwanga mu zengela e nsing’a mwinda.​—2Nti 25:14.

• Zione; Mongo a Zione.

  I nkumbu a fika kia Aneyebuse muna mbanz’a Yebuse yakala vana mongo, kuna sude ya Yerusaleme. Vava Davidi kakutumuna yo, watunga mo lûmbu lwandi lwa kintinu yo yikila yo vo “Mbanz’a Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Vava Davidi kanata e Nkela vana mongo a Zione, o mongo wakituka se wavauka kuna kwa Yave. I bosi, e Zione i nkumbu yayikilwanga belo kia tempelo yakala vana Mongo a Mareya. Kuna kwalanda, e mbanza yawonso ya Yerusaleme yayikilwanga mpe vo Zione. E nkumbu yayi itoma sadilwanga se sinsu muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu.​—Nk 2:6; 1Pe 2:6; Lus 14:1.

• Ziu.

  I nkumbu antete ya ngonde ya nzole muna manaka mavauka ma Ayuda ye ngonde ya nana muna manaka ma wantu awonso. Ikwendanga betela tuka vana kati-kati kwa ngonde ya Abidi yavana kati-kati kwa ngonde ya Mayu. Kuna nim’a kinkole kia Babele, yayikilwanga vo ngonde Iyare muna Talmude ya Ayuda ye muna nkanda miankaka. (1Nti 6:37)​—Tala Nku. B15.

• Zola kulembi suka.

  I mvovo utoma sadilwanga mu sekola o mvovo wa Kiyibere cheʹsedh, mu songa o zola kufilwanga kwa fu kia lungisa nsilu, kia kwikizi, kia ziku ye fu kia tatidila. Nkumbu miayingi usadilwanga mu yika zola kwa Nzambi muna wantu, kansi, uyikanga mpe o zola besongaziananga o wantu.​—Luv 34:6; Ru 3:10.

• Zumba.

  Yakala yovo nkento wasompa ovukane muna luzolo lwa yandi kibeni yo muntu una vo ke nkaz’andi ko.​—Luv 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Zumbi.

  Nzambi za esi nzo yovo teke, ezak’e ntangwa yayuvulwanga mu zaya mambu mebwa kuna ntwala. (Yez 21:21) E teke yankaka, muna vonga ye ntela yakala nze wantu, yankaka yakete yakala. (Tuk 31:34; 1Sa 19:13, 16) E lekwa ina asatuludi basolola kuna Mesopotâmia isonganga vo awana bakalanga ye teke yayi, yau bakalanga ye nswa watambula e fwa. (Ediadi dilenda songa e kuma Rakele kayibila e teke ya se diandi.) Nanga ediadi ke diau ko diavangamanga muna Isaele, kana una vo e nsambila ya teke ya esi nzo yakala muna lumbu ya Afundisi ye muna lumbu ya atinu. Kadi e teke ya esi nzo yakala muna lekwa ina yafwaswa kwa Yosiya wa Ntinu akwikizi.​—Afu 17:5; 2Nti 23:24; Os 3:4.