1, 2. (a) Mutaluse za musipili wa Ruti ni Naomi ni maswabi ene bali kuona. (b) Musipili wa Ruti neushutana cwañi ni wa Naomi?

RUTI naazamaya ni Naomi mwa nzila yenepazula libala lelilumbile la Moabi. Nese bali bababeli feela mwa libala lelituna leo. Mueze inge kuli mubona Ruti ki yo ulemuha kuli lizazi seliyo ca matali, mi utalima mukwenyanaa hae mi unahana ka za haiba seli nako ya kubata sibaka kobaka pumulela busihu. Naalata hahulu Naomi kuli mane naakona kueza mwanaakonela kaufela kuli amubabalele.

² Bubeli bwabona, ba mwa maswabi amatuna. Naomi ubile mbelwa ka lilimo zeñata, kono cwale u mwa maswabi a kushwelwa ki bana bahae bababeli, bo Kilyoni ni Mahaloni. Ruti ni yena u mwa maswabi. Mahaloni neli muunaa hae. Yena ni Naomi nebaya kwa sibaka sesiswana, kwa tolopo ya Betelehema mwa Isilaele. Kono musipili wabona neushutana ka mukwa omuñwi. Naomi naaya habo yena. Ruti yena naaya kwasazibi, kusiya lubasi lwahae, naha yahabo, lizo zahabo, kukopanyeleza cwalo ni milimu yahabo.—Mubale Ruti 1:3-6.

3. Ki likalabo za lipuzo lifi zeka lutusa kulikanyisa tumelo ya Ruti?

³ Ki lika mañi zeneka susueza kalibe yo kueza cinceho yetuna cwalo? Ruti naakakona cwañi kutwaela bupilo bobunca ni kubabalela Naomi? Haluka ziba likalabo za lipuzo zeo, lukafumana lika zeñata zelukona kulikanyisa kwa tumelo ya Ruti wa Mumoabi. (Mubone ni mbokisi yeli “ Bukanyana Yeipitezi.”) Pili halunyakisiseñi mone kutahezi kuli basali bababeli bao baipumane mwa nzila yetelele yeliba kwa Betelehema.

4, 5. (a) Ki kabakalañi lubasi lwa Naomi hane lututezi kwa Moabi? (b) Ki butata mañi bwanaatalimani ni bona Naomi mwa Moabi?

⁴ Ruti naahulezi mwa Moabi, ili naha yenyinyani yenefumaneha kwa upa wa Liwate Lelishwile. Naha yeo, neli ya libaka zelumbile ili zepatami, zenani mishitu ya likota zeshambaukani, ni misindi. “Naha ya Moabi” neibanga ni kutulo yende, mane nihaiba ka linako zene kubanga ni tala mwa Isilaele. Mane leo ki  lona libaka lene litahisize kuli Ruti azibe Mahaloni ni lubasi lwahae.—Ruti 1:1.

⁵ Tala yenekenezi Isilaele neitahisize kuli muunaa Naomi, Elimeleki, atutiseze musalaa hae ni bana bahae bababeli kwa Moabi, kone baizo pila sina bazwahule. Kututa kwabona mwendi nekulikile tumelo ya yomuñwi ni yomuñwi wabona, kakuli Maisilaele nebatokwanga kuyo lapela kamita kwa sibaka sesikenile sanaaketile Jehova. (Deut. 16:16, 17) Naomi naazwezipili kuba ni tumelo. Nihakulicwalo, naatomohile pilu muunaa hae hatimela.—Ruti 1:2, 3.

6, 7. (a) Ki kabakalañi Naomi mwendi hanaabilaezi bana bahae hane banyezi basali ba Mamoabi? (b) Ki kabakalañi halukona kubabaza Naomi ka mwanaaezelize makwenyanaa hae?

⁶ Naomi mwendi hape naaswabile maswe bana bahae hane banyezi basali ba Mamoabi. (Ruti 1:4) Naaziba kuli mushemi wa naha yahabo, yena Abrahama, naaezize buikatazo bobutuna bwa kubatela mwanaa hae Isaka musali kwa bana bahabo yena bane balapela Jehova. (Gen. 24:3, 4) Hamulaho, Mulao wa Mushe neulemusize Maisilaele kuli basike banyalelana ni bazwahule, ilikuli batu ba Mulimu basike balapela milimu isili.—Deut. 7:3, 4.

⁷ Nihakulicwalo, Mahaloni ni Kilyoni banyala basali ba Mamoabi. Haluzibi nji Naomi naabilaelizwe kamba kuswabiswa ki taba yeo. Kono haiba neli cwalo, kubonahala kuli taba yeo neisika mupalelwisa kubonisa makwenyanaa hae bo Ruti ni Olipa sishemo ni lilato. Mwendi naanani sepo ya kuli ni bona kwapili nebakalapela Jehova sina yena. Kono niti kikuli Ruti ni Olipa nebalata hahulu Naomi. Silikani sesinde sene banani sona nesibatusize hane batahezwi ki butata. Likalibe bababeli ba, baba limbelwa basika pepa kale bana.—Ruti 1:5.

8. Ki lika mañi mwendi zenetahisize kuli Ruti asutelele ku Jehova?

⁸ Kana bulapeli bwa Ruti nebumutusize kuitukiseza butata bobucwalo? Hakubonahali cwalo. Mamoabi nebalapela milimu yemiñata, mi mulimu yomutuna kwa milimu yeo neli Kemoshi. (Num. 21:29) Kubonahala kuli bulapeli bwa Mamoabi ni bona nebuezanga lika zesituhu ni zesabisa ili zeneatile hahulu mwa miteñi yeo, zekopanyeleza kufa bana sina sitabelo. Lika zanaaitutile Ruti ku Mahaloni kamba ku Naomi ka za Jehova, Mulimu wa Maisilaele yalilato ni yasishemo, kaniti nelimutusize kubona shutano yetuna yeneli mwahalaa bulapeli bo ni bulapeli bwahabo. Jehova naabusa ka lilato isiñi ka kusabisa batu. (Mubale Deuteronoma 6:5.) Ka nako yanaashwezwi Ruti ki muunaa hae, mwendi naasutelezi bukaufi ni Naomi ni kuteeleza ka tokomelo ku musupali yo hanaanzaa bulela ka za Mulimu yamaata kaufela,  Jehova, ka za misebezi yahae yemakaza, ni ka mwanaasebelisanezi ni sicaba sahae ka lilato ni sishemo.

9-11. (a) Naomi, Ruti, ni Olipa nebaketile kuezañi? (b) Lukona kuitutañi kwa butata bonebuwezi Naomi, Ruti ni Olipa?

⁹ Naomi yena naanyolezwi kuutwa ka za naha yahabo. Zazi leliñwi mwendi naautwile kwa bazamai ba lipisinisi kuli tala nese ifelile mwa Isilaele. Jehova naahupuzi sicaba sahae. Muleneñi wa Betelehema nese uli sina molitaluseza libizo laona—“Ndu ya Lico.” Naomi aketa kukutela kwahae.—Ruti 1:6.

¹⁰ Ruti ni Olipa nebaka ezañi? (Ruti 1:7) Nese bautwana hahulu ni Naomi kabakala kuli kaufelaa bona nebashwezwi ki baana babona. Kubonahala kuli Ruti yena sihulu naautwana ni Naomi kabakala kuli Naomi naanani sishemo ni tumelo yetiile ku Jehova. Limbelwa babalaalu ba, batama musipili hamoho kuliba kwa Juda.

¹¹ Likande la Ruti liluhupulisa kuli butata bukona kutahela batu babande, babasepahala hamoho cwalo ni batu babamaswe. (Muek. 9: 2, 11) Hape lilubonisa kuli halutalimana ni butata bobutuna, ki hande kusutelela kubabañwi kuli lutiiswe ni kuomba-ombiwa, sihulu kwa batu babasepile Jehova, yena Mulimu yanaalapelwa ki Naomi.—Liprov. 17:17.

12, 13. Ki kabakalañi Naomi hanaabata kuli Ruti ni Olipa bakutele habobona, mi likalibe bababeli ba nebaezize cwañi kwa makalelo?

¹² Limbelwa babalaalu ba, hase bazamaile musipili omutelele kuzwa Moabi, Naomi akala kubilaezwa ki taba yeñwi. Akala kunahana ka za likalibe bababeli banaazamaya ni bona ni ka za lilato lene babonisize kuyena ni kwa bana bahae. Naabilaela kuli mwendi uka baimeza hahulu. Hane baka siya naha ya habo bona ni kuya ni yena, naaka baezezañi mwa Betelehema?

¹³ Naomi ababulelela kuli: ‘Amuzamaye, mukutele mwa ndu ya bo maa mina bubeli bwa mina. Muñaa Bupilo amieze ka sishemo sina momu niezelize, ni momuezelize babatokwahalile.’ Hape  ababulelela ka za sepo yahae ya kuli Jehova ukabafa mupuzo ka kubafa baana babañwi ni bupilo bobunca. Likande libulela kuli: ‘Naomi kiha batubeta; mi bakalumuka kulila.’ Kubunolo kuutwisisa libaka Ruti ni Olipa hane balata hahulu musali yo yasishemo, ili yanaasina buitati. Bubeli bwabona bapihelela, bali: ‘Batili! Lwaya ni wena kwa sicaba sahenu.’—Ruti 1:8-10.

14, 15. (a) Olipa naakutezi kwañi? (b) Naomi naalikile cwañi kususueza Ruti kuli amusiye?

¹⁴ Nekusika ba bunolo kukolwisa Naomi. Aikambota ni bona ka taata kuli hakuna sanaaka baezeza mwa Isilaele, kakuli naasina muuna wa kumubabalela, kamba bana bane baka banyala, mi nekusina sepo ya kuli naakaba ni muuna kamba bana. Abapunyeza kuli naabilaezwa hahulu ki taba ya kusakona kubababalela. Olipa akolwa manzwi a Naomi. Naanani lubasi mwa Moabi, bo mahe, ni ndu yene mulibelezi. Nekubonahala kuli nekuka tusa hanaaka siyala mwa Moabi. Ka mukwa ocwalo, ka pilu yelobehile, atubeta Naomi ni kumulaeza mi akwenuha.—Ruti 1:11-14.

¹⁵ Ruti yena naaezize cwañi? Zanaabulezi Naomi neli muama ni yena. Nihakulicwalo, lubala kuli: ‘Kono Ruti amukakatela.’ Mwendi Naomi nasaakalile kuzamaya halemuha kuli Ruti naamulatelela mwamulaho. Amuhanisa, ali: ‘Bona, mwanahenu ukutezi kwa sicaba sahabo, ni kwa milimu yahabo; latelela mwanahenu kwaile.’ (Ruti 1:15) Manzwi a Naomi apatululela mubali taba yabutokwa. Olipa naasika kutela feela kwa sicaba sahabo kono naakutezi ni kwa ‘milimu yahabo.’ Kuyena nekulukile kulapela Kemoshi ni milimu yemiñwi ya buhata. Kana Ruti naaikutwa cwalo?

16-18. (a) Ruti naabonisize cwañi lilato lelisa feli? (b) Lukona kuitutañi ku Ruti ka za lilato lelisa feli? (Mubone hape siswaniso sa basali bababeli bao.)

 ¹⁶ Hanaanze abuisana ni Naomi mwa mukwakwa wo, Ruti naaziba hande mwa pilu yahae zanaaketile kueza. Naalata Naomi ni Mulimu yanaasebeleza Naomi. Ka mukwa ocwalo, amubulelela kuli: ‘Usike wanipihelela kuli nikusiye, mi nituhele kukulatelela; kakuli nikaya kouka ya, niine mouka ina; sicaba sahao ikaba sicaba saka, mi Mulimu wahao ibe Yena Mulimu waka; nikayo shwela moukayo shwela, ni kuyepelwa mwateñi. Muñaa Bupilo anieze cwañi ni cwañi, hanina kukauhana ni wena, konji ka lifu.’—Ruti 1:16, 17.

¹⁷ Manzwi a Ruti neli amande hahulu kuli mane lilimo ze 3,000 hamulaho wa lifu lahae, batu basaziba zakile abulela. Apatulula kalemeno ka butokwa, kona ka lilato lelisa feli. Lilato la Ruti ku Naomi neli lelituna hahulu ili lelisa feli kuli mane naakona kukumalela Naomi kwanaaka ya kaufela. Ki lifu feela lene likona kubakauhanya. Sicaba sa Naomi nesika ba sicaba sa Ruti, kakuli Ruti naaitukiselize kusiya lika kaufela mwa Moabi, mane nihaiba milimu ya Mamoabi. Ka kushutana ni Olipa, Ruti naabulezi ka pilu yahae kaufela kuli naabata kuli Mulimu wa Naomi, yena Jehova, abe Mulimu wahae ni yena. *

¹⁸ Ka mukwa ocwalo, bubeli bwabona bazwelapili kuzamaya mwa nzila yetelele yeliba kwa Betelehema. Buka yeñwi iakaleza kuli, musipili wo mwendi neubangezi sunda mukatumbi. Kono kusina kukakanya, mañi ni mañi wabona naaomba-ombile yomuñwi mwa masitapilu ahae.

19. Munahana kuli lukona kulikanyisa cwañi lilato lelisa feli la Ruti mwa lubasi lwaluna, mwahalaa balikani baluna, ni mwa puteho?

¹⁹ Batu babañata mwa lifasi ba mwa masitapilu. Mwa linako zaluna, zeibiza Bibele kuli ‘linako zetaata, zeziyeza,’ lutalimana ni butata bobushutana-shutana hamoho cwalo ni masitapilu. (2 Tim. 3:1) Ka mukwa ocwalo, kalemeno keluituta ku Ruti ki kabutokwa hahulu sihulu mwa miteñi yaluna. Lilato lelisa feli, ili lilato leliboniswa kwa nto yeñwi kusina kulisela, lakona kulutusa hahulu mwa lifasi le, lelitotobela mwa bumaswe. Lwalitokwa mwa linyalo, lwalitokwa mwa lubasi, lwalitokwa mwa bulikani bwaluna ni babañwi, mi lwalitokwa mwa puteho ya Sikreste. (Mubale 1 Joani 4:7, 8, 20.) Halunze lubonisa lilato lelicwalo, lulikanyisa mutala omunde hahulu wa Ruti.

20-22. (a) Bupilo bwa mwa Moabi nebuamile cwañi Naomi? (b) Naomi naabile ni mubonelo mañi ofosahalile ka za manyando ahae? (Mubone ni Jakobo 1:13.)

²⁰ Niti kikuli, kubulela feela kuli lunani lilato lelisa feli kwashutana hahulu ni kulibonisa ka likezo zaluna. Ruti naanani kolo ya kubonisa lilato lelisa feli isiñi feela ku Naomi kono ni ku Mulimu yanaaiketezi kuba Mulimu wahae, yena Jehova.

²¹ Basali bababeli bao baesha mwa Betelehema, ili munzi one uli likilomita ze 10 kwa mboela wa Jerusalema. Kubonahala kuli Naomi ni lubasi lwahae nebazibahala hahulu mwa toloponyana yeo, kakuli mañi ni mañi naaambola za kukuta kwa Naomi. Basali mwa munzi wo, neba mutalimanga ni kubuza kuli: “Kana yo haki yena Naomi?” Kubonahala kuli bupilo bwa mwa Moabi nebu mucincize hahulu; sifateho sahae ni muzamaelo wahae nelibonisa kuli naapilile bupilo bwa manyando ni bwa masitapilu.—Ruti 1:19.

²² Naomi ataluseza bana bahabo yena ni banaakile apila ni bona mabapa kwamulaho mwanaaikutwela bumaswe ka za bupilo bwahae. Mane naaikutwa kuli libizo lahae la Naomi lelitalusa “Yatabisa” liyoliswe ka la Mara, lelitalusa “Kubaba.” Ka kuswana ni Jobo yanaapilile pili kuyena, Naomi naalumela kuli Jehova Mulimu ki yena yanaa mutahiselize manyando.—Ruti 1:20, 21; Jobo 2:10; 13:24-26.

23. Ruti naakalile kunahana ka zañi, mi ki tukiso ifi yeneli teñi mwa Mulao wa Mushe ya kutusa babotana? (Mubone ni litaluso za kwatasi.)

²³ Basali bababeli ba, hasebatwaela bupilo mwa Betelehema, Ruti akala kunahana mwanaaka ipabalelela ni kubabalela Naomi. Aituta kuli Mulao wa Jehova wanaafile batu bahae mwa Isilaele neukopanyeleza tukiso yelilato ya kutusa babotana. Babotana nebalumelezwa kuya kwa masimu ka nako ya kutulo ni kulatelela bakutuli, inze babubula zesiyala ni zenemelile kwa matuko a simu. *—Liv. 19:9, 10; Deut. 24:19-21.

24, 25. Ruti naaezizeñi hanaafumani masimu a Boazi, mi musebezi wa kububula neli ocwañi?

 ²⁴ Neli ka nako ya kutulo ya mabele, mwendi ka kweli ya April ka kuya ka kalenda ya miteñi yaluna, mi Ruti naaile kwa masimu kuyo bona yanaaka mulumeleza kububula mwa simu. Afumana masimu a muuna yanaabizwa Boazi, ili muuna yanaafumile yanani mubu, mwanahabo Elimeleki muunaa Naomi yanaatimezi. Nihaike kuli Mulao neu mulumeleza kububula, naasika ikezeza feela cwalo; naakupile tumelezo ya kubeleka ku mutangana yanaabeilwe kuzamaisa babakutula. Amulumeleza, mi Ruti akala kububula ona fo feela.—Ruti 1:22–2:3, 7.

²⁵ Mueze inge mubona Ruti inzaa latelela bakutuli. Habanze bapuma mabele ka licekesi, wainama ni kunopa zebawisize kamba zebasiile mwamulaho, walitama mabunda mi waashimba kuaisa fa sibaka sakayo apuputela fateñi kuli azwise kwateñi bubeke. Neli musebezi obuliti ili okatalisa, mi neutatafala lizazi hane linze likambama. Nihakulicwalo, Ruti azwelapili kusebeza, naayemanga feela haitaula mifufuzo kwa pata kamba haca sico sa musihali mwa “ndu”—mwendi ili sibuma sene sifa muluti kwa babeleki.

26, 27. Boazi neli mutu yacwañi, mi naaezize cwañi Ruti?

²⁶ Mwendi Ruti naasa isepisi kamba kulibelela kuli naakalemuhiwa, kono kwaba cwalo. Boazi amubona ni kubuza mutangana yanaazamaisa babeleki kuli ki mañi musali yo. Boazi, muuna wa tumelo yetuna, alumelisa babeleki bahae—mwendi babañwi kubona neeli babeleki bababeleka feela ka lizazi lililiñwi kamba mane bazwahule—ka manzwi ali: ‘Muñaa Bupilo abe ni mina!’ Ni bona baalaba ka nzila yeswana. Muuna-muhulu yanaalata Jehova yo, aiyakatwa Ruti sina mwana hae.—Ruti 2:4-7.

 ²⁷ Ka kubiza Ruti kuli ‘mwanaka,’ Boazi amueleza kuli azwelepili kububulanga mwa masimu ahae ni kuba bukaufi ni basizana bahae ilikuli babeleki ba mitangana basike bamukataza. Abona teñi kuli Ruti wafumana sico sa musihali. (Mubale Ruti 2:8, 9, 14.) Kono fahalimwaa zeo kaufela, Boazi amubabaza ni kumutiisa. Ka mukwa ufi?

28, 29. (a) Ruti naanani libubo mañi? (b) Mukona kusabela cwañi ku Jehova, sina mwanaaezelize Ruti?

²⁸ Ruti hanaabuzize Boazi zanaaezize kuli amueze ka sishemo yena ka kuba muzwahule, Boazi amualaba kuli naautwile kaufela zanaaezelize mukwenyanaa hae, Naomi. Mwendi Naomi naalumbanga Ruti hanaambolanga ni basali ba mwa Betelehema, mi litaba zeo zawela mwa lizebe za Boazi. Hape naaziba kuli Ruti naakalile kulapela Jehova, kakuli naaize: ‘Muñaa Bupilo akufe mupuzo kwa musebezi wahao, mi ibe mupuzo otezi okafiwa ki Muñaa Bupilo Mulimu wa Isilaele, Yo tilo sabela mwatasaa mafufa ahae.’—Ruti 2:12.

²⁹ Kaniti, manzwi ao naatiisize Ruti! Naaikatulezi kusabela mwatasaa mafufa a Jehova Mulimu, sina kazwinyani kakabukelezwa hande mwa mafufa a mushemi wakona. Aitumela ku Boazi ka kumubulelela manzwi aomba-omba cwalo. Mi azwelapili kubeleka kufitela manzibwana.—Ruti 2:13, 17.

30, 31. Lukona kuitutañi ku Ruti ka za mubelekelo, kubonisa buitebuho, ni kubonisa lilato lelisa feli?

³⁰ Ruti naalutomezi mutala omunde hahulu ka tumelo yahae, luna kaufela babatalimana ni butata bwa kutokwa hande masheleñi mwa linako zetaata ze. Naasaikutwi kuli babañwi baswanela kumuezeza lika bakeñisa kuli ki mbelwa, kono naaitebuhile kaufela zanaafiwa. Naasaswabeli kubeleka ka taata kuli ababalele mutu yanaalata, nihaike kuli musebezi wo neli wa kwatasi. Naaitebuhile ni kusebelisa kelezo yende yanaafilwe kuli abelekelange mwahalaa batu babande, ilikuli asilelezwe. Mi sabutokwa ni kufita kikuli naasika libala masabelo ahae tota—ili Ndatahe yanaa musileleza, yena Jehova Mulimu.

³¹ Haiba lubonisa lilato lelisa feli sina mwanaaezelize Ruti ni kulatelela mutala wahae wa buikokobezo, kubeleka ka taata, ni kubonisa buitebuho, ni luna tumelo yaluna ikaba mutala omunde hahulu kubabañwi. Kono Jehova naababalezi cwañi Ruti ni Naomi? Lukanyakisisa taba ye mwa kauhanyo yelatelela.