LITABA ZE TUSA MABASI | KU HULISA BANA

Mwa ku Ambolela ni Mwanaa Mina ya sa Nonoboka ka za Taba ya ku Lumela Mashango A za Somano

BUTATA BO BU KONA KU BA TEÑI

Mu utwile kuli ku lumelana mashango a za somano ku atile mwahalaa ba banca. Mu kana mwa ipuza kuli: ‘Kana mwanaka wa eza cwalo ni yena?’

Mu bata ku buisana taba ye ni mwana mina—kono mu kona ku eza cwalo kamukwaufi? Mu si ka alaba kale, mu nyakisise libaka mikulwani ba bañwi ha ba bile ni mukwa wa ku lumelanga mashango a za somano ni libaka ha mu swanela ku isa pilu kwa taba yeo. *

KI KABAKALAÑI HA KU BANGA CWALO?

• Banana ba bañwi ba ba sa nonoboka ba lumanga mashango a za somano ku mutu yo muñwi ka mulelo wa ku eza linyawe.

• Fokuñwi musizana wa kona ku luma siswaniso fa inzi mapunu bakeñisa kuli u hapelezwa ku eza cwalo ki mushimani yo muñwi.

• Ka linako ze ñwi mushimani u kona ku lumela balikani ba hae siswaniso sa musizana ya inzi mapunu ka mulelo wa ku ba tabisa kamba ka mulelo wa ku yolisa misuha ku musizana yo ka libaka la kuli silikani sa bona si felile.

Ku si na taba ni ze tahisanga cwalo, banana ba ba sa nonoboka ba ba na ni luwaile lwa ku fumbata ba kona ku kena mwa butata. Buka ye bizwa CyberSafe i bulela kuli, “Bupilo bwa mutu bwa kona ku cinca ku ya ku ile ka ku lumela feela kashango.”

Batu ba bañata ba palelwa ku lemuha kuli mutu a sa lumela feela siswaniso fa Intaneti ha sa na maata fahalimwaa mo si ka itusisezwa siswaniso seo. Mwa taba ye ñwi ye ne bihilwe ki ba U.S. Federal Bureau of Investigation (FBI), musizana wa lilimo ze 18 naa “ipulaile hamulaho wa ku utwa kuli siswaniso fa naa inzi mapunu sa naa lumezi mulikanaa hae wa mushimani ne si lumezwi kwa mikulwani ba bañata-ñata fa sikolo sa naa kena. Ku bulelwa kuli, bana ba sikolo ba bañwi ba ne ba zwezipili ku lumela siswaniso seo ku ba bañwi, ne ba katalize musizana yo.”

Hape mutu ha lumela maswaniso a mapunu wa kona ku fiwa mulatu. Ka mutala mwa libaka ze ñwi, ba banca ba se ba lumezi mikulwani ba bañwi maswaniso a za somano ba filwe mulatu wa ku buhisa maswaniso a mapunu a banana mi ne ba na ni ku iñolisa kuli ba na ni mulatu o ama za somano! Ka ku ba mushemi, ni mina mwa kona ku ba ni mulatu haiba luwaile lwa ku fumbata lu ñolisizwe mwa libizo la mina kamba haiba mu palelwa ku nga mihato ya ku hanisa mwanaa mina ku lumanga mashango a za somano.

 ZE MU KONA KU EZA

Mu tome milao ye utwahala. Nihaike kuli ha mu koni ku zamaisa ka ku tala mwa itusiseza luwaile lwa ku fumbata mwanaa mina, mwa kona ku bona teñi kuli wa ziba milao ya mina—hamohocwalo ni koto ya kona ku fiwa ha loba milao yeo. Hape mu hupule kuli, ka ku ba mushemi mu na ni tukelo ya ku bona mwa itusiseza luwaile lwa ku fumbata mwanaa mina.—Sikuka sa Bibele: Maefese 6:1.

Mu tuse mwanaa mina ku nahanisisa za butata bo. Mwa kona ku bulela kuli: “Ku na ni mibonelo ye shutana-shutana ya mo batu ba ngela mukwa wa ku lumela mashango a za somano. Ne u ka talusa cwañi mukwa wo?” “U nahana kuli ki maswaniso a cwañi a sa swaneli?” “Mwa libaka ze ñwi mulao u bonisa kuli mwanana yo muñwi ha lumela mwanana yo muñwi maswaniso a mapunu u na ni mulatu. Kana u nahana kuli mutu wa swanela ku fiwa mulatu luli ha eza cwalo?” “Ki kabakalañi ku lumela maswaniso a za somano ha ku fosahalile?” Mu teeleze ka tokomelo mwanaa mina ha talusa maikuto a hae, mi mu mu tuse ku nahanisisanga butata bo bu kona ku zuha ka ku lumela lushango lo lu cwalo. —Sikuka sa Bibele: Maheberu 5:14.

Mu mu fe miinelo ye kona ku ba teñi. Mwa kona ku bulelela mwanaa mina wa musizana kuli: “Ku cwañi haiba musizana u hapelezwa ki mushimani kuli a mu lumele lushango lwa za somano. U swanela ku ezañi? Kana u swanela ku lumela ku eza cwalo, kuli a bukeleze bulikani bwa bona? Kana u swanela ku hana, kono inze a zwelapili ku eza linyawe ni mushimani yo? Kana u swanela ku felisa bulikani bwa bona? Kamba kana u swanela ku taluseza mutu yo muhulu?” Mu tuse mwanaa mina ku nahanisisa fa taba yeo. Mwa kona ku itusisa muezezo o swana ku mwanaa mina wa mushimani.—Sikuka sa Bibele: Magalata 6:7

Mu tuse mwanaa mina ku nahanisisa ze lukile. Mu buze lipuzo ze cwale ka ze: Ki kwa butokwa cwañi ku ba ni libubo le linde? U bata ku zibahala ka mikwa ye cwañi? Ne u ka ikutwa cwañi ha ne u ka swabisisa yo muñwi ka ku lumela siswaniso se si sa swaneli? Ne u ka ikutwa cwañi ha ne u ka eza ze lukile? Mu tuse mwanaa mina ku ba ni “lizwalo le linde.”—1 Pitrosi 3:16.

Mu tome mutala. Bibele i bulela kuli butali bo bu zwa ku Mulimu bu kenile mi ha bu na buipi. (Jakobo 3:17) Kana ze mu eza za bonisa cwalo? Buka ye bizwa CyberSafe i bulela kuli: “Luna beñi lu tokwa ku toma mutala o munde ni ku sa buhanga maswaniso kamba ku itusisa Mawebusaiti a ngiwa ku ba a maswe kamba a sa lumelezwi ki mulao.”

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 5]

Mu nahanisise butata bo bu kona ku zuha ka ku lumela lushango lwa za somano

[Mbokisi fa likepe 5]

MAÑOLO A BUTOKWA

“Bana, mu utwe bashemi ba mina.”—Maefese 6:1.

“Batu ba ba hulile . . . maata a bona a ku lemuha, ba a twaelize ku taluhanya ze lukile ku ze si ka luka.”—Maheberu 5:14.

“Kaufela sa cala mutu, ki sona hape sa ka kutula.”—Magalata 6:7.

[Mbokisi fa likepe 5]

AKALEZO

Haiba mina kamba mwanaa mina, ha mu na ku lukuluha ku ambola taba ya ku lumelanga mashango a za somano, mwa kona ku lika muezezo wo:

Pili mu kupe mwanaa mina ku ambola ka ze ba ezanga ba bañwi. Kihona mu ka bulela kuli: “Ni utwile litaba ze ñata ka za mukwa wa ku lumela mashango a za somano. Kana mukwa wo u atile?”

Kihona mu ka mu buza mwa ikutwela ka ze ba eza ba bañwi. Mwa kona ku buza kuli: “Kana u nahana kuli batu ba utwisisa butata bo bu kona ku tahiswa ki ku lumela mashango a za somano?”

Hamulaho wa ku eza cwalo, mu nyakisise za kona ku eza mwanaa mina. Mu bulele kuli: “Ha lu ambole ka za se u swanela ku eza haiba u amuhela lushango lo lu ama za somano luli.”

Akalezo: Mwa kona ku itusisa taba ye ñwi ye bihilwe mwa makande ku kalisa puisano ya mina. Ka mutala mwa kona ku bulela kuli: “Ne ni balile ka za musizana yo muñwi ya na ni siswaniso fa inzi mapunu se ne si lumezwi kwa bana ba sikolo ba bañata fa sikolo sa kena. Kana lika ze cwana za ezahala luli?”