Zazi ni zazi mubili wamina ulwanisanga lila zesabonahali, ili lila zekona kutahisa lifu. Lila zeo zecwale ka maikolokuwawa aatahisa matuku, tukokwani totuñwi twa matuku, ni ma-parasite, zakona kumitahiseza matuku. * Mwendi hamukoni kulemuha ndwa yeo yeezahala mwa mubili wamina bakeñisa kuli mubili wamina unani maata alwanisa buñata bwa lila zeo kamba kulibulaya pili lisupo za butuku lisika lemuseha kale. Kono ka linako zeñwi, tukokwani totutahisa matuku twakona kumikulisa. Kacwalo, mutokwa kuitusisa milyani ni likalafo zeñwi kuli muekeze kwa maata a mubili wamina a kulwanisa matuku.

Ka lilimo zeñata-ñata, batu nebanani zibo yenyinyani hahulu ka za matata akona kutahiswa ki maikolokuwawa kamba tukokwani totuñwi totukona kutahisa matuku. Kono mwa lilimo za ma 1800, licaziba ba sayansi hane babonisize kuli tukokwani totuñwi tutahisa matuku, nelukalile kuba ni zibo ya mwakuisileleleza kwa matuku. Kuzwa ka yona nako yeo, babatisisi ba litaba za bualafi sebafelisize matuku amañwi ayambukela kamba kuakusufaza hahulu, ili matuku akopanyeleza cwalo ni butuku bwa nacinkwa (smallpox) ni bwa polio. Kono cwanoñu fa, matuku amañwi, acwale ka yellow fever ni dengue, akalile kubateñi hape. Ki kabakalañi? Hamunyakisise mabaka alatelela:

• Silimo ni silimo, batu babañata-ñata bayo potanga kwa libaka zeshutana-shutana za lifasi, mi hañata mwa mibili yabona balwalanga tukokwani totutahisa matuku. Ka kuya ka taba yeñozwi mwa magazini yebizwa Clinical Infectious Diseases, “buñata bwa matuku ayambukela ka tukokwani” akona kuhasanyiwa ki bazamai babazwa mwa linaha zeñwi kuya ku zeñwi.”

• Maikolokuwawa amañwi saabile ni maata atahisa kuli asike akona kubulaiwa ki milyani. Katengo Kakatalima za Makete Mwa Lifasi (World Health Organization) kabulela kuli: “Mwa nako ya kwapili, milyani yemiñata yebulaya maikolokuwawa kacenu ikapalelwa kufolisa matuku ka kubulaya maikolokuwawa, ili kutahisa kuli matuku-tuku feela . . . akone kubulaya batu hape.”

• Mifilifili yeezahala mwa linaha ni lukupwe loluliteñi, hañata litahisanga kuli buikatazo bobaeza ba muuso bwa kuli batibele kuyamba kwa matuku busike bwatusa sesiñwi.

• Batu babañata habazibi mwakuezeza kuli basike bahasanya matuku.

Kusina taba ni miinelo yemaswe yeo, kunani lika zeñata zemukona kueza kuli mina ni lubasi lwamina muisileleze. Litaba zelatelela likabonisa kuli, nihaikaba kuli mupila mwa naha yesazwelapili, mwakona kuisileleza kwa matuku ka kuitusisa miezezo yebunolo ili yetusa.