Mu Yeme Ka ku Tiya ni ka Buikolwiso Bo Bu Tezi

Basepahali Ba Ba Bundume Ba Tula Nyandiso ya Ba Nazi

“MWAN’AKA u talife, mi u tabise pilu ya ka, mi ni ka kona ku alaba ya ni nyaza.” (Liproverbia 27:11) Kupo ye lilato yeo i bonisa kuli libupiwa za Mulimu ze butali za kona ku tabisa pilu ya Jehova kakuli ki ze sepahala ku yena. (Zefania 3:17) Kono munyazi, yena Satani, u tundamezi ku loba busepahali bwa ba ba sebeleza Jehova.—Jobo 1:10, 11.

Satani u bile ni sitoyo se situna kwa batu ba Jehova sihulu haisali ku zwiwa kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 20, ili fa n’a nepezwi mwa lifasi ku zwa kwa lihalimu. (Sinulo 12:10, 12) Niteñi, Bakreste ba niti ba ‘yemi ka ku tiya ni ka buikolwiso bo bu tezi’ mi ba zwezipili ku sepahala ku Mulimu. (Makolose 4:12, NW) Ha lu nyakisiseñi mutala o muñwi o mutuna wa busepahali bo bu cwalo—ili busepahali bwa Lipaki za Jehova ba mwa Germany mwahal’a nako ya fo ne i si ka kalela kale Ndwa ya lifasi ya II ku isa ha ne i sa kolota.

Musebezi wa ka Cisehelo U Tahisa Litiko

Mwa ma-1920 ni kwa makalelo a ma-1930, ma-Bibelforscher, ka mo ne ba zibahalela Lipaki za Jehova mwa Germany ka nako yeo, ne ba hasanyize lihatiso ze tomile fa Bibele ze ñata. Mwahal’a 1919 ni 1933, ne ba abile libuka, libukanyana, kamba limagazini ze 8 ka avareji kwa mabasi kaufela a mwa Germany.

Ka nako yeo, balateleli ba Kreste ba ba tozizwe ne ba li ba bañata hahulu mwa Germany ku fita kai ni kai kaufela. Mane, ku b’a 83,941 be ne ba cile kwa Mulalelo wa Mulena ka 1933, ba ba bat’o eza 30 pesenti ne ba pila mwa Germany. Hanyinyani fela ku zwa f’o, Lipaki bao ba mwa Germany ba likwa h’a situhu. (Sinulo 12:17; 14:12) Pili ne ba lundulwanga kwa mibeleko, ku alunguta mwa mandu a bona, ni ku lelekiwa kwa likolo, kona cwale ba natiwa, ku tamiwa, ni ku notelwa mwa litolongo. (Siswaniso sa pili) Kabakaleo, mwa lilimo za pili Ndwa ya lifasi ya II i si ka kalisa kale, 5 ku isa 10 pesenti ya be ne ba beilwe mwa minganda ya tukufazo n’e li Lipaki za Jehova.

Libaka Ba Nazi Ha Ne Ba Nyandisize Lipaki

Lipaki za Jehova ne ba toyezwiñi he ki ba puso ya Nazi? Ian Kershaw caziba wa litaba ze ezahezi, mwa buka ya hae ye bizwa Hitler—1889-1936: Hubris, u bonisa kuli Lipaki ne ba lelezwi ku nyandiswa kakuli ne ba hanile ku “latelela-latelela fela zote ze ne u laela mubuso wa Nazi.”

Buka ye bizwa Betrayal—German Churches and the Holocaust, ye n’e lukisizwe ki caziba wa litaba ze ezahezi, yena Robert P. Ericksen ni caziba wa lituto za Majuda, yena Susannah Heschel, ne i talusize kuli Lipaki bao ne ba “hanile ku ikenya mwa mifilifili kamba ku ikenya  mwa busole. . . . Lipaki ne ba lumela za ku sa ikenya ku za bupolitiki, ili ku talusa kuli ne ba si ke ba yemela Hitler mwa liketisa kamba ku caya silutu sa Hitler.” Buka yeo i zwelapili kuli, kabakaleo ba Nazi ba toya Lipaki ni ku beya bupilo bwa bona mwa lubeta kakuli “Mubuso wa Nazi n’o si ke wa tuhelela ku hana ko ku cwalo.”

Tongoko ya Lifasi Kamukana ni Twaniso ye Tezi

Ka la February 9, 1934, Joseph F. Rutherford ka mulumiwa ya ipitezi, a lumela Hitler liñolo la ku tongoka twaniso ya ba Nazi. Joseph F. Rutherford ka nako yeo n’a etelela musebezi. (Siswaniso sa bubeli) Ka la October 7, 1934, liñolo la Rutherford ne li latelezwi ki mañolo a litongoko a bat’o eza 20,000 a n’a lumezwi ku Hitler ki Lipaki za Jehova ba mwa linaha ze 50, hamoho ni ba mwa Germany.

Ba Nazi ba alaba ka ku ekeza kwa nyandiso ya bona. Ka la April 1, 1935, Lipaki ba kwalelwa mwa naha kaufela. Mi ka la August 28, 1936, ba Gestapo ba lwanisa Lipaki ko ne ba fumaneha kaufela. Niteñi, Lipaki ba “zwelapili ku hasanya mapampili ni ku tundamena mwa busepahali bwa bona,” ki mo i bulela buka ye bizwa Betrayal—German Churches and the Holocaust.

Ka mutala, ka la December 19, 1936, Lipaki ba ba bat’o eza 3,500, niha ne ba kona ku bonwa ki ba Gestapo, ba hasanya likopi ze likiti-kiti za katulo ya bona ye ne i hatisizwe ka za nyandiso ye ne ba talimana ni yona. The Watchtower ne i bihile cwana ka za muhato w’o: “Ne li tulo ye tuna ni ku swabiswa ko kutuna kwa lila, kono babeleki ba basepahali ne ba nyakalalile hakalo.”—Maroma 9:17.

Nyandiso ya Palelwa!

Ba Nazi ba zwelapili ku bata Lipaki za Jehova. Ka 1939, Lipaki ba ba eza likiti ze silezi ne ba notezwi mwa tolongo, mi ba ba eza likiti-kiti ne ba isizwe kwa minganda ya tukufazo. (Siswaniso sa bulalu) Ne ku inzi cwañi kwa mafelelezo a Ndwa ya Lifasi ya II? Kwa Lipaki be ne ba tamilwe, ba 2,000 ne ba shwile, mi ba 250 ku bona bao n’e li ka ku bulaiwa. Nihakulicwalo, bocaziba Ericksen ni Heschel ne ba ñozi kuli “Lipaki za Jehova ne ba tundamezi mwa tumelo ya bona ku si na taba ni manyando.” Kacwalo, mubuso wa Hitler ha ne u felile, Lipaki ba ba fitelela sikiti ba lukululwa mwa minganda yeo ba nze ba tuzi.—Siswaniso sa bune; Likezo 5:38, 39; Maroma 8:35-37.

Lipaki za Jehova ne ba tiisizwe ki nto mañi kuli ba tiyele nyandiso yeo? Adolphe Arnold, ya n’a punyuhile tukufazo ya mwa minganda n’a talusize kuli: “Niha mu felezwi ki m’ata, Jehova wa mi bona, wa ziba mo mu nyandela, mi u ka mi fa m’ata e mu tokwa kuli mu kone ku tula ni ku zwelapili ku sepahala. W’a kona ku lamulela.”

Manzwi a mupolofita Zefania a sebeza hande kwa Bakreste ba ba sepahala bao! N’a ize: “[Muñ’a] Bupilo Mulimu wa hao u yahile mo ku wena; ki ndume ya pilisa! U ka ku tabela ka tabo ye tuna.” (Zefania 3:17) Haike balapeli kaufela ba Mulimu wa niti kacenu ba likanyise tumelo ya Lipaki ba basepahali bao be ne ba tundamezi ku sepahala niha ne ba nyandiswa ki ba Nazi mi ni bona ba tabise pilu ya Jehova.—Mafilipi 1:12-14.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 8]

Państwowe Muzeum Oświȩcim-Brzezinka, ka tumelezo ya USHMM Photo Archives