Ki Mañi Mueteleli Ya Swanela Kacenu?

Ka 1940, ne ku na ni butata bwa ketelelo mwa Ndu ya Milao ya kwa Britain. David Lloyd George, wa lilimo ze 77, ya n’a teeleza ku ze ne ambolwa, n’a tulisize Britain mwa Ndwa ya Lifasi ya Pili, mi lilimo-limo za n’a tandile mwa lipolitiki ne li mu konisize ku tatubisisa musebezi wa makwambuyu. Mwa ngambolo ya hae ya n’a file mwa Ndu ya Nyangela ya Milao ka la May 8, n’a ize: “Naha ye ya kona ku itombola nto ifi kamba ifi ibile fela ku na ni ketelelo, ibile fela Muso u bonisa hande-nde ze u lelile mi ibile fela naha i kolwa kuli ba ba i etelela b’a lika ka t’ata ku etelela hande.”

MANZWI a Lloyd George a bonisa kuli batu ba tokwa kuli baeteleli ba bona ba ba etelele hande ni ku lika ka t’ata ku kondisa lika ka busepahali. Mubeleki yo muñwi ya talima za liketisa n’a ize: “Batu ha ba ya kwa liketisa ku y’o keta mueteleli wa naha, ba keta mutu fo ba ka kambeka bupilo bwa bona, sepo ya bona, ni bupilo bwa bana ba bona.” Wo ki mushimbo o mutuna. Kabakalañi?

Lifasi le, li tezi matata a’ bonahala inge kuli h’a konwi ku tatululwa. Ka mutala, ki mañi mueteleli ya butali hahulu ni m’ata ya kona ku felisa bukebenga ni lindwa? Ki mañi kwa baeteleli kacenu ya na ni m’ata ni mufelañeke wa ku fumanela mutu kaufela lico, mezi a mande, ni likalafo? Ki mañi ya na ni zibo ni tundamo ya ku sileleza ni ku uncafaza lika? Ki mañi ya na ni butali ni m’ata a ku bona teñi kuli batu kaufela ba ikola bupilo bo butelele bwa tabo?

Batu Ha Ba Koni

Ki niti kuli baeteleli ba bañwi ba kondisize lika ze ñwi. Kono ba kona fela ku busa lilimonyana—mi ya ka ba yola ki mañi? Mulena Salumoni wa Isilaele ya kwaikale, yo muñwi wa baeteleli ba bande hahulu ba ba kile ba ba teñi fa lifasi, n’a kile a nahanisisa puzo yeo. Mi a li: “Na toya ni misebezi kaufela ye ne ni ikataleza mwatas’a lizazi, kakuli ki yona ye ni swanezi ku siyela mutu ya ka ni yola. Mi ku  ziba mañi kuli u ka ba mutalifi kamba litanya? Kanti ki yena ya ka ba muñ’a misebezi ya ka kaufela ye ni ikatalelize, kuli i bonahalise butali bwa ka mwatas’a lizazi. Ni mo kaufela, ki mbango fela.”—Muekelesia 2:18, 19.

Salumoni n’a sa zibi haiba shwana wa hae n’a ka zwisezapili musebezi wa hae o munde kamba n’a ka u lutulula. Ku Salumoni, mukwa wa ku yolisanga baeteleli ba kale ka baeteleli ba banca ne li “mbango fela.” Litoloko ze ñwi za Bibele li bulela kuli k’o ki “ku ikataleza fela mbango,” kamba “ki nto ye si na tuso.” Toloko ye ñwi i li: “Ha ku utwahali.”

Fokuñwi, baeteleli ba tululwanga ka mifilifili. Baeteleli ba bande ba bulailwe ha ne ba nze ba etelela. Abraham Lincoln, mueteleli ya n’a kutekiwa hahulu wa United States, n’a kile a bulelela batu kuli: “Ni ketilwe kuli ni be mueteleli ka nakonyana fela, mi cwale mu ni file m’ata a’ ka tuha a fela.” Mi ki niti n’a etelezi fela nakonyana. Ku si na taba ni za n’a ezize ni takazo ya hae ya ku ezeza batu lika ze ñata, Mueteleli Lincoln n’a busize naha ya hae lilimo z’e ne fela. Nakonyana fela hamulaho wa ku ketiwa kwa hae kwa bubeli, a bulaiwa ki mutu ya n’a bata mueteleli u sili.

Nihaiba bona baeteleli ba bande hahulu ba batu ha ba zibi za bona za kwapili. Kacwalo, kana mwa kona ku isepisa ka bona? Bibele i li: “Mu si ke mwa isepisa ka malena, nihaiba ka bana ba batu, ba ba palelwa ku tusa. Moya wa bona wa yelela, ba kutela mwa liluli; isali ka lizazi lona leo, milelo ya bona ya fela.”—Samu 146:3, 4.

Ku kona ku ba t’ata ku utwa kelezo ya ku sa sepa baeteleli ba butu. Kono Bibele ha i buleli kuli batu ni kamuta ha ba na ku ba ni babusi ba bande, ba ba kondisa lika. Isaya 32:1 i li: “Mulena u ka busa ka ku luka, mi ni bona makwambuyu ba ka zamaisa ka mulao.” Jehova Mulimu, yena Mubupi wa batu, u tomile “mulena,” kamba Mueteleli, ya ka tuha a zamaisa lika kaufela fa lifasi. Ki mañi yena y’o? Bupolofita bwa Bibele bu bonisa kuli ki mañi.

 Ya Swanela Luli ku Etelela

Lilimo ze 2000 kwamulaho k’o, lingeloi ne li taluselize kalibe wa Mujuda ya bizwa Maria kuli: “U ka ba fa mezi a manca, u pepe mwan’a mushimani, mi u ka mu beya libizo la Jesu. Yena u ka ba yo mutuna, a bizwe Mwana wa Muambakani-ya-Pahami, mi Mulena u ka mu fa situlo sa bulena sa Davida, ndat’ahe. U ka busa ba ndu ya Jakobo ku ya ku ile; mi bulena bwa hae ha bu na ku fela.” (Luka 1:31-33) Ki niti, Jesu wa Nazareta ki yena Mulena ya bulezwi mwa bupolofita bwa Bibele.

Maswaniso a ba bulapeli hañata a bonisanga Jesu sina mbututu, ye bonahala ku ñwañuluka, kamba muikambusi ya itimile kwa lika kaufela ya koza ka bunolo. Maswaniso ao h’a lu susuezi ku mu sepa sina Mueteleli. Kono Jesu Kreste luli ya bulezwi mwa Bibele ne li munna ya hulile, ya n’a na ni tukufalelo ni ngana. Mi u na ni butu bo buñwi hape bo bu mu konisize ku ba mueteleli. (Luka 2:52) Ze latelela li bonisa butu bwa hae bo bunde.

Jesu n’a bonisize kuli wa sepahala ka ku tala. Bakeñisa ku sepahala ni ku luka kwa hae, n’a kupile nyangela kuli i bonise haiba n’a na ni sibi. Ne ba palezwi. (Joani 8:46) Lituto za hae ze buniti ne li susumelize basepahali ba bañata ku ba balateleli ba hae.—Joani 7:46; 8:28-30; 12:19.

Jesu n’a ineezi ka ku tala ku Mulimu. N’a tukufalezwi ku feza musebezi wa n’a mu file Mulimu kuli mane ne ku si na mulwanisi—mutu kamba mudimona—ya n’a konile ku mu palelwisa. N’a si ka saba twaniso ye situhu. (Luka 4:28-30) Mukatalo ni tala ne li si ka mu zwafisa. (Joani 4:5-16, 31-34) Balikani ba hae niha ne ba mu matile, n’a si ka cinca mulelo wa hae.—Mateu 26:55, 56; Joani 18:3-9.

Jesu n’a iyakatwa hahulu batu. N’a file batu ba ba lapile lico. (Joani 6:10, 11) N’a omba-ombile ba ba zwafile. (Luka 7:11-15) N’a folisize libofu, bosusu, ni batu be ne ba kula. (Mateu 12:22; Luka 8:43-48; Joani 9:1-6) N’a tiisize baapositola ba hae be ne ba sebeza ka t’ata. (Joani, likauhanyo 13-17) Na bonisize kuli ki “mulisana yo munde” ya babalela lingu za hae.—Joani 10:11-14.

Jesu n’a tabela ku sebeza. N’a tapisize mahutu a baapositola ba hae kuli a ba lute tuto ya butokwa. (Joani 13:4-15) Mahutu a hae n’a talanga masila ha n’a nz’a kutaza taba ye nde mwa mikwakwa ya liluli ya mwa Isilaele. (Luka 8:1) Nihaiba ha n’a bata ku yo pumula “mo ku si na batu,” undi-wa-nyangela ha ne ba tile ku yena kuli a ba lute, n’a ezize cwalo. (Mareka 6:30-34) Mi kacwalo n’a tomezi Bakreste kaufela mutala wa ku sebeza ka t’ata.—1 Joani 2:6.

Jesu n’a felize musebezi wa hae ni ku zwa fa lifasi-mubu. Jehova Mulimu a mu fa bulena ni ku sa shwa mwa lihalimu kuli li be mupuzo wa busepahali bwa hae. Bibele i bulela ka za Jesu ya n’a zuhile kwa bafu kuli: “Kreste h’a zuhile kwa bafu, h’a sa shwa; lifu ha li sa na mata ku yena.” (Maroma 6:9) Mwa kona ku kolwa kuli ki yena Mueteleli yo munde ka ku fitisisa wa batu. Kreste Jesu a sa kalisa fela ku zamaisa lika kaufela fa lifasi, ha ku na ku tokwahala ku fa mutu u sili m’ata, kamba ku cinca ku ba ni mueteleli yo muñwi hape. Ha na ku tululwa fa bulena, mi musebezi wa hae ha u na ku feliswa kamba ku sinya-sinyiwa ki shwana ya sa swaneli. Kono ki lika mañi luli za ka ezeza batu?

Za Ka Eza Mueteleli Yo Munca Y’o

Samu 72 i bonisa ka bupolofita za ka m’o Mulena y’o ya petehile, ya sa shwi a ka buseza. Mwa litimana 7 ni 8, lu bala kuli: “Mwa linako za hae, ya na ni niti u ka konda; mi kozo i ka ya i ekezeha, ku fitela kweli ha i ka fela. U ka busa, ku kalela kwa liwate le liñwi, ku ya ku le liñwi; ku zwa kwa Nuka, ku ya kwa mafelelezo a lifasi.” Mwa puso ya hae ye nde, batu fa lifasi-mubu ba ka ikola buiketo bo bu sa feli ni kamuta. U ka sinya lilwaniso  kaufela ze li teñi cwale mi u ka kayutula mwa lipilu za batu nihaiba yona takazo ya mifilifili. Batu kacenu ba ba lwanisa ba bañwi inge litau ze buhali kamba ba ba nyandisa ba bañwi inge libere ze sabisa ba kabe ba cincize butu bwa bona ka ku tala. (Isaya 11:1-9) Kai ni kai ku ka ba ni kozo.

Samu 72 i bulela hape mwa litimana 12 ku isa 14 kuli: “U ka lamulela mubotana ya itilelela ku yena, ni yena mukunyandela ya si na ya mu tusa. Ya fokozi, ni ya shebile, u ka ba utwela butuku, a lamulele bupilo bwa ba ba nyandile; a ba liulule ku ba ba limba, ba ba ba nyandisa. Mali a mwa mibili ya bona a ka babaleha mwa meto a hae.” Batu ba ba nyandile, ba ba shebile, ni ba ba fokozi ba ka ba mwa lubasi lu li luñwi lo lu tabile, lo lu swalisani mwatas’a ketelelo ya Mulena Jesu Kreste. Bupilo bwa bona bu ka tala tabo, isi butuku ni kutokwa sepo.—Isaya 35:10.

Timana 16 i sepisa kuli: “Buloto bu ka ba bo buñata mwa naha, mane ni fahalimu a malundu.” Tala i kataza bolule-lule fa lifasi kacenu. Lipuso za batu ni mukwañuli li palelwisa kuli lico ze likani li abelwe ka ku likanelela kai ni kai, mi kacwalo buñata bwa batu, sihulu banana, ba bulaiwa ki lukupwe. Kono mwa puso ya Jesu Kreste, butata b’o bu ka fela. Lifasi li ka ba ni lukau lo lutuna lwa lico ze tabusa. Batu kaufela ba ka fepiwa hande.

Kana mwa tabela ku ikola lika zeo z’a ka tahisa mueteleli yo munde? Haiba mwa tabela, lu mi susueza ku ituta ka za Mueteleli y’o ya ka tuha a zamaisa lika kaufela fa lifasi-mubu. Lipaki za Jehova ba ka tabela ku mi tusa ku eza cwalo. Ha ku na ku pala, kakuli Jehova Mulimu ka sibili u bulela ka za Mwan’a hae kuli: “Ni tomile mulen’a ka Fa Sione, lilundu la ka le li kenile.”—Samu 2:6.

[Mbokisi fa likepe 5]

KU ZWA FA BUETELELI KA SIPUNDUMUKELA

Mueteleli wa kona ku kolwa kuli batu ba ka mu kuteka ni ku mu yemela haiba u ba pilisa mwa kozo ni mwa miinelo ye minde. Kono batu ba sa tuhela fela ku mu sepa ka libaka le liñwi, u zibe u tuha a yoliwa ki yo muñwi. Mitala ye latelela i bonisa miinelo ye ne tuluzi ka sipundumukela baeteleli ba ba m’ata.

Manyando. Kwa mafelelezo a ma-1900, Mafura ba bañata ne ba lifa hahulu mitelo kono lico ne li taela. Miinelo yeo ne i isize kwa Petuhelo ya Mafura, ili ye ne tahisize kuli Mulena Louis XVI a silahiwe ka 1793.

Ndwa. Ndwa ya Lifasi ya Pili ne i felisize lipuso za babusi ba bañwi ba ba m’ata hahulu mwa lifasi. Ka mutala, ka 1917, lukupwe lo ne lu tisizwe ki ndwa mwa St. Petersburg, kwa Russia, ne lu isize kwa petuhelo ye twi February Revolution. Kabakala petuhelo yeo, Czar Nicholas II a tululwa mi puso ya Komyunizimu ya tomiwa. Ka November 1918, Germany ne i bata kozo, kono linaha ze ne lwana ni yona ne li sa lati ku tuhela ku lwana ku fitela ha ne ku ka ba ni mueteleli yo munca. Kabakaleo, Mubusi wa Germany Wilhelm II n’a balehezi kwa Netherlands.

Takazo ya ku bata lipuso za mifuta i sili. Ka 1989, Soviet Union ne i shandaukile. Mibuso ye ne bonahala ku tiya inge macwe ne i felile m’ata batu ba yona ha ne ba hanile puso ya Komyunizimu ni ku toma lipuso li sili.

[Maswaniso a fa likepe 7]

Jesu n’a fepile ba ba lapile, n’a folisize bakuli, ni ku tomela Bakreste kaufela mutala o munde

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 4]

Lloyd George: Muswanisi ki Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images