Sinagoge—Mwa na Kutalelize Jesu ni Balutiwa ba Hae

“Jesu a ya mwa Galilea kaufela, inzaa luta batu mwa masinagoge a bona, a bulela Evangeli ya mubuso.”—MATEU 4:23.

MWA Litaba za Evangeli, ku kuta-kutezwi litaba ze bulela ka za Jesu inze a li mwa sinagoge. Ibe kuli ne li mwa Nazareta, ili tolopo mwa na hulezi, kamba Kapernauma, ili muleneñi mwa na tiloo pila, kamba mwa litolopo ni minzi ifi kamba ifi ya na potezi mwahalaa lilimo ze talu ni licika za na patehile hahulu mwa bukombwa bwa hae, Jesu hañata na ketanga sinagoge ku ba sibaka sa ku kutaleza ni ku luta Mubuso wa Mulimu. Mane, Jesu ha na bulela za bukombwa bwa hae, na ize: “Kamita ne ni ba luta mwa sinagoge ni mwa Tempele, mo ba kopananga Majuda.”—Joani 18:20.

Kamukwaoswana, baapositola ba Jesu ni Bakreste ba bañwi ba kwa makalelo hañata ne ba lutanga mwa masinagoge a Majuda. Kono ne ku tile cwañi kuli Majuda ba lapelelange mwa masinagoge? Mi mwa nako ya Jesu, miyaho yeo ya ku lapelela ne li ye cwañi? Ha lu nyakisiseñi hande taba ye.

Sibaka sa Butokwa Mwa Bupilo Bwa Majuda Majuda ba baana ne ba yanga kwa Jerusalema halalu ka silimo kwa mikiti ye ne ezezwanga kwa tempele ye kenile. Kono milapelo ya bona ya ka zazi ni zazi ne i ezezwanga mwa sinagoge ya mwa sibaka se ne ba pila ku sona, ibe kuli ne ba pila mwa  Palestine kamba ku ye ñwi ya linaha ze ñata li sili ze ne busiwa ki Majuda.

Ne ba kalile lili ku lapelela mwa sinagoge? Batu ba bañwi ba lumela kuli ne ibatoo ba ka nako yeo Majuda ne ba li mwa butanga bwa Babilona (607-537 B.C.E.), ili nako ye ne i sinyehile tempele ya Jehova. Kamba mwendi ne li hamulaho feela, Majuda ha se ba kutile ku zwa mwa butanga, ili fo muprisita Ezira na susuelize batu ba hae kuli ba zibe ni ku utwisisa hahulu Mulao wa Mulimu.—Ezira 7:10; 8:1-8; 10:3.

Kwa makalelo, linzwi la “sinagoge” ne li talusa “mukopano” kamba “puteho.” Kona mo ne li itusiselizwe mwa Septuagint, ili toloko ya Sigerike ya Mañolo a Siheberu. Kono hamulaho wa nako, linzwi le la kala ku talusa muyaho mo ne ba kopanelanga batu kuli ba lapele. Ha ku to fitwa mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., tolopo ni tolopo ya na potezi Jesu ne i na ni sinagoge ya yona; mileneñi ne i na ni masinagoge a sikai; mi Jerusalema ne i na ni masinagoge a mañata. Miyaho yeo ne i bonahala cwañi?

Ndu ye Itikanelezi ya ku Lapelela Majuda ha ne ba lelanga za ku yaha sinagoge, hañata ne ba batanga sibaka se si umbukile mi ne ba lukisanga kuli munyako wa muyaho (1) u talimele kwa Jerusalema. Kono ku bonahala kuli miyahelo yeo ne i cincanga, kakuli hañata ne ku sa konahalangi ku yaha ka mo ne ku tokwahalela.

Sinagoge ha se i felizwe ku yahiwa, hañata ne i banga muyaho o itikanelezi, o ne u banga ni libyana li sikai. Kono nto ya butokwa mwa sinagoge ne li aleka (2), kamba sibulukelo mo ne ku shimbelwa siluwo sa butokwa hahulu sa sicaba—ili miputo ya Mañolo a Kenile. Mikopano ha ne i eziwanga, aleka ye ne lwaliwanga ne i tomiwanga mwa sinagoge, mi hamulaho ni ku kutiswa kwa muzuzu ko ne i kona ku bulukiwa hande (3).

Bukaufi ni aleka ne ku na ni lipula za kwapili ze ne talimezi kwa baputehi (4) ili za bazamaisi ba sinagoge ni za baenyi bafi kamba bafi ba ne ba kutekeha hahulu. (Mateu 23:5, 6) Bukaufi ni fahalaa muyaho ne ku yahilwe libulelelo fo ne ku tomiwa katala ni sipula sa mubuleli (5). Ne ku na ni lipula za mabala za baputehi kwa maneku a malalu ze ne talimezi kwa libulelelo (6).

Hañata, puteho ya mwa silalanda ki yona ye ne i itusisa sinagoge ni ku lifela lisinyehelo za yona. Linubu kaufela za ka ku itatela ze ne ba fa bafumi ni babotana, ne li tusa ku babalela ni ku tahisa kuli muyaho u bonahale hande. Kono mikopano ya mwa sinagoge ne i eziwa cwañi?

Mo ne ku Lapelelwa Mwa Sinagoge Tukiso ya ku lapela ya mwa sinagoge ne i kopanyeleza milumbeko, tapelo, ku bala Liñolo, hamohocwalo ni ku luta ni ku kutaza. Puteho ne i kalisanga ka ku bulela manzwi a zwa mwa Shema, ili ku ipulela za tumelo ya Sijuda. Libizo la Shema li zwa fa linzwi la pili mwa liñolo la pili mwa Shema, lona le li bulela kuli: “Utwa [Shema] wena Isilaele, Muñaa Bupilo Mulimu wa luna, ki Yena Muñaa Bupilo a nosi.”—Deuteronoma 6:4.

Ku tuha fo, ne ba balanga ni ku talusa Torah, ili zona libuka za Bibele za pili ze ketalizoho za na ñozi Mushe. (Likezo 15:21) Hamulaho ne ku baliwanga likalulonyana za litaba ze ne ba ñozi bapolofita mi ne li taluswa ni ku bonisa batu mo li kona ku ba tuseza. Ka linako ze ñwi, babuleli ba  bapoti ne ba zamaisanga kalulo ye ya tukiso, sina mwa kile a ezeza Jesu mwa kezahalo ye talusizwe kwa Luka 4:16-21.

Niti kikuli muputo wa na tambekilwe Jesu kwa mukopano wo, ne u si ka aluhanyiwa ka likauhanyo ni litimana sina mo li inezi Libibele za luna za kacenu. Kacwalo lwa kona ku beya Jesu mwa pono inze a putulula muputo ka lizoho la hae la nzohoto mi ka lizoho la bulyo inze a u puta ku fitela a fumana kalulo ya na bata. Hasamulaho wa ku bala, muputo wo ne u putiwa hape kuli u kaliseze kwa makalelo.

Hañata, litaba ze ne balwa zeo ne li ñozwi mwa Siheberu sa kwa makalelo mi ne li tolokiwa mwa Siarami. Mwa liputeho za Sigerike, ne ku itusiswa Septuagint.

Nto ye ne i li ya Butokwa Mwa Bupilo Bwa ka Zazi Sinagoge ne li nto ya butokwa hahulu mwa bupilo bwa ka zazi bwa Majuda, mi yona ni miyaho ye ne shangezwi ku yona kamba ye ne li mwa sibaka se si swana ni yona, ne i tusa batu mwa miinelo ye shutana-shutana. Ka linako ze ñwi ne ku talimelwa litaba za mwa kuta, mi ne ku ezezwa mikopano ya mwa silalanda mane ni mikopano ye mituna ili ko batu ne ba celanga lico mwa libaka za macelo ze shangezwi. Fokuñwi bazamai ne ba fiwanga mizuzu mwa miyaho ya mwa sinagoge.

Mwa tolopo ni tolopo, sinagoge ne i banga ni sikolo, hañata mwa muyaho o swana. Lwa kona ku beya mwa pono muzuzu o tezi banana ba ba ituta ku bala litaku ze tuna za ñozi muluti fa litapa. Likolo ze cwalo kona ze ne tahisize kuli Majuda ba kwaikale ba zibe ku bala, nihaiba batu-tu feela kuli ba zibe Mañolo.

Kono mulelo o mutuna wa sinagoge ne li kuli batu ba lapelelange mwateñi kamita. Kacwalo, ha ku komokisi kuli mikopano ya Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne i swana hahulu ni mikopano ya Majuda ye ne ezezwanga mwa sinagoge. Mulelo wa mikopano ya Sikreste hape, ne li ku lapela Jehova ka tapelo, ka lipina za milumbeko, ni ka ku balanga ni ku nyakisisa Linzwi la Mulimu. Zeo ne si zona feela lika ze ne swana. Mwa libaka ze peli zeo za ku lapelela, lika ze ne tokwahala ni lisinyehelo ne li lifelwa ka linubu za ka ku itatela; tohonolo ya ku bala ni ku nyakisisa Linzwi la Mulimu ne i si ka itinga feela ku ba bahulu ba bulapeli; mwa miinelo ye mibeli yeo kaufela, mikopano ne i onga-ongiwa ni ku etelelwa ki baana-bahulu.

Lipaki za Jehova kacenu ba lika ka taata ku latelela mutala wa na tomile Jesu ni balateleli ba hae ba mwa lilimo za mwanda wa pili. Kacwalo, mikopano ya bona ya kwa Ndu ya Mubuso i na ni lika ze ñwi ze swana ni mo ne i ezezwanga mikopano ya mwa sinagoge ya kwaikale. Sa butokwa ni ku fita, Lipaki za Jehova ba kopananga ka mulelo wo swana ni wo ba bile ni wona batu ba ba lata niti—wona wa ku ‘sutelela ku Mulimu.’—Jakobo 4:8.

[Siswaniso se si fa likepe 16, 17]

Muyaho wo u swana ni mo ne i yahezwi Sinagoge ya Gamla ya mwa lilimo za mwanda wa pili

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Likolo za mwa sinagoge ne li luta bashimani ba lilimo ze batoo ba 6 ku isa 13