Liluwo le ne li Patilwe ka Lilimo ze Ñata

Caziba yo muñwi u sweli ku kuta-kutela ku tatuba ka tokomelo litaba za kale ze ñozwi mwa buka ye ñwi. Caziba yo, u komokiswa ki litaba za bala. Litaba zeo li ñozwi ka bukwala, mi manzwi a zona a kopanyizwe hande kuli mane caziba yo u ikolwisa kuli u sweli ku bala kalulo ye zibahala ya toloko ya Bibele mwa puo ya kwa Georgia!

LILUWO leo ne li fumanwi kwa mafelelezo a kweli ya December, ka silimo sa 1922, ka nako yeo caziba wa kwa Georgia ya bizwa Ivané Javakhishvili naa sweli ku eza patisiso kuli a zibe mo ne si kalezi ku itusisezwa sipeleta sa puo ya kwa Georgia. Sa fumana buka ya milao ya sizo sa Majuda ye bizwa Jerusalem Talmud. Ha naa nzaa tatuba buka yeo, naa boni litaku za puo ya kwa Georgia ze ne bonahala ku takuha hanyinyani mwatasaa litaku za Siheberu. *

Manzwi a mwa puo ya kwa Georgia a naa ñozwi mwatasaa manzwi a buka ya Talmud, naa li kalulo ya buka ya Bibele ya Jeremia ye ne ñozwi mwa lilimo za ma 400 C.E. Pili manzwi ao a si ka fumanwa kale, muputo wa Bibele ya kale ka ku fitisisa mwa puo ya kwa Georgia ne u ñozwi mwa lilimo za ma 800 C.E. Hamulahonyana wa fo, likalulo ze ñwi za libuka za Bibele ze nee ñozwi mwa lilimo za ma 400 C.E. kamba mane pili lilimo zeo li si ka fita kale ne li fumanwi. Ku fumana libuka za Bibele ze nee ñozwi lilimonyana feela ku zwa ka nako ya naa pila Jesu ni baapositola ne li nto ye nde luli.

Ki bomañi ba ne ba tolokile buka yeo? Kana ne i tolokilwe ki mutu a li muñwi kamba sikwata sa batoloki ba ne ba tukufalezwi? Ku to fita ni la kacenu le, ha ku na bupaki bo bu ñozwi bwa litaba za kwaikale bo bu bonisa kuli buka yeo ne i tolokilwe ki bomañi. Ku si na taba ni kuli ne i tolokilwe ki bomañi, kwa iponahalela hande kuli Bibele kamba likalulo za yona ne li tolokilwe mwa puo ya kwa Georgia kwa makalelo-kalelo a lilimo za ma 300 C.E., ni kuli Linzwi la Mulimu se li bile teñi kamba ku zibiwa ki batu ba kwa Georgia mwa puo ya bona ya ka sipepo ku zwa ka yona nako yeo.

Likande le li bonisa buñata bwa litaba ze ne ba ziba batu ba kwa Georgia ka za Bibele, li fumaneha mwa buka ye ñwi (The Martyrdom of St. Shushanik the Queen) ye ne i ñozwi ibato ba kwa mafelelezo a lilimo za ma 400 C.E. Ha talusa za butata bwa naa talimani ni bona mulena wa musali wa mwa likande leo, muñoli wa likande leo u itusisa manzwi a mwa Bibele mi u ama kwa litaba za mwa libuka za Bibele ze cwale ka buka ya Lisamu, Libuka za Evangeli, ni likalulo ze ñwi za Bibele. Hape u talusa kuli muunaa Shushanik yena Varsken ili Mubusisi wa Mubuso wa Georgia o bizwa Kartli, naa tuhezi ‘ku ba mukreste,’ ka mulelo wa ku tabisa  manduna ba mubuso wa Peresia, ni ku kala ku swalisana ni bulapeli bwa Siperesia bwa Zoroaster, mi naa bata kuli musalaa hae ni yena a eze nto ye swana. Ka ku ya ka buka yeo, musali yo naa hanile ku latula tumelo ya hae mi naa omba-ombilwe ki Mañolo pili a si ka bulaiwa kale.

Ku zwelela feela mwa lilimo za ma 400 C.E., ku bonahala kuli batu ba kwa Georgia ne ba si ka tuhela musebezi wa ku toloka ni ku kopisa Bibele. Ku na ni miputo ye miñata ya Bibele mwa puo ya kwa Georgia ili nto ye bonisa kuli batoloki ni bakopisi ne ba petile musebezi o mutuna. Ha lu nyakisiseñi likalulo ze peli za likande le li tabisa le, ili ku tolokiwa kwa Bibele ni ku hatiswa kwa yona.

KU TOLOKIWA KWA LIBIBELE ZE ÑATA

“Naa, Giorgi, njilulume ya ikokobeza, ni tolokile buka ye ya Lisamu ku zwa mwa puo ya Sigerike se sinca ku isa mwa puo ya kwa Georgia ka tokomelo ni ka tukufalelo ye tuna.” Manzwi ao naa bulezwi ki njilulume wa kwa Georgia ya bizwa Giorgi Mtatsmindeli wa mwa lilimo za ma 1000 C.E. Kana ne ku na ni libaka la ku toloka Bibele mwa puo ya kwa Georgia inge ku na ni Bibele ye ne tolokilwe kale mwa puo yeo lilimo ze ñata-ñata kwamulaho?

Ha ku to fitiwanga mwa lilimo za ma 1000 C.E. ne ku na ni feela miputo i sikai ya Bibele mwa puo ya kwa Georgia. Mane libuka ze ñwi ne se li latehile. Hape puo ni yona ne se i cincize hanyinyani, kamukwaocwalo, babali ne ba fumana taata ku utwisisa toloko ya kale. Nihaike kuli batoloki ba bañata ne ba likile ka taata ku toloka sinca Bibele mwa puo ya kwa Georgia, Giorgi ki yena ya naa petile musebezi wa butokwa hahulu. Naa bapanyize Libibele ze ne li teñi mwa puo ya kwa Georgia ni miputo ya Sigerike, mi naa tolokile likalulo ze ne siyo, ni libuka ze ñwi ze ne tondahala. Mwahalaa lizazi, naa petanga musebezi wa hae wa ku babalela ndu mo ne ku pila linjilulume bakeñisa kuli ne li yena yo muhulu wa linjilulume. Busihu naa tolokanga Bibele.

Ephrem Mtsire ya naa pila ka nako ye swana ni Giorgi, naa zwiselize pili musebezi wa Giorgi. Naa lukisize buka ya litaelo ze tusa batoloki ku peta hande musebezi wa bona. Buka yeo ne i na ni likuka za butokwa za mwa ku tolokela, ze cwale ka za mwa ku tolokela ku zwa mwa puo ya kwa makalelo mo ne li ñozwi litaba ze tolokiwa haiba kuli ku eza cwalo kwa konahalela, ni ku toloka litaba za mwa puo yeo ka mo li inezi luli kono ili ka ku itusisa manzwi e ba bulela batu ka zazi ni zazi. Hape ki yena ya naa kalisize muezezo wa ku beyanga litaluso za kwatasi ni mukoloko wa mañolo a libisa kwa mañolo a mañwi mwa litoloko za puo ya kwa Georgia. Ephrem naa lukisize ka ku tala toloko ye nca ya libuka ze ñata za Bibele. Musebezi wa naa ezize Giorgi ni Ephrem u tusize batoloki ba bañata ku peta hande musebezi wa bona.

Mwa lilimo ze 100 ze ne latelezi, ne ku hatisizwe libuka ze ñata mwa Georgia. Ne ku tomilwe likolo ze ñata mwa litolopo za Gelati ni Ikalto. Licaziba ba bañata ba lumela kuli Bibele ye bizwa Gelati Bible, ye bulukilwe kwa sibaka se siñwi sa muuso (Georgian National Centre of Manuscripts) ki Bibele ye nca ye tolokilwe ki bana ba sikolo ba fa sikolo sa Gelati kamba sa Ikalto.

 Musebezi wa ku toloka Bibele ne u tusize cwañi batu ba kwa Georgia? Mwa lilimo za ma 1100 C.E., muloki wa kwa Georgia ya bizwa Shota Rustaveli naa ñozi buka ye li, Ndume mwa Litalo la Liñau (Vepkhis-tqaosani), ili buka ye ne ba tabela hahulu batu ka lilimo ze ñata mi ne i bizwa Bibele ya kwa Georgia ya bubeli. Caziba wa kwa Georgia wa mwa miteñi ye, ya bizwa K. Kekelidze u lemuha kuli ku si na taba ni kuli muloki yo naa amile kwa manzwi a mwa Bibele kamba ku tokwa, “mibonelo ye miñwi ya naa na ni yona, ya lumelelana ni litaba ze ñwi za mwa Bibele.” Nihaike kuli toko yeo i bonahala ku ba ya ku ikupulela feela, hañata i bulela fa litaba ze nde ze cwale ka ku ba ni silikani sa niti, ku ba ni sishemo, ku ba ni likute kwa basali, ni ku bonisa lilato kwa batu be lu sa zibi. Likuka zeo ni likuka ze ñwi ze mwa Bibele, li tusize hahulu batu ba kwa Georgia ka lilimo ze ñata-ñata mi li sa ngiwa ku ba za butokwa mwa bupilo bwa batu.

LUSIKA LWA SILENA LU YEMELA MUSEBEZI WA KU HATISA BIBELE

Kwa mafelelezo a lilimo za ma 1600 C.E., lusika lwa silena lwa kwa Georgia, ne lu bata hahulu kuli Bibele i hatiswe. Kabakaleo Mulena VakhtangVI naa yahile muyaho wa ku hatiseza teñi libuka mwa muleneñi o mutuna wa Tbilisi. Nihakulicwalo, Bibele ne i si ka fezwa ku tolokiwa ni ku lukiswa hande kuli i kone ku hatiswa. Ku swana feela inge kuli Bibele mwa puo ya kwa Georgia ne i patilwe hape. Ne ku na ni feela likalulo ze ñwi za miputo ye ne i si ka felelela mi manzwi a naa itusisizwe mwa miputo yeo naa sa zibwi hande ki batu ba ne ba pila mwa Georgia ka nako yeo. Musebezi wa ku toloka ni ku lukisa sinca Bibele ne u filwe ku caziba wa lipuo ya bizwa Sulkhan-Saba Orbeliani.

Orbeliani naa kalisize ku eza musebezi wo ka tokomelo ye tuna. Ka ku ba kuli naa ziba lipuo ze ñata, ku kopanyeleza cwalo ni Sigerike ni Silatini, Orbeliani naa konile ku tatuba libuka ze ñata za lipuo ze shutana-shutana mi naa tatubile ni miputo ye ne li teñi ya mwa puo ya kwa Georgia. Nihakulicwalo, muezezo wa hae wo, ne u si ka tabisa batu ba Keleke ya Orthodox ba kwa Georgia. Babahulu ba Keleke yeo ne ba mu tamelelize kuli naa sweli ku beteka Keleke ya bona mi ne ba konile ku kolwisa mulena kuli a mu tuhelise ku eza musebezi wa ku lukisa ni ku toloka sinca Bibele. Libuka ze ñwi za kwa Georgia li bulela kuli, kwa mukopano o muñwi wa keleke, babahulu ba keleke ne ba hapelelize Orbeliani ku cisa Bibele ya naa ikatalelize ku toloka ni ku lukisa sinca ka lilimo ze ñata!

Kono ku na ni muputo wa Mtskheta o bizwa hape kuli Bibele ya Saba, mo ku na ni litaba ze ñwi za naa ñozi Orbeliani ka mazoho ze sa li teñi ni la kacenu le. Nihakulicwalo, batu ba bañwi ba kakanya ka za haiba Bibele yeo ki yona ye ne ba lwanisa ba bahulu ba keleke. Litaba ze ekelizwe ki zona feela ze bonisa kuli muputo wo, ne o ñozwi ki Orbeliani.

Ku si na taba ni butata bo ne ba talimani ni bona, batu ba bañwi ba mwa lusika lwa silena, ne ba zwezipili ku nga musebezi wa ku hatisa Bibele ku ba wa butokwa hahulu. Likalulo ze ñwi za Bibele ne li hatisizwe mwahalaa silimo sa 1705 ni 1711. Bakeñisa buikatazo bo ne ba ezize bo Bakari ni Vakhushti, bona linabi za kwa Georgia, Bibele mutumbi ne i konile ku hatiswa mwa puo ya kwa Georgia ka silimo sa 1743. Ku zwa fo ne i si ka patiwa hape.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 9]

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© The Bodleian Libraries, University of Oxford [Ms.Georg.c.1(P) Verso];

[Siswaniso se si fa likepe 9]

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

National Archives of Georgia

[Mbokisi fa likepe 10]

LIBIZO LA MULIMU MWA BIBELE YA PUO YA KWA GEORGIA

Libizo la Mulimu lona la Jehova (יהוה ka Siheberu), la izibahaza ka lona mwa Bibele, li fumaneha ha 7,000 mwa miputo ya puo ya kwa makalelo. Mwa litoloko ze ñata za kwa Georgia, libizo leo li yolisizwe ka lilumbatina la “Mulena.” Nihakulicwalo, litaba ze ekelizwe za Bibele ye bizwa Bibele ya Saba, Sulkhan-Saba Orbeliani u talusa libizo la Jesu cwana: “Ieses: ili linzwi le li tolokilwe fa linzwi la Siheberu la: Ieova Mulena ya pilisa.” Kwa tabisa ku ziba kuli mwa Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures ya puo ya kwa Georgia ye ne hatisizwe ki Lipaki za Jehova ka silimo sa 2006, libizo la Mulimu, lona la Jehova, la fumaneha fo ne li fumaneha kaufela mwa miputo ya kwa makalelo.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

National Center of Manuscripts

[Mbokisi fa likepe 11]

BULAPELI BWA SIKRESTE MWA GEORGIA

Bukreste ne bu fitile lili mwa Georgia? Ha ku na bupaki bo bu bonisa luli kuli Bukreste ne bu fitile lili mwa Georgia. Nihakulicwalo, buka ya Likezo i talusa kuli Majuda ba bañwi ni maproselite ba ne ba zwa kwa Ponto ne ba li mwahalaa batu ba ne ba utwile taba ye nde mwa Jerusalema fa Pentekota ya 33 C.E. Ha ne ba kutile kwa linaha za bona, mwendi ne ba izo zibisa ba ba bañwi ka za Bukreste. Mi ku bonahala kuli ne ku na ni liputeho za Sikreste mwa Ponto ibato ba ka 62 C.E. Mwa linako za baapositola, Ponto ne i fumaneha kwa mutulo-upa wa naha ye bizwa Turkey kacenu, ili ye ipumela museto ni naha ya Georgia.—Likezo 2:9; 1 Pitrosi 1:1.

[Mapa]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

GEORGIA

Sibaka fo ne ku fumaneha Ponto

Jerusalema