BAPOTI ne ba shwile tala. Ku potela libaka za kale za muleneñi wa Betelehema ne ku ba tahiselize kuli ba be ni takazo ye tuna hahulu ya ku bata ku ca lico za mufuta o ne ba boni ha ne ba nze ba potela libaka zeo. Yo muñwi wa bona a lemuha sibaka sa licelo mo ne ku lekiswa mufuta wa sico se si bizwa falafel, ili sico se si eziwanga ka ku kopanya manawa, tomato, onyoni, ni miloho ye miñwi ni ku li beya mwa sinkwa se si bizwa pita. Sico se si tabusa seo, ne si ba file maata a naa ba konisize ku zwelapili ku potela libaka zeo.

Mwendi nto ye ne ba si ka lemuha bapoti bao ki ya kuli, ku ca sinkwa se si bizwa pita, se ne si lukisizwe ka nzila ye bunolo, ne li yona nto ya butokwa hahulu ye ne ba ezize zazi leo. Linzwi la Betelehema li talusa “Ndu ya Sinkwa,” mi mwa Betelehema se ku beselizwe linkwa ka lilimo ze ñata-ñata. (Ruti 1:22; 2:14) Kacenu sinkwa se si bizwa pita ki se siñwi sa linkwa ze besiwa hahulu mwa Betelehema.

I bato ba lilimo ze 4,000 kwamulaho, Sara musalaa Abrahama, ya naa pila bukaufi ni mbowela wa Betelehema, naa besize “mañende” kamba linkwa za ku yumbula baenyi ba balaalu ba ne ba tilo pota ka ku sa libelela. (Genese 18:6) “Bupi bo bu nekile” bwa naa itusize Sara bulukela ku ba bo ne bu ezizwe fa mabele kamba fa buloto bo bu bizwa emmer. Sara naa ezize linkwa zeo ka bubebe mi mwendi naa li beselize fa macwe a cisa.—1 Malena 19:6.

Taba ye, i bonisa kuli lubasi lwa Abrahama ne lu lukisanga bupi bo bu nekile ni ku ipeseza linkwa. Bakeñisa kuli Sara ni batanga ba hae ne ba pila bupilo bwa ku tuta-tuta, ku bonahala kuli ne ba sa besangi linkwa ka ku itusisa liovene ze ne ba itusisanga inze ba sa li mwa tolopo ye ne ba pila ku yona sapili, ya Ure. Sara naa lukisize bupi bo bu nekile fa buloto bo ne bu fumaneha mwa sibaka se ne ba pila ku sona. Musebezi wo, u lukela ku ba o ne u katalisa hahulu bakeñisa kuli ne ba itusisanga libelekiso za mazoho ze cwale ka cika ni munsi.

Hamulaho wa lilimo ze 400 ku zwa fo, Mulao wa Mushe ne u talusize kuli cika, munsi, kamba licwe la ku belela ne li sa swaneli ku ngiwa mwa sibaka sa nto ye ne kolotilwe, bakeñisa kuli lika zeo ki zona ze ne ba ipilisa ka zona batu. (Deuteronoma 24:6) Mulimu naa nga libelekiso zeo za mazoho ku ba za butokwa hahulu, kakuli ha ne li siyo lubasi ne lu sa koni ku ikezeza za ku ca.—Mu bone mbokisi ye na ni toho ya taba ye li: “ Ku Bela ni ku Besa Linkwa, Misebezi ye ne Eziwanga Zazi ni Zazi Mwa Linako ze ne I Ñolwa Bibele.”

Mwa Bibele linzwi la sinkwa li fumaneha hañata-ñata, mi bañoli ba Bibele ne ba itusisanga linzwi la sinkwa, sina linzwi le liñwi le li talusa sico. Jesu naa bonisize kuli batu ba ba sebeleza Mulimu ba kona ku lapela ka buikolwiso ni ku kupa Mulimu kuli: ‘U lu fe kacenu buhobe [kamba sinkwa] bwa luna bwa zazi le.’ (Mateu 6:11) Mwa timana ye, sinkwa si yemela lico, mi Jesu ha naa bulela cwalo naa bonisa kuli lwa kona ku itinga ku Mulimu kuli a lu fe lico ze lu tokwa ka zazi.—Samu 37:25.

Niteñi, ku na ni nto ya butokwa hahulu ye fita sinkwa kamba sico. Jesu naa bulezi kuli: ‘Mutu ha na ku pila buhobe [kamba sinkwa] feela, kono u ka pila ni ka linzwi kaufela le li zwa mwa mulomo wa Jehova.’ (Mateu 4:4) Manzwi hae ao naa ama kwa nako yeo Maisilaele ne ba itingile ka kutala ku za naa ba fanga Mulimu. Nto yeo ne i kalile hamulaho feela wa ku zwa mwa naha ya Egepita. I bato ba hamulaho wa kweli i liñwi ku zwa fo ba kenela mwa Lihalaupa la Sinai, lico ze ne ba na ni zona ne se li fukuzeha. Bakeñisa ku ikalelwa kuli ba ka swana ba bulaiwa ki tala  mwa lihalaupa leo, ba tongoka maswe kuli ha ne ba li mwa Egepita, ne ba canga lico, ku kula.—Exoda 16:1-3.

Ku si na ku kakanya, lico za mwa Egepita ne li tabusa luli. Mwa linako za Mushe, licaziba ba ba cuukile mwa ku tateha ne ba ezezanga Maegepita mañende ni linkwa za mifuta-futa. Kono Jehova naa si na mulelo wa ku tuhelela batu ba hae ba si na sinkwa nihaiba sa mufuta u li muñwi. Naa ba sepisize kuli: ‘Bona, ni ka mi neliseza buhobe [kamba sinkwa] bo bu zwa kwa lihalimu.’ Kaniti luli, sinkwa se ne si zwa kwa lihalimu ne si bile teñi kakusasana wa lizazi le ne li tatami, mi ne si bonahala sina “bubeke” kamba sina mezi a kangezi fafasi. Maisilaele ha ne ba si boni lwa pili ne ba buzize kuli: “Se kiñi?” Mushe a ba taluseza kuli: ‘Ki bona buhobe [kamba sinkwa] bwa mi file Muñaa Bupilo, kuli mu ce.’ Ne ba bizize sico seo kuli maana, * mi ne ba zwezipili ku si ca ka lilimo ze 40 ze ne latelezi.—Exoda 16:4, 13-15, 31.

Kwa makalelo, Maisilaele ba lukela ku ba ba ne ba tabile hahulu ha ne ba iponezi makazo ya naa ezize Mulimu ya ku tahisa maana. Maana naa na ni munati o swana sina wa “mañende a lubilwe ka linosi” a bupapati, mi naa banga a mañata kuli naa kwananga batu kaufela. (Exoda 16:18) Kono nako ha ne inze i ya, Maisilaele ba kala ku tonda lico za mifuta-futa ze ne ba canga mwa Egepita. Ba tongoka ba li: “Ha lu sa na se siñwi, ha lu sa bona se siñwi, konji maana ye!” (Numere 11:6) Mi hamulaho ba filikana ba li: “Ki kale lu nyikwa sinkwa se si maswe se.” (Numere 21:5 NW) Kwa mafelelezo ba kala ku nga sinkwa se ne si zwa kwa lihalimu ku ba se si maswe ni se si nyenyisa.—Samu 105:40.

Kaniti, batu fokuñwi ha ba bonisangi buitebuho kwa sinkwa, sina feela mo ku inezi kwa lika ze ñwi ze ñata. Kono Bibele i ama kwa mufuta o muñwi wa sinkwa o ipitezi hahulu. Sinkwa seo, sa naa bapanyize Jesu kwa maana e ne ba hanile Maisilaele, si kona ku tahiseza mutu limbuyoti za ku ya ku ile.

Jesu naa bulelezi bateelezi ba hae kuli: “Ki na sinkwa sa bupilo. Bo kukwaa mina ne ba cile maana mwa lihalaupa kono ba shwile. Se ki sona sinkwa se si zwa kwa lihalimu, kuli mutu ufi kamba ufi a ce  kwateñi mi a si ke a shwa. Ki na sinkwa se si pila se si zwile kwa lihalimu; haiba mutu a ca kwa sinkwa se, u ka pila ku ya ku ile; mi mane, sinkwa se ni ka fa ki nama ya ka ye ni fa kuli lifasi li pile.”—Joani 6:48-51.

Buñata bwa bateelezi ba Jesu ne ba si ka utwisisa manzwi a hae a swanisezo a ama “sinkwa” ni “nama.” Niteñi, swanisezo yeo ne i li ye swanela luli. Sinkwa ne si fepanga Majuda ka zazi sina feela Maisilaele ha ne ba fepilwe ki maana mwa lihalaupa ka lilimo ze 40. Nihaike kuli maana ne li mpo ye ne zwa ku Mulimu, naa sa koni ku tusa mutu ku fumana bupilo bo bu sa feli. Kwa neku le liñwi, sitabelo sa Jesu, si tahisa bupilo bo bu sa feli kwa batu ba ba bonisa tumelo ku yena. Kaniti luli, Jesu ki yena “sinkwa sa bupilo.”

Mwendi ha mu shwile tala, mu batanga sa ku ca. Mi mu kana mwa itumela ku Mulimu kwa “lico” za ka zazi. (Mateu 6:11, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984) Ha lu nze lu itebuha lico ze tabusa, lu si ke lwa libala butokwa bwa “sinkwa sa bupilo,” yena Jesu Kreste.

Lu kona ku bonisa cwañi kuli ka ku sa swana ni Maisilaele ba ne ba si na buitebuho ba mwa linako za Mushe, luna lwa itebuha sinkwa sa butokwa hahulu se lu filwe? Jesu naa ize: “Haiba mwa ni lata, mu ka mamela milao ya ka.” (Joani 14:15) Ka ku mamela milao ya Jesu, lu na ni sepo ya kuli lu ka zwelapili ku ikola ku ca sinkwa ku ya ku ile.—Deuteronoma 12:7.