PILI Jesu a si ka kutela kale kwa lihalimu, naa laezi balutiwa ba hae ku kutaza ka za hae “mwa Jerusalema, mwa Judea kaufela ni mwa Samaria, ni ku yo fita kwa mafelelezo a lifasi.” (Likezo 1:8) Balutiwa ba hae ne ba petile musebezi wo ka mafulofulo ni ka bundume. Nihakulicwalo, ne ku si ka fita nako ye telele musebezi wa bona wa kala ku lwaniswa hahulu mwa Jerusalema, kuli mane Setefani naa bulailwe bakeñisa ku kutaza. Buñata bwa balutiwa ba Jesu ne ba balehezi kwa Antioke, ni kwa Siria ili ze ñwi za litolopo ze tuna hahulu za mwa Mubuso wa Roma ze ne fumaneha i bato ba likilomita ze 550 kwa mutulo wa Jerusalema.—Likezo 11:19.

Mwa Antioke balutiwa ba Jesu ne ba izo zwelapili ku kutaza “taba ye nde” ka za Jesu, mi buñata bwa batu ba mwa muleneñi wo ne ba bile balumeli. (Likezo 11:20, 21) Nihaike kuli buñata bwa batu ba mwa muleneñi wa Antioke ne ba bulela puo ya Sigerike, batu ba ne ba pila kwande a muleneñi wo ni mwa provinsi ne ba bulela puo ya Syriac.

Palo ya Bakreste ba ba bulela puo ya Syriac ha ne inze i hula mwa lilimo za ma 100 C.E., ne ku bile ni tokwahalo ya kuli “taba ye nde” i tolokiwe mwa puo ya bona. Kacwalo, ku bonahala kuli likalulo ze ñwi za Mañolo A Sigerike A Sikreste ne li tolokilwe pili mwa puo ya Syriac, isiñi mwa puo ya Silatini.

I bato ba ka silimo sa 170 C.E., muñoli yo muñwi wa Musiria ya bizwa Tatian (ya naa pilile ku zwa ka 120 C.E. ku isa ka 173 C.E.)  naa kopanyize libuka zee ne za Evangeli ze ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu ni ku li ñola mwa puo ya Sigerike kamba ya Syriac, ili buka ye bizwa Diatessaron, linzwi la Sigerike le li talusa kuli, ‘ka libuka zee ne za Evangeli.’ Hamulaho, Musiria yo muñwi ya bizwa Ephraem (ya naa pilile ku zwa ka 310 C.E. ku isa ka 373 C.E.) naa ñozi litaba ze ñwi ze ne ama buka ya Diatessaron, ili nto ye paka kuli buka yeo ne itusiswa hahulu ki Bakreste ba ne ba bulela puo ya Syriac.

Buka ya Diatessaron ki ya butokwa hahulu ku luna kacenu. Kabakalañi? Mwa lilimo za ma 1800 C.E., licaziba ba bañwi ne ba bulezi kuli Libuka za Evangeli ne li ñozwi mwa lilimo za ma 100 C.E. ili mwahalaa lilimo za ma 130 C.E. ni ma 170 C.E., mi kacwalo ha li koni ku bulela litaba za bupilo bwa Jesu ka ku nepahala. Nihakulicwalo, miputo ya kale ya buka ya Diatessaron ye fumanwi i file bupaki bwa kuli Libuka za Evangeli za Mateu, Mareka, Luka ni Joani ne se li itusiswa hahulu ha ku to fitiwanga mwa lilimo za ma 150 C.E. Kacwalo, li lukela ku ba ze ne ñozwi kale. Hape, bakeñisa kuli Tatian ha naa ñola buka ya Diatessaron, naa si ka itusisa libuka ze twi ki za evangeli za apocrypha sina mwa naa itusiselize libuka zee ne za Evangeli ze ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu, ki bupaki bo bu bonisa kuli libuka za evangeli za apocrypha ne li sa ngiwi kuli li ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu.

Kwa makalelo a lilimo za ma 400 C.E. Bibele ye tolokilwe mwa puo ya Syriac ne se i kalile ku itusiswa hahulu kwa mutulo wa Mesopotamia. Ku bonahala kuli Bibele yeo ne i tolokilwe mwa lilimo za ma 100 C.E. kamba za ma 200 C.E., toloko yeo ne i na ni libuka kaufela za mwa Bibele kwandaa libuka za 2 Pitrosi, 2 Joani, 3 Joani, Juda, ni Sinulo. I bizwa Peshitta, ili libizo le li talusa “Bunolo” kamba “Ku Utwisiseha.” Toloko ya Peshitta ki ye ñwi ya litoloko za kale ka ku fitisisa mi i fa bupaki bwa butokwa hahulu bwa ka mo ne li tolokezwi litaba za mwa Bibele kwa makalelo.

Nto ye tabisa kikuli, fa muputo o muñwi wa Peshitta ku na ni lizazi le li bonisa kuli ne u ñozwi ka 459 C.E. kamba ka 460 C.E., ili nto ye tahisa kuli muputo wo u be ona wa kale ka ku fitisisa kwa miputo ya litaba za Bibele ye bonisa nako fo i ne i ñolezwi. I bato ba mwa silimo sa 508 C.E., toloko ya Peshitta ne i lukisizwe sinca mi ne i kopanyeleza ni libuka ze 5 ze ne tondahala mwa toloko ya pili. Mi toloko yeo ne i bizwa Philoxenian.

Pili lilimo za 1800 C.E. li si ka fita kale, i bato ba libuka kaufela za Mañolo A Sigerike A Sikreste ze ne zibahala, ne li ñozwi mwa lilimo za ma 400 C.E. kamba lilimo ze ñata hamulaho wa fo. Ki lona libaka, licaziba ba litaba za mwa Bibele ha ne ba tabela hahulu litoloko za kwa makalelo ze cwale ka toloko ya Silatini ya Vulgate ni toloko ya Peshitta ya mwa puo ya Syriac. Ka nako yeo, batu ba bañwi ne ba nga kuli toloko ya Peshitta ne i lukisizwe sinca ku zwelela fa toloko ya kale ya mwa puo ya Syriac. Kono ha ku na toloko ye cwalo ye ne zibahala. Bakeñisa kuli Bibele ya mwa puo ya Syriac ne i fumaneha mwa lilimo za ma 100 C.E., toloko yeo ne i ka tusa batu ku ziba ze ñata ka za mo ne li tolokezwi litaba za mwa Bibele kwa makalelo, mi ne i ka tusa hahulu licaziba ba litaba za mwa Bibele! Kana ne ku na ni luli toloko ya kale ya mwa puo ya Syriac? Kana batu ne ba ka kona ku i fumana?

Ku cwalo luli! Mane, miputo ye mibeli ya butokwa hahulu yeo ya mwa puo ya Syriac ne i fumanwi. Wa pili, ne li muputo o ne u na ni lizazi le li bonisa kuli ne u ñozwi mwa lilimo za ma 400 C.E. Ne u li mwahalaa miputo ye miñata ya mwa puo ya Syriac ye ne bulukilwe mwa miziyamu ya kwa Britain ili ye ne ngilwe mwa muyaho wa bulapeli o ne u fumaneha kwa lihalaupa le li bizwa Nitrian Desert mwa Egepita ka silimo sa 1842. Muputo wo ne u bizwa Curetonian Syriac kabakala kuli ne u fumanwi ki William Cureton, ili mubeleki ya naa tusa kwa ku buluka miputo mwa miziyamu. Muputo wa butokwa wo, ne u na ni libuka zee ne za Evangeli ze ne beilwe ka ku latelelana sina cwana; Mateu, Mareka, Joani, ni Luka.

Muputo wa bubeli o tilo fita mwa linako za cwale ki o ne u fumanwi kwa lilundu la Sinai wa mwa puo ya Syriac. Muputo wo, ne u fumanwi ki basali ba babeli ba mambile ba ba bulezwi kwa makalelo a taba ye, ba ne ba li mwa musipili. Nihaike kuli bo Agnes ne ba si ka ya kwa sikolo se si pahami, ne ba itutile ku bulela lipuo ze 8 ze ne sa fumanehi ko ne ba pila, mi ye ñwi ya ku zona ki puo ya Syriac. Mwa silimo sa 1892, bo Agnes ba fumana nto ye makaza mwa muyaho wa bulapeli wa St. Catherine mwa Egepita.

 Teñi ko, ne ba fumani muputo wa mwa puo ya Syriac mwa sibulukelo se si lififi. Bo Agnes ne ba bulezi kuli muputo wo, ‘ne u sa bonahali hande, kakuli ne u tezi hahulu masila, mi makepe a ona na saa swalani bakeñisa kuli ne ku fitile lilimo ze ñata u sa apulwi.’ Muputo wo ne u na ni litaba ze ne ñozwi mwa puo ya Syriac ze ama bahalalehi ba basali ili ze ne ñozwi fa makepe fo ne ku takuzwi litaba za pili. Nihakulicwalo, bo, Agnes ne ba boni manzwi a naa ñozwi kwatasi ni litaba za kuli, “ya Mateu,” “ya Mareka,” kamba “ya Luka” fahalimu a makepe ao. Nto ye ne ba fumani ne li buka ya toloko ye bato kwana ya libuka zee ne za Evangeli ya mwa puo ya Syriac! Licaziba ba lumela kuli buka yeo ne i ñozwi kwa mafelelezo a lilimo za ma 300 C.E.

Muputo o ne u fumanwi kwa lilundu la Sinai wa mwa puo ya Syriac hamohocwalo ni miputo ya Sigerike ye cwale ka Sinaiticus ni Vaticanus, ne i ngiwa kuli ki miputo ya butokwa hahulu ya litaba za mwa Bibele. Ka nako ya cwale, batu ba bañata ba lumela kuli muputo wa Curetonian ni muputo o ne u fumanwi kwa lilundu la Sinai ki likopi za muputo wa kale wa libuka za Evangeli o ne u ñozwi mwa puo ya Syriac ili o ne u ñozwi kwa mafelelezo a lilimo za ma 100 C.E. kamba kwa makalelo a lilimo za ma 200 C.E.

Kana miputo ye, ya kona ku tusa baituti ba Bibele kacenu? Eni! Ka mutala, mu nahane ka za litaba ze twi ki mafelelezo a matelele a buka ya Evangeli ya Mareka, ili litaba ze beilwe hamulaho wa Mareka 16:8 mwa Libibele ze ñwi. Litaba zeo za fumaneha mwa buka ya Sigerike ya Alexandrinus ya mwa lilimo za ma 400 C.E., mwa Vulgate ya Silatini, ni mwa libuka ze ñwi. Kono mwa libuka ze peli za Sigerike ze sepeha za mwa lilimo za ma 300 C.E., za Sinaiticus ni Vaticanus, liñolo la Mareka lifelela fa Mareka 16:8. Muputo o ne u fumanwi kwa lilundu la Sinai o ñozwi mwa puo ya Syriac ni ona ha u na mafelelezo a matelele ao, ili nto ye ekeza kwa bupaki bwa kuli mafelelezo a matelele ao, naa ekelizwe feela kwateñi hamulaho, naa sa fumanehi mwa buka ya Evangeli ya Mareka kwa makalelo.

Mu nyakisise mutala o muñwi. Mwa lilimo za ma 1800 C.E., i bato ba litoloko kaufela za Bibele ne li na ni taba ya buhata ya Silaalu ye ne ekelizwe kwa liñolo la 1 Joani 5:7. Nihakulicwalo, taba yeo ha i fumanehi mwa miputo ya kale ka ku fitisisa ye mwa puo ya Sigerike. Mi ha i fumanehi nihaiba mwa muputo wa Peshitta, ili bupaki bo bu bonisa kuli taba yeo ye ekelizwe kwa liñolo la 1 Joani 5:7 ne i lelezwi feela ku lyanganisa litaba za niti ze mwa Bibele.

Kwa iponahalela hande kuli, Jehova Mulimu u bukelelize Linzwi la hae le li Kenile, sina feela mwa naa sepiselize. Mwa Linzwi la hae lu fumana sepiso ye, ye li: “Bucwañi bwa oma, palisa ya letuka; kono Linzwi la Mulimu wa luna li ka tiya ku ya ku ile.” (Isaya 40:8; 1 Pitrosi 1:25) Toloko ya Peshitta i tusa hahulu kwa ku tahisa kuli lushango lo lu mwa Bibele lu fite kwa batu kaufela ka ku nepahala.