MUBATISISI ya bundume u palelwa ku utwisisa za boni. Naa boni limota le ne li itusiswanga mwa Roma, le ne li yemela tulo, ili le ne li pumbekilwe hanyinyani mwa lishabati la mwa lihalaupa la kwa Algeria! James Bruce muuna wa kwa Scotland ka nako ya naa fumani nto yeo, ka silimo sa 1765, naa si ka lemuha kuli naa yemi fahalimu a muleneñi o mutuna ka ku fitisisa wa Maroma o ne u sinyehile ili o ne ba yahele kwa Mutulo wa Africa, ona muleneñi wa kwaikale wa Thamugadi, o se u bizwa cwale kuli Timgad.

Hamulaho wa lilimo ze 100, ili ka silimo sa 1881, bapumbuli ba kwa France ba kalisa ku pumbula mamota a muleneñi wa Timgad a na si ka sinyeha. Ne ba lemuhile kuli ku si na taba ni kuli fa sibaka seo ne ku si na likota ni limela kamba mezi, batu ne ba pilanga mwa muleneñi wo ne ba pila bupilo bwa simbombo mi ne ba na ni lika ze ñata. Kono ki nto mañi ye ne tisize kuli Maroma ba yahe muleneñi o zwezipili hahulu mwa sibaka se si cwalo? Mi lu itutañi kwa muleneñi wa kwaikale wo, ni kwa batu ba ne ba pila ku ona?

Maroma ha ne ba kalile ku busa libaka za Mutulo wa Africa mwa lilimo za ma 100 B.C.E., ne ba kalile ku lwaniswa hahulu ki likwata ze ñwi za batu ba ne ba pila bupilo bwa ku tuta-tuta. Maroma ne ba ka eza cwañi kozo ni batu ba mwa libaka zeo? Sapili, sikwata sa mpi ya masole ba Augustan wa bulaalu, ne ba to yaha minganda ye miñata ye tiile hahulu, mi ba toma libaka za balibeleli mwa sibaka sa malundu a kwa Mutulo wa Algeria. Hasamulaho, ba yaha muleneñi wa Timgad, kono ili ka mulelo u sili.

Maroma ne ba yahile muleneñi wa Timgad kuli masole ba ne ba tuhezi musebezi ba i ne mwateñi, nihaike kuli mulelotuna wa ku yaha muleneñi wo, ne i li wa kuli likwata za batu ba ne ba pila mwa libaka zeo ba si ke ba ba lwanisa. Mulelo wa bona ne u kondile. Ne ku si ka fita nako ye telele, batu ba ne ba tahanga ku to lekisa lika za bona mwa muleneñi, ba lemuha kuli batu ba mwa Timgad ne ba pila bupilo bwa simbombo. Ka ku bata ku amuhelwa mwa Timgad, ili mo ne ku lumelelizwe feela batu ba kwa Roma ku pila teñi, buñata bwa batu ba mwa libaka zeo ba itatela ku kena busole mwa mpi ya Siroma ka lilimo ze 25, ilikuli ba lumelezwe ku ba bayahi ba naha ya Roma hamohocwalo ni bana ba bona.

Kwanda ku ba feela bayahi ba naha ya Roma, batu ba bañwi ba mwa Africa ba ipumanela litulo ze tuna mwa Timgad mi ba bañwi bona ba ipumanela litulo zeo mwa libaka ze ñwi ze ne busiwa ki Roma. Mulelo wa Maroma wa kwa mukunda wa ku bata ku hapa lipilu za batu ba ne ba pila kwa Mutulo wa Africa wa konda, kuli mane hamulaho feela wa lilimo ze 50 ku zwa fo u yahelwa muleneñi, buñata bwa batu ba ne ba pila mwa Timgad ne se li ba kwa Mutulo wa Africa.

Maroma ne ba konile cwañi ku hapa lipilu za batu ba kwa Mutulo wa Africa ka bubebe? Libaka la pili kikuli,  ne ba yemela taba ya kuli batu ba ba li bayahi ba naha kaufela ba likanelela, ili taba ye ne lutiwa ki Cicero ya naa li caziba wa litaba za muuso wa Roma. Naha ne abilwe ka ku likanelela kwa masole ba Siroma ba ne ba tuhezi musebezi ni kwa batu ba ne ba simuluha mwa Africa. Muleneñi ne u lukisizwe hande hahulu, mwateñi ne ku na ni mandu a masitina, a naa eza limita ze 20 mwa butelele ni mwa kuswani mi naa alulwa ki mikwakwa ye misisani. Ku si na ku kakanya, taba ya kuli batu kaufela ba likanelele ni ya ku lukisa hande muleneñi ki zona ze ne tabisize hahulu batu ba kwa Mutulo wa Africa.

Sina feela mo ne ku ezezwanga mwa mileneñi ye miñata ya Roma, batu ba mwa muleneñi wo ni bona ne ba kopananga hamoho mwa sibaka se siñwi kuli ba utwe makande a manca kamba ku eza lipapali. Ku si na ku kakanya, batu ba ne ba pila mwa libaka za malundu ze ne li bukaufi ni muleneñi, mo ne ku si na limela ili mo ne ku omelezi, ne ba ikumbutanga ku zamaya mwa tunzila to ne tu li mwa mwatasaa miluti ye minde ka nako ye ku cisa, kamba ku yo ishumusa ku ka kañwi ka tundumbwi mo ne ba ishumusezanga batu ba mwa muleneñi inze ba ikutwela feela mulumo wa mezi a sweli ku nata kwa limota la kandumbwi. Mwendi ne ba iponanga inze ba inzi kwa matuko a mawelu-welu a mezi a bata hande, inze ba sweli ku ikambota ni balikani. Ku bona, lika zeo kaufela ne li bonahala si na tolo.

Libapalelo la fa nyangela ni lona ne li tahisize hahulu kuli lipilu za batu li hapiwe. Mwa libapalelo leo ne ku kona ku ina batu ba ba fitelela 3,500, mi batu ba bañata-ñata ba mwa Timgad ni batu ba bañwi ba mwa mileneñi ye ne li bukaufi ne ba tahanga mwa libapalelo leo ku to buha lipapali. Fa libapalelo, babapali ne ba zibahazanga kwa babuhi litakazo ze maswe za batu ba mwa Roma, ka ku bapala lipapali ili mo hañata ne ba ezanga likezo za buhule ni za mifilifili.

Bulapeli bwa Siroma ni bona ne bu petile kalulo ya bona. Bulilo ni mamota a miyaho ya matapelo ne li kabisizwe ka bukwala ili ka maswaniso a lika ze ñwi ze basizwe hande, ze ne bonisa ze ne ezahalanga mwa bulapeli bwa sihedeni. Bakeñisa kuli ku tapa ne li nto ya butokwa ye ne ba ezanga batu zazi ni zazi, batu ba mwa muleneñi ba kalisa ku tekelela hahulu milimu ni bulapeli bwa Siroma. Mulelo wa Maroma wa ku hapa lipilu za batu ba mwa Africa ne u kondile hahulu kuli mane ha ne ku banga ni kepelo, batu hañata ne ba kabisanga macwe a ku hupulela mufu ka ku swanisa fateñi milimu ye ne lapelwa kwa Mutulo wa Africa ni milimu ya Siroma.

Ka silimo sa 100 C.E., Mubusi Trajan ha sa felize ku yaha muleneñi wo, naa susuelize Maroma kuli ba pangange mafula a olive, ni waine, ni kuli ba lime buloto mwa libaka za Mutulo wa Africa. Ne ku si ka fita nako ye telele libaka zeo za ba libaka za buloto bo buñata hahulu mi batu kaufela mwa mubuso wa Maroma ki kona ko ne ba fumana buloto, mafula a olive, ni waine. Ka ku swana ni mileneñi ye miñwi kaufela, Timgad ne i zwezipili ku eza hande ka nako ya puso ya Roma. Nako ha ne inze i ya, palo ya batu mwa muleneñi wa Timgad ya hula hahulu mi muleneñi wa ekezeha hahulu kuli mane batu ne se ba yahile ni kwa buse bwa mamota a naa sileleza muleneñi.

Batu ba ne ba pila mwa muleneñi ni ba ne ba na ni masimu ba fuma bakeñisa ku eza pisinisi ni batu ba mwa mubuso wa Roma, kono balimi ba kwa Mutulo wa Africa bona ne ba si na hande ze ne ba fumana. Mwa lilimo za ma 200 C.E., batu ba kala ku eza ba bañwi maswe, mi mitelo ya pahamiswa hahulu, kabakaleo, kwa kala ku ba ni mifilifili mwahalaa batu ba ne ba lima masimu a manyinyani. Ba bañwi kwa batu ba ne ba kalile ku swalisana ni keleke ya Katolika, ba kena mwa sikwata sa Bakreste ba ne ba bizwa ma Donatists mi ba kala ku  lwanisa bumutendasilya mwa Keleke ya Katolika.—Mu bone mbokisi ye li “ Keleke ya ma Donatists—Haki ‘Keleke ya Luli.’”

Hasamulaho wa lilimo ze ñata ze ne ku bile ni mifilifili ya bulapeli, lindwa za mukowa, ni lindwa ze ne tiswa ki batu ba ne ba zwa mwa linaha li sili, puso ya Roma ya tuhela ku zamaisa batu ba kwa Mutulo wa Africa. Mwa lilimo za ma 500 C.E., muleneñi wa Timgad wa pumbekwa ki Maarabe mi wa yubekwa ni ku libalwa ka lilimo ze fitelela 1,000.

Bapumbuli ba ne ba pumbuzi muleneñi wa Timgad ne ba tabisizwe hahulu ki taba ye ne ñozwi fa licwe mwa puo ya silatini, le ne ba fumani fa sibaka se siñwi. Fa licwe leo ne ku ñozwi kuli: “Ku zuma, ku tapa, ku bapala, ku seha—kwa, kona ku pila!” Caziba yo muñwi wa litaba za kwamulaho wa Mufura naa bulezi kuli: “Manzwi ao a yemela muhupulo wa batu ba bañwi ka za bupilo, mi a kona ku ngiwa kuli ki manzwi a bonisa butali.”

Mane kona mo ne ba pilezi Maroma cwalo ka nako ye telele. Muapositola Paulusi naa bulezi za batu ba ne ba pila mwa linako za hae ba ne ba nga bupilo ka nzila ye cwalo ya kuli: “Ha lu ceñi ni ku nwa, kakuli kamuso lwa shwa.” Nihaike kuli batu ba mwa Roma ne li balumeli, ne ba lata hahulu minyaka, mi ne ba sa nahanangi hahulu ka za mulelo wa bupilo. Paulusi naa elelize Bakreste ka yena kuli ba tokomele batu ba ba cwalo, ha naa bulezi kuli: “Mu si ke mwa ipuma. Liango ze maswe li sinya mikwa ye minde.”—1 Makorinte 15:32, 33.

Nihaike kuli batu ba mwa Timgad ne ba pilile lilimo ze 1,500 kwamulaho ko, mubonelo wa batu wa bupilo ha u si ka cinca hahulu. Batu ba bañata kacenu ba isa feela pilu kwa lika ze ezahala ka nako ya cwale. Ba ikutwa kuli ku pila si na mo ne ba pilela batu ba mwa Roma ku lukile hahulu ku si na taba ni ze kona ku zwa mwateñi. Niteñi, Bibele i bulela ka ku utwahala hande kuli: “Mukwa wa lifasi le wa cinca.” Kacwalo, i lu susueza ku ambuka ku ‘itusisa lifasi le ka ku tala.’—1 Makorinte 7:31.

Muleneñi wa kwaikale wa Timgad o sinyehile u fa bupaki bwa kuli, ku ba ni tabo sakata mwa bupilo ha ku tokwi ku latelela litaba zeo ze ne ñozwi kale ze ne pumbekilwe mwa lishabati la kwa Mutulo wa Africa. Kono lu kona ku fumana tabo haiba lu utwa temuso ya mwa Bibele ye li: “Lifasi la fela ni takazo ya lona, kono yena ya eza tato ya Mulimu u ina ku ya ku ile.”—1 Joani 2:17.