“Bantu bafwaninwe kukusanswa, shi bitupu kukekalapo na balunda, kukekalapo biyampe, kadi būmi bobe bwa kumeso kebukekalapo biyampe. Bakwenu bakakusūla kadi ukemona bu udi bunka.”—Carl.

 Le i kupityija’byo kipimo? Padi. Inoko, bantu bamo baloñanga kyonso kyobasaka mwanda wa kutyina kufikilwa na bino byanena Carl. Le abe nobe? Kino kishinte kisa kukukwasha uyuke muswelo mulumbuluke wa kusokola balunda.

•  Mwanda waka bantu basakanga kusanshibwa?

•  Byofwaninwe kuyuka

•  Binena bakwenu

•   Mwanda kebasakengapo kupelwa. “Namwene pa mateba a mīsambo pa Entelenete mafoto a balunda bakanangile ne kulonga bintu ami patupu. Kino kyaunengeje neipangule kibi kyonongele, ne kumvutakanya ñeni kenemone bu nkidipo na mvubu kobadi.”—Natalie.

   LANGULUKA’PO BIDI: Lelo nobe kodi mwimone bu mupelwe na balunda? Le kudi kintu kampanda kyowalongele mwanda wa balunda nobe bakwitabije?

•   Mwanda kebasakengapo kwishila na bakwabo. “Bambutwile bami kebasakengapo ngikale na telefone. Bakwetu pobanombele nimelo yami nebalondolwele amba nkidipo na telefone, baunena’mba: ‘Amba’ka? Kodi na myaka inga?’ Ami pa kwibalombola’mba ngidi na myaka 13, kebantale bya bulanda.”—Mary.

   LANGULUKA’PO BIDI: Le i kijila’ka kikutūdile’ko bambutwile kikulengeja wimone bu mwishile na bakwenu? Le uloñanga’po namani?

•   Mwanda kebasakengapo kuzawilwa. “Bakwetu ba ku masomo kebasenswepo bantu balonga bintu bishile na byabo, besamba mu muswelo mwishile na wabo, nansha ke boba badi mu kipwilo kingi. Shi kulongapo byobalonga, bakakumwesha malwa.”—Olivia.

   LANGULUKA’PO BIDI: Lelo kebakususule mwanda’po’tu kebakusenswepo? Le walongele’po namani?

•   Mwanda kebasakengapo kujimija balunda. “Nadi nonga kintu kyo-kyonso kisaka balunda nami. Nadi kenena na mobanenenanga. Nsepa’tu nansha shi kebintupo bisepeja. Shi kebasepa muntu, nami nadi nsepa nabo nansha shi ndyukile amba bisa kusansa muntu’wa.”—Rachel.

   LANGULUKA’PO BIDI: Le i kamweno’ka kadi mu kwiula bakwenu? Le kodi mushinte ngikadila yobe mwanda wa bakwenu bakusanswe?

•   Kwiula bakwenu mwanda’tu wa bakusanswe kubwanya kufula kubi. Mwanda waka? Mwanda divule dine bantu babwanya kwiinanya. Brian wa myaka 20 uvuluka’mba: “Bakwetu ba ku masomo kebadipo bamona na mvubu ponadi neinanya. Najingulwile amba i biyampe kwikala moikadilanga, mwanda bantu babwanya kukunena shi kowiinanya.”

   MWA KULONGELA: Langulukila pa bintu byotangidije kumeso. Bible unena’mba: “Mujingulule bintu bya mvubu mikatampe.” (Bene Fidipai 1:10) Nanshi wiipangule amba, ‘Le kya mvubu i kusanshibwa na bantu balonda misoñanya mishile na yami’ni nansha i kwikala enka mongikadilanga?’

   “Kukimba kwiula bakwenu kekudipo na mvubu. Kukalengeja bantu baleke kukusanswa bininge, kadi kekukakwikadijapo bu muntu muyampe.”—James.

•   Kukimba kusanshibwa kukona ngikadila yobe. Kubwanya kukulengeja “ukimbe kusangaja bantu” na kulonga byonso bikusakila bakwenu kulonga. Nkasampe umo witwa bu Jeremy uvuluka’mba, “nadi nonga byonso byombwanya mwanda wa bakwetu bansanswe nansha shi byona mwikadila wami. Nadi ke nsangaja bakwetu. Naikala pamo bwa kyabo kipopi.”

   MWA KULONGELA: Yuka misoñanya yobe ne kwiilonda, pa kyaba kya kwikala pamo bwa lunkusukwe lushinta misombelo mungya kifuko kyoludi’po. O mwanda Bible udi na bubinga bwa kunenena’mba: “Kokalonga kintu mwanda’po’tu muntu yense uloñanga’kyo.”—Divilu 23:2, Holy Bible—Easy-to-Read Version.

   “Nadi nonga bukomo bwa kusanswa kintu kyonso kyobasenswe—minjiki, makayo a video, bisandi, bintu bilombolwa ku televijo, ne bya kwipenta . . . Nadi nkimba kwikala mobekadile. Mona’mba badi bandyuka kupityila ku byononga. Muntu yense wadi uyukile, ne ami mwine. Ku mfulo neivwana’byo bule ne kwimona bu ngidi bunka, kadi nakomenwa ne kuyuka mongikadile. Najimija ngikadila yami. Najingulwile amba i kutupu muntu opwana nandi ukakusanswa ne kukusangela. Ke kunenapo amba kukipwanapo na balunda; Ikala’tu na kitūkijetyima ne kuyuka’mba bilomba kitatyi pa kupwana na bantu ne kuyuka moikadile.”—Melinda.

•   Kukimba kusanshibwa kubwanya kona mwiendelejo obe. Nkasampe umo witwa bu Chris wemwenine kino paonekele mwanabo mwanā mwanabo na inandi. Chris unena’mba: “Washilwile kulonga bintu byakadipo uloñanga—kutoma bintu bikolwañana mwanda’tu wa bakwabo bamusanswe. Wamuninwe nabyo bininge, kadi byaonene bwandi būmi.”

   MWA KULONGELA: Leka kupwana na bantu badi na binenwa ne mwiendelejo mubi. Bible unena’mba: “Yewa unanga na ba tunangu ukekala wa tunangu, ino yewa upwene na bivila ukamona malwa.”—Nkindi 13:20.

   “Kyaba kimo i biyampe kukimba balunda ne kulonga bukomo bwa bakusanswe. Inoko kufwaninwepo kulonga namino na kulonga kintu kyoyukile amba i kibi. Bantu bayampe bakakwitabija’nka moikadile’mwa.”—Melanie.

   Madingi: Shi ukimba kupwana na bantu bakwabo, kokakimba enka boba basangelanga bintu byosangela. Kimba bantu bomulonda nabo misoñanya imo—ya ku mushipiditu, ne ya mu mwikadilo.