Shi ubapone ekizame ya esabu, ubwanya padi kulanga’mba i biyampe kwifunda bininge. Shi kudipo na bwino buvule mu makayo, ubwanya padi kulanga’mba ufwaninwe kwiibidija bininge. Inoko mu ino myanda yonso ibidi, padi usakilwa’tu kulāla bininge. Tutalei mwanda waka.

•  Mwanda waka usakilwa kulāla biyampe?

•  Le i bika bikukalakanyanga kulāla biyampe?

•  Le i muswelo’ka obwanya kulāla bininge?

•  Binena bakwenu

 Bashayuka banena’mba, bankasampe bavule basakilwa kulāla mansá mwānda nansha dikumi bufuku. Mwanda waka i biyampe ulāle mobifwaninwe?

•   Tulo tukakukwasha ulange biyampe. Betanga tulo ne bu “byakudya bya bongolo.” Tubwanya kukukwasha ku masomo, mu makayo, ne kukukwasha upwe makambakano a mu būmi.

•   Tulo tukakukwasha wikale biyampe. Bantu besuminwa tulo kebekalangapo padi beivwana biyampe, bamwekanga bu badi na bulanda, batyumukwe mutyima, kadi bepyanga myanda na bakwabo.

•   Tulo tukakukwasha wendeje motoka biyampe. Bwifundi bumo bwalongelwe mu États-Unis bwalombwele amba, bashofele ba myaka 16 kutūla ku 24 badi “balonga maakishida mwanda wa kukunuka” kupita bashofele ba myaka 40 kutūla ku 59.

•   Tulo tukwashanga pa kwikala na bukomo buyampe bwa ngitu. Tulo tukwashanga umbidi obe ulame ne kulumbulula tuseke, mamolekile, ne tushinda tupitanga’mo mashi.

 Nansha mu tulo byomudi byabuyabuya byotwabala’bi, bankasampe bavule kebalālangapo biyampe. Kimfwa, Elaine wa myaka 16 unena’mba:

 “Mwadimu wetu wetwipangwile mu kalasa kitatyi kilālanga muntu ne muntu. Bavule banenene amba balālanga 2:00 ya ku lubanga. Bakwabo nabo amba 5:00 ya ku lubanga. Enka mwanā masomo umo kete ye wanenene amba ulālanga 9:30 ya bufuku.”

 Le i bika bikudilanga kitatyi kya kulāla?

 Kupityija kitatyi na balunda. “I bipēla kujimija kitatyi ne kulāla kitatyi ke kipite, nakampata pomupityija kitatyi pamo na balunda.”—Pamela.

 Kuvudilwa bya kulonga. “Nsenswe kulāla, inoko i bikomo kulāla biyampe pa mwanda wa kuvudilwa bya kulonga.”—Ana.

 Bya busendwe. “Divule nkomenwanga kulāla mwanda wa telefone. Binkomenanga kuleka kwiingidija pondēle.”—Anisa.

•   Langulukila pa kamweno kadi mu tulo. Bible unena’mba: “Kuboko kuyule kukōkolokwa i kupite buya maboko abidi mayule mingilo mikomo ne kupanga luvula.” (Musapudi 4:6) Kulāla kudi na kamweno, ino kokalāla wailwa’ko. Shi kulēlepo biyampe, kukengilapo senene, nansha kusangela makayo!

•   Jingulula bine bikukalakanyanga kulāla biyampe. Kimfwa, le wikalanga na balunda nobe kufika ne bufuku bininge? Le wimonanga bu mulēmenenwe na madevwala ne mingilo ya njibo? Le telefone yobe ya ku makasa ikulādikanga nsá ke mipite’ni nansha ikulangulanga polēle?

 Langa’po bidi: Bikulomba kulonga bukomo bwa kukomena bintu bikukalakanyanga pa kulāla, inoko ukamwena’mo. Kisonekwa kya Nkindi 21:5 kinena’mba: “Mpango ya muntu wa kininga bine ikendeka.”

 Shako, byobya byendekela muntu kampanda kebibwanyapo padi kwendekela mukwabo. Kimfwa, bamo banenanga’mba kulāla’mo bityetye mu dyuba kwibakwashanga balāle biyampe bufuku. Ino bakwabo nabo banenanga’mba kulāla namino kekwibakwashangapo. Jingulula byobya bikwendekela. Ano madingi alonda’ko abwanya kukukwasha:

•   Witūdile’ko kitatyi kya kwipwija mukose. Shi ushilule kupwija mukose kumeso kwa kulāla, kukejepo padi kulāla bukidibukidi.

   “I biyampe kupwa mingilo ya mwinjibo ne mingilo mikwabo kumeso kwa kitatyi kutyina wa kalangalanga’yo kitatyi kyolēle.”—Maria.

•   Badikila kutūla’ko mpangiko. Pa kyaba kya kulēmenenwa na byolonga, tūla’ko mpangiko ikakukwasha ulāle biyampe.

   “Nsakanga kulāla mansá mwānda difuku ne difuku. Ino shi binomba kubūka kumeso kwa kitatyi na mombūkilanga nyeke, mpikulanga nsá mifwaninwe ya ami kulāla.”—Vincent.

•   Lāla pa nsá imo yonka. Kulama mu ñeni nsá ya kulāla ne kubūka kukakukwasha enka shi wiibidije’yo. Bashayuka bamo banena’mba, i biyampe kulāla ne kubūka mansá amo onka difuku ne difuku. Tompa kulonga namino mu bula bwa kweji, nabya ukeivwana biyampe.

   “Shi ulāla nsá imo yonka difuku ne difuku, ñeni yobe ikatūja mu difuku dilonda’ko. Kino kikakukwasha uvuije mwingilo o-onso biyampe.”—Jared.

•   Ikala na bujalale popityija kitatyi na balunda. Bible unena’mba tufwaninwe kwikala “bebeje mu byonso,” kubadila’mo ne byobya byolonga kitatyi kyokōkolokwa.—1 Temote 3:2, 11.

   “Nefundile kutyepeja’ko kitatyi kya kupityija na balunda. Shi nkityepejepo kitatyi kya kwipwija mukose, divule dine nkilālangapo biyampe!”—Rebecca.

•   Leka telefone yobe nayo “ikōkolokwe”! Nsá umo kumeso kwa kulāla, leka kutwela pa Entelenete nansha kutumina balunda nobe misapu. Na bubine, bashayuka bamo badyumuna’mba kitōkeji kya telefone, kya Televijo, nansha ke kya tabulete kibwanya kukulengeja ukomenwe kulāla.

   “Bantu basakanga telefone yobe ikale pululu kitatyi kyonso. Ino pa kukōkolokwa biyampe, ufwaninwe kufunga telefone.”—Julissa.