Telefone ya itwela pa Entelenete idi pamo bwa kingidilwa kya bukomo—ibwanya kukwasha nansha kona, kulondakana na muswelo wingidijibwa’yo. Le i muswelo’ka okokeja kukwasha bobe bana bakwate butyibi buyampe pobengidija kino kingidilwa kya bukomo? Kimfwa, le ufwaninwe kwibaleka bengidije’yo mu bula bwa bitatyi binga? a

•  Byofwaninwe kuyuka

•  Byobwanya kulonga

•  “Bambutwile ba buswe batūlanga’ko bijila”

•   Telefone itwela pa Entelenete itūlanga yewa wingidija’yo mu kyaka. Monka mulombwedilwe’kyo mu kishinte kinena’mba, “Bana ne Matelefone Atwela pa Entelenete—Kipindi 1: Le Wami Mwana Ufwaninwe Kwikala na Telefone Itwela pa Entelenete?” telefone itwela pa Entelenete ikwashanga obe mwana asokole kintu pa Entelenete, kiyampe nansha kibi.

   “I bipēla kwilwa’ko amba telefone itwela pa Entelenete ibwanya kulengeja bobe bana bapwane na bantu ba miswelo yonso, baleta kyaka, ne kwikala na milangwe ileta kyaka.”—Brenda.

•   Bana basakilwa kuludikwa. Bankasampe bengidijanga bya busendwe pobakidi’tu banuke, ino bantu batame bavule bashilwile kwibingidija ke ku bukulu. Inoko ke kunenapo amba bambutwile kekudipo kyobayukile mu myanda ya bya busendwe, ne amba bana i babwanye bisakibwa bya kuyuka kitatyi kya kwingidija matelefone abo atwela pa Entelenete ne muswelo wa kwiengidija.

   Shako na bubine, bobe bana babwanya kukupita mu kwingidija telefone itwela pa Entelenete, inoko ke kunenapo amba bayukile mwa kwiingidijija na tunangu. Enka ne bana bayukile bintu bivule mu bya busendwe, basakilwa bambutwile ba kwibafundija mwa kwingidijija telefone itwela pa Entelenete mu muswelo muyampe.

   “Kupa obe mwana telefone itwela pa Entelenete pampikwa kumufundija, kudi pamo bwa kumupa kontanki ya motoka, wamushikatyija pa kityi kya shofele, kupwa waakija motoka, wamunena’mba ‘utadija,’ abe papo kumufundija mwa kwendejeja motoka mpika.”—Seth.

•   Wifunde bintu bibwanya kulonga telefone ya obe mwana. Kuyuka biyampe mwikadile bingidilwa, kukemukwasha mukwashe benu bana bengidije telefone mu muswelo muyampe. Kimfwa:

   Le i mpangiko’ka idi mu telefone ikakwasha bambutwile batyepeje bula bwa kitatyi kibwanya babo bana kwingidija telefone?

   Lelo uyukile pa kukankeja mu telefone myanda mibi ileke kutamba?

   Shi uyuke biyampe telefone itwela pa Entelenete ya obe mwana, ukekala mwiteakanye senene mwa kumukwashisha eingidije mu muswelo muyampe.

   Musoñanya wa mu Bible: “Na buyuki muntu uvudijanga bukomo bwandi.”—Nkindi 24:5.

•   Witūdile’ko mikalo. Yuka bintu byokebaleka balonge ne byokukebalekapo balonge. Kimfwa:

   Le ukaleka obe mwana āye na telefone ku meza pomudya nansha kwingidija’yo pomukapempwile kisaka nansha balunda?

   Le bobe bana bafwaninwe kwikala na telefone ku butanda bufuku?

   Le ukebaleka bengidije mampangiko’ka?

   Le i bika bikakukwasha uyuke shi obe mwana upityijanga kitatyi kilampe ku telefone?

   Le ukebatungila kitatyi kyobafwaninwe kwingidija’yo ku difuku?

   Mulombole bijila byotūdile’ko ne kumulemununa shi watyumuna’byo.

   Musoñanya wa mu Bible: “Kokasuminwa mwanuke bulemununi.”—Nkindi 23:13, kunshi kwa dyani.

•   Bandaula muswelo waingidija’yo. Yuka kode (mot de passe) ya obe mwana, ne kubandaula shi bibwanika bintu bidi mu telefone yandi, kimfwa, misapu, mampangiko, mafoto ne masite atwelanga’po.

   “Twadi tubandaula kyaba ne kyaba mu telephone ya wetu mwana mwana-mukaji bintu bidi’mo, pampikwa kumulombola’mba tusa kwibibandaula. Shi tubamone amba kengidijepo telefone yandi na tunangu, twamukankaja kwingidija’yo mu kitatyi kampanda.”—Lorraine.

   Byodi mbutwile, udi na lupusa lwa kuyuka muswelo wingidijibwa telefone itwela pa Entelenete ya obe mwana.

   Musoñanya wa mu Bible: “Mwana uyukilwanga ku bilongwa byandi, shi udi na mwiendelejo utōka tō ne moloke.”—Nkindi 20:11.

•   Mufundije misoñanya. Kwasha obe mwana asake kulonga byoloke. Mwanda waka kumukwasha kudi na mvubu? Mwanda shi mwana usaka kufya bambutwile bandi kintu, ukamona’nka muswelo wa kwibafya’kyo nansha shi bambutwile balonge bukomo namani. b

   O mwanda fundija obe mwana ekale na ngikadila miyampe, kimfwa kubulwa budimbidimbi, kwīfula, ne kulonga bintu mu muswelo muyampe. Mwana ulonda misoñanya ya mwa kwikadila kakatunyapo kwingidija telefone na tunangu.

   Musoñanya wa mu Bible: “Bantu batame, . . . bebidije kala ñeniyabo ya kujingulula bintu na kwingidija’yo, mwa kushiañenya ne kiyampe ne kibi.”—Bahebelu 5:14.