Tubanyonga ne tubīshi tukwabo twa mu mema tulamatanga mu byalo bya byombo, tuletanga makambakano makatampe pa kwibikenda. Buno butyafu, bulengejanga byombo bikomenwe kunyema lubilo, bisōke mazutu mavule, ne kulomba kwibyabula pa ntanda kupwa kwa myaka ibidi mwanda wa kwibikenda. Befundi ba sianse baboile ñeni ku bupangi mwanda wa kupwa ano makambakano.

 Languluka’po bidi: Basokwele mu bwifundi amba lukoba lwa balene ufītuluka wa bipepe bilampe (Globicephala melas) ludi na bukomo bwa kwikenda alo lwine. Luno lukoba ludi na tumikafi tutyetutye, tutyetye bininge tulengeja tubanyonga twana tukomenwe kulamata’ko. Pa bukata bwa tuno tumikafi i payule bilembwe bilwa na mulé ne bīshi. Balene ulupulanga bilembwe bikwabo popa papeluka lukoba.

 Befundi ba sianse baiwile lukoba lwikenda lwa balene mwanda wa byalo bya byombo byanze kwikenda abyo bine. Mafuku kunyuma, badi bapenta’mo mpentyi ibikinga ku butyafu. Inoko bapeleje panopano ino mpentyi yadi ivudile kwingidijibwa, mwanda yadi ipaya bipangwa byūmi bya mu mema. Bakimbi basokwele amba i biyampe kulamika seketa wa kyuma mu kyalo kya kyombo pa bipunzu patambila lawa myengwe yampikwa sumu. Ino lawa shi ibetenga na mema yapunga mutyika wa bilembwe bisenena, wasambakana mu kyalo kyonso. Kitatyi pa kupita’po, uno mutyika wa kintu kya milimetele 0,7 waoneka, kupwa walamuka pamo na butyafu bonso bwadi bulamete’ko. Kupwa kadi pa nbipunzu’pa paanza kutamba bilembwe bikwabo, byasambakana monka mu kyalo.

 Bintu byobalongele mu kyengelo bilombola’mba ano manwa abwanya kutyepeja’ko bininge butyafu bwa byombo. Kadi boba badi na byombo i bamwene’mo bininge, mwanda badi bela lupeto luvule pa kwabula kyombo pa ntanda mwanda wa kwikikenda.

 Le ulanga’po namani? Le lukoba lwikenda lwa balene ufītuluka lweikadile’ko’ni nansha kudi wilulongele?