A B D E F H I K L M N O P S T U W Y Z

A

• Aba.

  I dijina dya kweji wa butano mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa 11 mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 7 kutūla pa bukata bwa Kweji 8. Katelelwepo dijina mu Bible; i mutelwe’tu bu “kweji wa butano.” (Umb 33:38; Eza 7:9)​—Tala Mbwejo B15.

• Abibu.

  I dijina dibajinjibajinji dya kweji mubajinji mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa busamba-bubidi mu kalandadiye ka ntanda. Dishintulula’mba “Bisansa Bibishi (bya Miseke)” kadi ushilulanga pa bukata bwa Kweji 3 kutūla pa bukata bwa Kweji 4. Bayuda pa kupwa kujoka ku Babiloni, wāityilwe bu Nisane. (Kup 16:1)​—Tala Mbwejo B15.

• Adala.

  I dijina dya kweji wa 12 mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa 6 mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 2 kutūla pa bukata bwa Kweji 3. (Ese 3:7)​—Tala Mbwejo B15.

• Akaya.

  Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, i ntanda ya bubikavu ya Loma ya kunshi kwa Ngidiki, mwipata mwayo i Kodinda. Akaya i musele Peloponese ense ne kipindi kya pa bukata kya ntanda ya Ngidiki. (Bil 18:12)​—Tala Mbwejo B13.

• Alami; Bene Alami.

  I lutundu lwa Alami mwanā Shema lwādi lushikata mu ntanda ya tamba ku ngulu ya Lebanona kufika ne ku Mesopotemya ne tamba ku Ngulu ya Taulusa kungala kufika’nka ne ku Damakasa kupita ne kunshi. Kino kifuko, kitwa bu Alami mu Kihebelu, kyāityilwe mwenda mafuku bu Shidea, kadi bekadi bakyo bādi betwa bu bene Shidea.​—Ngo 25:20; Kup 26:5; Hos 12:12.

• Alamote.

  I kishima kya mu buimba kishintulula’mba “Kana-kakaji; Nsongwakaji,” padi kifunkila pa mawi matunduke’ko (soprano) a bansongwakaji. Mobimwekela kyādi kingidijibwa mwanda wa kulombola’mba kipindi kampanda kya mu lwimbo nansha kitundaijo kyādi kya kwimbwa na diwi dikande.​—1Bi 15:20; Ñi 46:Kūlu.

• Alefa ne Omeka.

  I majina a disomo dibajinji ne dya mfulo mu alufabe ya Kingidiki; i mengidijibwe pamo misunsa isatu mu Kusokwelwa bu kitenta kya Leza. Mu bino bisonekwa, bino bishima bidi na nshintulwilo imo na “mubajinji ne wa mfulo” ne “ngalwilo ne mfulo.”​—Kus 1:8; 21:6; 22:13.

• Aleopakusa.

  I mukuna mulampe mu Atene, kungala ne kushika kwa Akapodi. Kadi dyādi dijina dya kitango (kidye) kyādi kibungila’po. Polo wāselēlwe ku Aleopakusa na bafilozofe Bashitoika ne bene Epikyule mwanda wa kushintulula nkulupilo yandi.​—Bil 17:19.

• Alubatele.

  I dijina dya mikomba mityemitye ya mananshi milongwe na dibwe ditanwa kubwipi na Alabastron, mu Edipito. Divule ino mikomba yādi ilongwa na nshingo mityetye yādi ibwanya kushitwa kutyina mananshi malēme akasūma. Ne dibwe dine dyāityilwe’nka dino dijina.​—Mak 14:3.

• Amakedona.

  I kitambe ku kishima kya Kihebelu Har Meghiddohn, kishintulula’mba “Lūlu lwa Mekido.” I kishima kikwatañene na “divita dya difuku dikatampe dya Leza Mwinē Bukomo Bonso” dikakongakanibwa’mo “balopwe ba ntanda yonso ikelwe na bantu” mwanda wa kulwa divita na Yehova. (Kus 16:14, 16; 19:11-21)​—Tala KYAMALWA KIKATAMPE.

• Amena.

  “Mo monka,” nansha’mba “i bine.” I kishima kitambile ku kishima kya Kihebelu aman, kishintulula’mba “kwikala wa binebine, ukulupilwa.” “Amena” wādi unenwa pa kwitabija mutyipo, milombelo, nansha binenwa. Mu Kusokwelwa, i mwingidijibwe  bu kitenta kya Yesu.​—Kup 27:26; 1Bi 16:36; Kus 3:14.

• Aselgeia.​—

  Tala KWIENDEJA PAMPIKWA BUMVU.

• Ashetolete.

  I leza mukaji mwine Kenani wa bulwi ne bumeni, mukaja Bāla.​—1Sa 7:3.

• Azazele.

  I dijina dya Kihebelu dishintulula padi amba “Mbuji Wajimina.” Mu Difuku dya Kupūta Bubi, mbuji utongēlwe Azazele wādi ulekelelwa mu ntanda mutuputupu, wāsela mu muswelo wa kyelekejo bubi bwa muzo bwa mwaka mupite.​—Lev 16:8, 10.

• Azia.

  Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, i dijina dya ntanda ya bubikavu ya Loma mudi ne kipindi kya kushika kwa Tirki wa ano mafuku, ne bisanga bimo bya ku mbadi, kimfwa Samose ne Patamosa. Mwipata mwandi i Efisesa. (Bil 20:16; Kus 1:4)​—Tala Mbwejo B13.

B

• Bafadiseo.

  I katango katumbe ka mutōtelo wa Bayuda mu myaka katwa kabajinji Yesu ke Mwiye. Kebādipo ba ku musuku wa butobo, ino bādi na kōminija ka kulama Bijila mu katye ne katye, kadi bādi balēmekele bininge bishi bya kukanwa muswelo umo onka. (Mat 23:23) Bādi balwa na bibidiji byonso bya Bangidiki, kadi byobādi bafunde Bijila ne bishi, bādi na lupusa lukatampe pa bantu. (Mat 23:2-6) Bamo bādi ne mu Sanedini. Divule bādi balwa na Yesu mu mwanda utala kulama Sabato, bishi, kupwana na babipya-mambo ne basonkeji ba musonko. Bamo bāikele ke bene Kidishitu, kimfwa Solo wa ku Tasusa.​—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Bil 26:5.

• Bafilozofe Bashitoika.

  Masomo a Bangidiki a bafilozofe bādi bakulupile amba nsangaji itambanga ku kwikala na būmi bwimanine pa kulanga ne pa kipangila. Mungya milangwe yabo, muntu wa tunangu bya binebine kabañangapo misanshi nansha nsangaji mine.​—Bil 17:18.

• Bafilozofe bene Epikyule.

  I balondi ba Epikyule, filozofe Mungidiki (341-270 Yesu Kaile). Filozofi yabo yādi imanine pa mulangwe wa amba nsangaji ya muntu kyo kitungo kinekine mu būmi.​—Bil 17:18.

• Bakelubi.

  I bamwikeulu ba ludingo lwa peulu badi na mingilo ya pa bula. I beshile na baselafimi.​—Ngo 3:24; Div 25:20; Isa 37:16; Bah 9:5.

• Bāla.

  I leza wa bene Kenani wādi umonwa bu mwinē diulu kadi wa kuleta mvula ne bumeni. Kadi “Bāla” kyādi kitenta kya baleza batyebatye ba mu bibundi. Kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “Mwinē; Mfumu.”​—1Ba 18:21; Lo 11:4.

• Balami ba Mulopwe.

  I kisumpi kya basola bene Loma bādi batūlwa bu balami ba mulopwe wa Loma. Mu politike, balami bādi na bukomo bwa kukwasha nansha kuponeja mulopwe.​—Fid 1:13.

• Bamwikeulu.

  Kino kishima i kitambe ku Kihebelu malakh ne ku Kingidiki aggelos. Bino bishima byonso bibidi bishintulula’mba “mukendi” ino i byalamunwe bu “mwikeulu” shi bifunkila pa mikendi ya ku mushipiditu. (Ngo 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kus 22:8) Bamwikeulu i bipangwa bya ku mushipiditu bya bukomo, byāpangilwe na Leza kitatyi kilampe kumeso kwa kupanga bantu. Kadi batelwanga mu Bible ne bu “bajila tununu makumi,” bu “bana ba Leza,” ne bu “ñenyenye ya lubanga.” (Kup 33:2; Yob 1:6; 38:7) Kebāpangilwepo na bukomo bwa kwibutula, ino abo bonso bāpangilwe umo umo. Bungi bwabo i bupite pa midiyo katwa. (Dan 7:10) Bible ulombola’mba badi na majina ne ngikadila mishileshile, inoko bapelanga na kwityepeja kutōtwa, kadi divule bapelanga’nka ne kwitela majina abo. (Ngo 32:29; Luk 1:26; Kus 22:8, 9) Badi pa ludingo lwishileshile kadi bengilanga mingilo palapala, kimfwa kwingila ku meso a lupona lwa Yehova, kusapula musapu wandi, kukwasha bengidi ba Yehova ba bano panshi, kufikidija butyibi bwandi, ne kukwasha ku mwingilo wa kusapula myanda miyampe. (2Ba 19:35; Ñi 34:7; Luk 1:30, 31; Kus 5:11; 14:6) Mu mafuku a kumeso bakakwashanga’ko Yesu pa kulwa divita dya Amakedona.​—Kus 19:14, 15.

•  Bana ba Alone.

  I lutundu lwa Alone munkanā Levi, mwine wātongelwe bu kitobo mukatampe mubajinji mungya Bijila bya Mosesa. Bana ba Alone bādi bengila mingilo ya butobo mu kipema ne mu tempelo.​—1Bi 23:28.

• Bandela-bantu.

  Mu buludiki bwa Babiloni, bandela-bantu bampulushi bādi bemaniji ba bantu mu buludiki bwa bipindi bya ntanda. Bādi bayukile bijila ino bādi na lupusa lutyetye lwa kutyiba mambo. Mu bibundi bitādilwe na Loma, bandela-bantu bādi bendeji ba buludiki. Mingilo yabo i kuleta ndudi, kutala myanda ya lupeto, kutyibila boba bajilula bijila mambo, ne kusoñanya bapebwe mfuto.​—Dan 3:2; Bil 16:20.

• Bandemona.

  I bipangwa bya ku mushipiditu byampikwa kumweka bidi na bukomo kupita bwa bantu. I batelwe bu “bana ba Leza wa bine” mu Ngalwilo 6:2 ne bu “bamwikeulu” mu Yude 6, kebāpangilwepo babi; ino bādi bamwikeulu beālamwine abo bene ke balwana na Leza pa kuleka kumukōkela mu mafuku a Noa ne kwilunga na Satana mu butomboki bwa kutombokela Yehova.​—Kup 32:17; Luk 8:30; Bil 16:16; Yak 2:19.

• Bansenga.

  I bengidi ba bulēme bādi munshi mwa bilolo mu buludiki bwa Babiloni. Mu Bible, bansenga bādi na lupusa pa bantu ba tunangu mu kipango kya mu Babiloni. Bansenga i batelwe ne mu bulopwe bwa Mulopwe Dadyusa mwine Mede.​—Dan 2:48; 6:7.

• Basadusea.

  I katango katumbe ka mutōtelo wa Bayuda kādi na bantu ba lupeto ne babitobo bādi na lupusa lukatampe mu mingilo ya ku tempelo. Bādi bapela bishi bivule bya kukanwa byādi bilonda Bafadiseo ne nkulupilo mikwabo ya Bafadiseo. Kebādipo bakulupile mu lusangukilo nansha kwikala’ko kwa bamwikeulu. Bādi balwa na Yesu.​—Mat 16:1; Bil 23:8.

• Baselafimi.

  I bipangwa bya ku mushipiditu bijokolokele lupona lwa Yehova momwa mūlu. Kishima kya Kihebelu seraphim kishintulula kishima pa kishima’mba “batēma.”​—Isa 6:2, 6.

• Bate.

  I kipimo kya bintu bidi bwa mema kilangwa’mba i kintu kya malitele 22, mungya bibese bya milondo bisokwelwe mu bintu bya kala palembe dino dijina. Mu Bible, bipimo bikwabo bivule bya bintu byūmu ne bidi bwa mema bipikulwanga mungya bukata bwa kipimo kya bate. (1Ba 7:38; Ezk 45:14)​—Tala Mbwejo B14.

• Batyibi.

  I bantu bātūdile’ko Yehova mwanda wa kupandija bantu bandi kumeso kwa kitatyi kya balopwe ba Isalela.​—Bat 2:16.

• Belezebuba.

  I kitenta kifunkila padi Satana, mfumu, nansha mulopwe wa bandemona. Bibwanika padi i mutelelo munyengakanye wa Bāla-Zebuba, Bāla wādi utōtwa na bene Fidishitia ku Ekalone.​—2Ba 1:3; Mat 12:24.

• Bene Mede; Media.

  I bantu batambile kudi Madai mwanā Yafeta; bādi bashikete mu nzaba ya peulu pa ngulu ya Iran yāikele ke ntanda ya Media. Bene Mede bēlungile na Babiloni mwanda wa kunekenya Ashidia. Mu kine kitatyi’kya, Peleshia yādi ntanda ya bubikavu yendejibwa na Media, ino Kilusa wātomboka, penepo Media wētyanga na Peleshia bapunga Umbikalo wa Mede-Peleshia wānekenye Umbikalo Mupya wa Babiloni mu 539 Yesu Kaile. Bene Mede bādi mu Yelusalema pa Pentekosa mu 33 Yesu ke Mwiye. (Dan 5:28, 31; Bil 2:9)​—Tala Mbwejo B9.

• Bene Netini.

  I bengidi ba ku tempelo bambulwa kwikala bene Isalela. Kishima kya Kihebelu kishintulula kishima pa kishima’mba “Bapānwe,” kilombola’mba bādi bapānwe ku mwingilo wa tempelo. Mobimwekela bene Netini bavule bātambile ku bene Ngibeone, bātūdilwe na Yoshua bu “ba kutyaba nkuni ne ba kuteka mema a kitango ne a kisōkelo kya Yehova.”​—Yos 9:23, 27; 1Bi 9:2; Eza 8:17.

• Bene Samadia.

  Kino kishima kyādi kifunkila dibajinji pa bene Isalela ba mu bulopwe bwa kungala bwa bisaka dikumi, ino pa kupwa kwa Samadia kunekenibwa na bene Ashidia mu 740 Yesu Kaile, kyādi kekitelelwa ne beni bāselēlwe’mo na bene Ashidia. Mu mafuku a Yesu, dino dijina kedyādipo  difunkila pa muzo nansha bulopwe, ino dyādi kedifunkila divule pa boba bādi mu katango ka mutōtelo kādi kubwipi na Shekema ne Samadia wa kala. Bantu ba mu kano katango bādi na nkulupilo mishile bininge na ya bantu ba mu mutōtelo wa Bayuda.​—Yoa 8:48.

• Bibundi bya kunyemena’mo.

  I bibundi bya bene Levi mwādi mufyama muntu wipaya mukwabo kwampikwa kusaka mwanda wa kutyina muntu ulubula kinongo kya mashi. Bino bibundi bisamba, byādi bisambakane mu Ntanda ya Mulao monso, byātongelwe na Mosesa ne na Yoshua mwenda mafuku, mungya mwēbalombwedile Yehova. Shi muntu unyema wafika mu kibundi kya kunyemena’mo, wādi utūla wandi mwanda ku bakulumpe pa kibelo kya kibundi kadi bādi bamutambula na kizaji. Ino kutyina bantapañani bepayañene ku kusaka bakamwena mu ino mpangiko, yewa ukimba kufyama wādi usambijibwa mu kibundi kipailwe’mo muntu mwanda wa kujingulula shi kadipo na mambo. Shi abamone amba kadipo na mambo, wādi ujokejibwa mu kibundi kya kunyemena’mo, mwine mwaādi wa kushikata būmi bwandi bonso nansha kufika ne bifwa kitobo mukatampe, pampikwa kutamba mu mikalo yakyo.​—Umb 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

• Bidibwa bya Kyolwa bya Mfumwetu.

  I bidibwa bya mukate wampikwa kiyujo ne vinyu, byelekejo bya umbidi wa Kidishitu ne mashi andi; kivulukilo kya lufu lwa Yesu. Bene Kidishitu byobasoñanibwe mu Bisonekwa kuvuluka kino’ki, nanshi i byendele’mo kwikitela bu “Kivulukilo.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Bijila.

  Shi i kilembwe na disomo dikata, nabya kino kishima kifunkila divule pa Bijila bya Mosesa nansha pa mikanda itano mibajinji ya mu Bible. Ino shi i kilembwe na disomo dityetye, kibwanya kufunkila pa bijila kampanda bya mu Bijila bya Mosesa nansha pa musoñanya wa kijila.​—Umb 15:16; Kup 4:8; Mat 7:12; Ngt 3:24.

• Bikulo.

  I kingidilwa kyobādi bafininya’mo muntu pa kumupa mfuto. Bimo byādi bifinya enka maulu, bikwabo nabyo umbidi mwitonte, padi i na kufinya maulu, maboko, ne nshingo.​—Yel 20:2; Bil 16:24.

• Bilembwa bya kūlu.

  I binenwa bya kūlu bidi ku ngalwilo kwa lwimbo lwa mitōto bilombola mulembi walo, mwādi mwikadile myanda kine kitatyi’kya, mwa kwimbila, nansha mwa kwingidijija lwimbo’lwa nansha kitungo kyalo.​—Tala bilembwa bya kūlu bya Ñimbo ya Mitōto 3; 4; 5; 6; 7; 30; 38; 60; 92; 102.

• Bingelengele; Bilongwa bya bukomo.

  I bilongwa nansha bintu bitabukile bukomo bonso bwa bantu kadi bitambanga ku nsulo ipityile bantu bukomo. Bishima pamo bwa “kiyukeno,” “kilomboji,” ne “kilongwa kya kutendelwa” i bingidijibwe kyaba kimo mu Bible na buluji bumo bonka.​—Div 4:21; Bil 4:22; Bah 2:4.

• Bininga bya mudilo.

  I bipungwa bilongelwe na olo, ndalama nansha mukuba, byādi bingidijibwa ku kipema ne ku tempelo mwanda wa kusōka ensense ne kopola makala pa kisōkelo kya bitapwa ne kutalula nkamba ya binanu mitēme pa kitūlwa-binanu kya olo. Byādi bitwa ne bu bya kusōkela’mo ensense.​—Div 37:23; 2Bi 26:19; Bah 9:4.

• Boloke.

  Mu Bisonekwa, i byobya biyampe mungya misoñanya ya Leza ya kuyukanya biyampe ne bibi.​—Ngo 15:6; Kup 6:25; Nki 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Bu misungi.

  I kupangwa kwa muntu mu yabo ntanda nansha kwabo, divule dine na boba bebanekenya. Kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “kwenda.” Bene Isalela bāselelwe bu misungi misunsa ibidi mitumbe. Bulopwe bwa bisaka dikumi bwa kungala bwāselelwe na bene Ashidia bu misungi, mwenda mafuku bulopwe bwa bisaka bibidi bwa kunshi bwāselelwe na bene Babiloni bu misungi. Misungi yonso yāshele’ko yājokejibwe mu ntanda yabo mu buludiki bwa Kilusa, mulopwe wa Peleshia.​—2Ba 17:6; 24:16; Eza 6:21.

• Bubale.

  I minono nansha tumityi tutyetutye nansha mabwe ādi engidijibwa pa kukwata butyibi. Byādi bikongakanibwa mu kisandi nansha mu kintu bebisunkumbya.  Bubale bwādi bupona nansha kutontoka bo bwādi butongwa. Divule dine bwādi butebwa ne milombelo ponka. Kishima “bubale” i kingidijibwe mu buluji bwa bine nansha bwa kyelekejo bushintulula’mba “kyepelo” nansha “kipindi.”​—Yos 14:2; Ñi 16:5; Nki 16:33; Mat 27:35.

• Bukamoni.

  Kishima “Bukamoni” kifunkilanga divule pa Mbila Dikumi yādi ilembelwe pa bipāpo bibidi bya mabwe byobāpele Mosesa.​—Div 31:18.

• Bukonde bwa Solomone.

  Mu tempelo ya mu mafuku a Yesu, i pitapita mipūte kūlu yādi kutunduka kwa kipango kya panja, yādi imwene bantu bavule amba yāshele ku tempelo ya Solomone. Yesu wānangile’mo ‘mu kitatyi kya mashika,’ kadi bene Kidishintu bādi bebungila’mo mwanda wa kutōta. (Yoa 10:22, 23; Bil 5:12)​—Tala Mbwejo B11.

• Bula bwa dikasa.

  I kipimo kya bula kisenselela ku bula bwa tamba ku nsongo ya kyala kutūla ku nsongo ya kamindwa shi dikasa i dibāle. Mungya kuboko kwa masantimetele 44,5, bula bwa dikasa i masantimetele 22,2 mu bula. (Div 28:16; 1Sa 17:4)​—Tala Mbwejo B14.

• Bule.

  I dijina dya kweji wa mwānda mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa bubidi mu kalandadiye ka ntanda. I ditambe ku kishima kishintulula’mba “kupa; kulupula” kadi ushilulanga pa bukata bwa Kweji 10 kutūla pa bukata bwa Kweji 11. (1Ba 6:38)​—Tala Mbwejo B15.

• Bulopwe bwa Leza.

  I kishima kingidijibwe mwanda wa kwisambila nakampata pa umbikalo wa Leza wimaninwe na buludiki bwa bulopwe bwa wandi Mwana, Kidishitu Yesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Bupolofeto.

  I musapu wa ku mushipiditu, wa kusokolwa kwa kiswa-mutyima kya Leza nansha kusapulwa’kyo. Bupolofeto bubwanya kwikala bufundiji bwa ku mushipiditu bwa mwa kwikadila, kulombola mbila nansha butyibi bwa Leza, nansha kusapulwa kwa bintu bisaka kufika.​—Ezk 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Bupondo.

  Kino kishima kya mu Kingidiki (apostasia) i kitambe ku kyubwa kishintulula kishima pa kishima’mba “kusāsuka.” Ino dijina bupondo didi na buluji bwa “kuleka’byo, kushiya, nansha butomboki.” Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kishima “bupondo” i kingidijibwe ku boba batamba mu mutōtelo wa bine.​—Nki 11:9; Bil 21:21; 2Ts 2:3.

• Busekese.

  I kishima kitambile ku kishima kya Kingidiki porneia, kishima kingidijibwe mu Bisonekwa mwanda wa kufunkila pa miswelo kampanda ya bulādi ipelejibwe na Leza. Mudi ne makoji, bundumba, kulāla na muntu wampikwa kwisonga nandi, kulāla na muntu wa ngitu imo, nansha kulāla na nyema. I kingidijibwe mu muneneno wa kyelekejo mu Kusokwelwa pa kwisambila pa ndumba wa bipwilo witwa bu “Babiloni Mukatampe” mwanda wa kulombola kwilunga kwawilungile na balopwe ba ino ntanda mwanda wa kumona bukomo ne kamweno ka ku ngitu. (Kus 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bil 15:29; Ngt 5:19)​—Tala NDUMBA.

• Busongi bwa kwipyana.

  I kibidiji kyātwelele mwenda mafuku mu Bijila bya Mosesa, kya muntu kusonga mukaji wa kishala wa mwanabo wampikwa mwana mwana-mulume, mwanda wa kubutula bana ba kwendeleja musuku wa mwanabo. Kiyukene ne bu busongi bwa bupyane.​—Ngo 38:8; Kup 25:5.

• Buswe bwa ndamatyidile.

  Kino kishima i kitambe ku kishima kya Kihebelu chesedh, kifunkila pa buswe butononwa na mulao, bululame, lulamato nansha kwilamata kwa binebine. I kingidijibwe divule mwanda wa kwisambila pa buswe bobasenswe bantu kudi Leza, ino ne pa buswe bwisenswe bantu abo bene na bene.​—Div 34:6; Lut 3:10.

• Bwine Leza.

  I kulēmeka bininge, kutōta, kwingidila Yehova Leza, koku ulamete ku umbikalo wandi wa diulu ne ntanda.​—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Bya majende.

  I kwingidija bukomo buyukene amba butambanga ku mishipiditu mibi.​—2Bi 33:6.

•  Byabulwi.

  I bivwalwa bya kwikinga byādi bivwala basola, kimfwa, kilama mutwe, kotyi wa byuma, mukaba, bilama maulu, ne ngabo.​—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Byabuntu bya ku lusa.

  I byabuntu bipānwa mwanda wa kukwasha muntu mufudilwe. Bino byabuntu kebitelelwepo mu Bisonekwa bya Kihebelu, ino Bijila byāpele bene Isalela bulombodi bupotoloke bwa byobafwaninwe kulongela balanda.​—Mat 6:2.

• Byangulwa bibajinji.

  I bipa bibajinji bya kitatyi kya mwangulo; bintu bibajinji bilupuka ku kintu kyo-kyonso. Yehova wānenene muzo wa Isalela umulambule byangulwa byabo bibajinji, ekale ku bantu, banyema, nansha bipa bya nshi. Muzo onso wa bene Isalela wādi ulambula kudi Leza byangulwa bibajinji pa Masobo a Mikate Yampikwa Kiyujo ne pa Pentekosa. Kishima “byangulwa bibajinji” i kingidijibwe ne mu muneneno wa kyelekejo padi Kidishitu ne pa balondi bandi bashingwe māni.​—1Ko 15:23; Umb 15:21; Nki 3:9; Kus 14:4.

D

• Dakona.

  I leza wa bene Fidishitia. Kwine kutambile kino kishima kekuyukenepo, ino befundi bekikwatañanyanga na kishima kya Kihebelu dagh (mwita wa lui).​—Bat 16:23; 1Sa 5:4.

• Dekapodi.

  I bibundi bya Ban

  gidiki, dibajinji byādi bibundwe na bibundi dikumi (kishima kitambile ku kishima kya Kingidiki deka, kishintulula’mba “dikumi,” ne polis, kishintulula’mba “kibundi”). Kadi dyādi dijina dya ntanda ya kutunduka ya Dijiba dya Ngadilea ne ya Munonga wa Yodano, kwine kwādi bibundi bivule pa bino’bi. Byādi bité bya bibidiji ne busunga bwa Bangidiki. Yesu wāpityīle mu ino ntanda, ino i kutupu bilembwa bilombola’mba wākapempwile kibundi kimo pa bino’bi. (Mat 4:25; Mak 5:20)​—Tala Mbwejo A7 ne B10.

• Dibungu.

  I kishima kingidijibwe ku tumityi tuvule tumenanga divule ku mema. Kamutyi kesambilwe’po divule i Arundo donax. (Yob 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Kus 11:1)​—Tala DIBUNGU DYA KUPIMA NADYO.

• Dibungu dya kupima nadyo.

  Dibungu dya kupima nadyo dyādi na maboko asamba mu bula. Mungya kuboko kwādi kupimwa nako divule, dyādi na mametele 2,67 (mayo 8,75); ino mungya kuboko kulampe, dyādi na mametele 3,11 (mayo 10,2). (Ezk 40:3, 5; Kus 11:1)​—Tala Mbwejo B14.

• Dibwe dya difinko.

  I dibwe ditūlwa ku ditungi, nansha difinko dya kyūbakwa, popa pesambakena mumbu ibidi, dikwasha mwanda wa kwiilunga ne kwiilamika pamo. Dibwe dikatampe dya difinko dyādi dibwe dya difinko dya kyalwilo; dyodya dikomo bininge dyādi ditongwa mwanda wa byūbakwa bya bantu bonso ne mumbu ya bibundi. Kino kishima i kingidijibwe mu buluji bwa kyelekejo mwanda wa kwisambila pa kyalwilo kya ntanda, kadi Yesu i mutelwe bu “dibwe dya difinko dya kyalwilo” kya kipwilo kya bwine Kidishitu, kyelekejibwe na njibo ya ku mushipiditu.​—Ef 2:20; Yob 38:6.

• Dibwe dya mpelo.

  I dibwe dijokoloke ditūlwanga pangala pa dibwe dikwabo dya muswelo umo dyādi dingidijibwa mwanda wa kupela miseke ke bukula. Kwādi kipopo pa bukata bwa dibwe dya munshi kwa kujokolokela dibwe dya pangala. Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, mpelo yādi ingidijibwa na bana-bakaji mu mobo mavule. Bidibwa bya kisaka bya difuku ne difuku byobyādi bipelwa na ino mpelo, Bijila bya Mosesa byāpeleje kwidiyata bu kyeya nansha ke dibwe dya pangala dine. Mampelo makatampe a muswelo umo ādi ajokolojibwa na banyema.​—Kup 24:6; Mak 9:42.

• Difuku dya Butyibi.

  I difuku diyukane, nansha kitatyi, kītwa bibumbo kampanda, mizo, nansha bantu mu kikonge amba beshintulwile kudi Leza. Kibwanya kwikala kitatyi kipaibwa boba batyibilwa nsambu ya lufu, kadi butyibi bubwanya kupa bamo mukenga wa kupanda ne kumona būmi bwa nyeke. Yesu Kidishitu ne batumibwa bandi bēsambīle pa “Difuku dya Butyibi” dikāya’ko ditala bōmi ne boba bāfwile pa kala.​—Mat 12:36.

• Difuku dya Kulongolola.

  I dijina dya difuku dibadikile Sabato, dyādi dīlongolola Bayuda senene. Dino difuku dyādi difula pa  kupona kwa dyuba dya difuku ditwa dyalelo bu Dya Butano, pa kitatyi kyādi kishilula Sabato. Difuku dya Bayuda dyādi dishilula kyolwa kutūla ku kyolwa kikwabo.​—Mak 15:42; Luk 23:54.

• Difuku dya Kupūta Bubi.

  I difuku dijila dya mvubu mikatampe ku bene Isalela, ditwa ne bu Yom Kippur (kishima kitambile ku kishima kya Kihebelu yohm hakkippurim, “difuku dya kupūta”), dyādi difuku dya 10 kweji wa Etanime. Dyo difuku dimo kete pa mwaka dyādi ditwela kitobo mukatampe mu Kijila Nakampata kya kipema ne mwenda mafuku kya tempelo. Wādi ulambula’mo mashi a bitapwa mwanda wa bubi bwandi, ne bubi bwa bene Levi bakwabo, ne bubi bwa bantu. Kino kyādi kitatyi kya kitango ne masobo ajila, kadi yādi sabato, kitatyi kya kuleka mingilo ya bukile bukya.​—Lev 23:27, 28.

• Dijiba dya mudilo.

  I kifuko kya kyelekejo ‘kitēma mudilo ne bibidikityi,’ kitelelwe ne bu “lufu lwa bubidi.” Babipya-mambo bampikwa kwisāsa, Dyabola, enka ne lufu ne Kibundu (nansha, Hadese) nabyo i byelwe’mo. Byobatelele’mo bipangwa bya ku mushipiditu ne lufu ne Hadese, bintu kebibwanyapo kutēma na mudilo, bilombola’mba dino dijiba i kyelekejo kya konakanibwa kwa nyeke, ke kya masusupo a nyeke.​—Kus 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Dikalo.

  I kyendwa nakyo kya matonto abidi kikokwa na kabalwe kyādi kingidijibwa dibajinji mu divita.​—Div 14:23; Bat 4:13; Bil 8:28.

• Disao.

  I kutalulwa kikoba ku ngitu ya bwana-bulume. Kino kyāsoñanibwe Abalahama ne lutundu lwandi, ino ke kisakibwapo ku bene Kidishitu. Kadi i kingidijibwe mu muneneno wa kyelekejo mu bisonekwa bivule.​—Ngo 17:10; 1Ko 7:19; Fid 3:3.

• Dishinda.

  I kishima kingidijibwe mu muswelo wa kyelekejo mu Bisonekwa mwanda wa kufunkila pa bilongwa nansha mwiendelejo witabijibwe nansha upelelwe na Yehova. Bānenene boba bāikele ke balondi ba Yesu Kidishitu amba i ba mu “Dyodya Dishinda,” ko kunena’mba, būmi bwabo bwimanine pa lwitabijo lwabo mudi Yesu Kidishitu, balonda kimfwa kyandi.​—Bil 19:9.

• Dyabola.

  I dijina dya Satana mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu dilombola mwaikadile, dishintulula’mba “Vubavuba.” Satana wāinikilwe dijina dya bu Dyabola mwanda aye ye vubavuba mukatampe kadi mubajinji, uvubakenya Yehova, ne kinenwa Kyandi kiyampe, ne dijina Dyandi dijila bya bubela.​—Mat 4:1; Yoa 8:44; Kus 12:9.

E

• Edoma.

  I dijina dikwabo dyāinikilwe Esau mwanā Izake. Lutundu lwa Esau (Edoma) lwāyete ntanda ya Seila, ntanda ya ngulu idi pa bukata bwa Dijiba Difwe ne Mfyonko ya Akaba. Yāyukene bu Edoma. (Ngo 25:30; 36:8)​—Tala Mbwejo B3 ne B4.

• Efa.

  I kipimo kya bintu byūmu nansha kintu kine, kyādi kingidijibwa pa kupima miseke. Kyādi pamo na kipimo kya bate kya bintu bidi bwa mema, ko kunena’mba i malitele 22 (makwatyi 20 a byūmu). (Div 16:36; Ezk 45:10)​—Tala Mbwejo B14.

• Efelaimi.

  I dijina dya mwanā Yosefa wa bubidi; dino dijina dyāityīlwe’po mwenda mafuku kisaka kimo mu bisaka bya Isalela. Isalela pa kwabanibwa, Efelaimi, byaādi kisaka kikatampe, wāelekeje bulopwe bonso bwa bisaka dikumi.​—Ngo 41:52; Yel 7:15.

• Efiopya.

  I muzo wa kala wa kunshi kwa Edipito. Wādi uselele kipindi kya kunshi bininge kya Edipito wa dyalelo ne Sudan wa dyalelo. Kyaba kimo kino kishima i kingidijibwe mu Kihebelu bu “Kusha.”​—Ese 1:1.

• Efoda.

  I kivwalwa kidi bwa kisandi kya kaji kyādi kivwala babitobo. Kitobo mukatampe wādi uvwala efoda ya pa bula, kumeso kwayo kwadi kivwalwa kya pa kyadi kyelwe’ko mabwe 12 a bulēme. (Div 28:4, 6)​—Tala Mbwejo B5.

• Elule.

  I dijina dya kweji wa 6 mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa 12 mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa  ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 8 kutūla pa bukata bwa Kweji 9. (Neh 6:15)​—Tala Mbwejo B15.

• Ensense.

  I bunanga bununka biyampe butyange na balasome butēma bityebitye, bulupula luvumba luyampe. Ensense ya pa bula ya bisombelwa biná yādi ingidijibwa mu kipema ne mu tempelo. Yādi isōkwa lubanga ne bufuku pa kisōkelo kya ensense mu Kijila, kadi mu Difuku dya Kupūta Bubi, yādi isōkelwa mu Kijila Nakampata. Yādi yelekeja milombelo mitabijibwe ya bengidi ba kikōkeji ba Leza. Ino ke kisakibwapo ku bene Kidishitu.​—Div 30:34, 35; Lev 16:13; Kus 5:8.

• Ensense itōka.

  I butomvi būmu (bunanga) bwa mityi nansha bimuna bya misaka imo ya Boswellia. Shi bubasōkwa, bwādi butambija luvumba luyampe. Bwādi busombelwa mu ensense ijila yādi ingidijibwa ku kipema ne ku tempelo. Bwādi bulambulwa pamo ne na byamulambu bya miseke, kadi bwādi butūlwa pa mulongo ne mulongo wa mikate milombolwe munda mwa Kijila.​—Div 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Etanime.

  I dijina dya kweji wa busamba-bubidi mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji mubajinji mu kalandadiye ka ntanda. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 9 kutūla pa bukata bwa Kweji 10. Bayuda pa kupwa kujoka ku Babiloni, wāityilwe bu Tishidi. (1Ba 8:2)​—Tala Mbwejo B15.

F

• Felo.

  I kitenta kya balopwe ba Edipito. Mu Bible i mutelwe majina a bafelo batano, (Shishake, So, Tilahaka, Neko, ne Hofela), ino bakwabo kebatelelwepo majina, kimfwa boba bādi na Abalahama, Mosesa, ne Yosefa.​—Div 15:4; Lo 9:17.

• Fidishitia; Bene Fidishitia.

  Ntanda idi ku mbadi ya kunshi kwa Isalela yāityilwe bu Fidishitia. Bantu bātambile ku Kelete bāiya kushikata’ko, bāityilwe bu bene Fidishitia. Davida wēbanekenye, ino bāikele nyeke mu bwanapabo kadi bādi balwana na Isalela kitatyi kyonso. (Div 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Tala Mbwejo B4.

H

• Hadese.

  I kishima kya Kingidiki kikwatañene na kishima kya Kihebelu “Sheole.” I kyalamunwe bu “Kibundu” (na disomo dikatampe), mwanda wa kulombola’mba i kibundu kya bantu bonso.​—Tala KIBUNDU.

• Heloda.

  I dijina dya kisaka kya musuku wa balopwe bādi babikala pa Bayuda bādi batongwa na Loma. Heloda Mukatampe ye wātumbīle kūbakulula tempelo mu Yelusalema ne kwipaija bana mwanda wa kukimba kwipaya Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Heloda Akeleusa ne Heloda Antipasa, bana ba Heloda Mukatampe, bātūdilwe pa bipindi bya bulopwe bwa shabo. (Mat 2:22) Antipasa wādi tetalake, utelwa divule bu “mulopwe,” wādi ubikele mu myaka isatu ne kipindi ya mwingilo wa Kidishitu kutūla ne ku kitatyi kyālongekele myanda idi mu Bilongwa shapita 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bil 4:27; 13:1) Kupwa, Heloda Akidipa I, munkanā Heloda Mukatampe, wāipaibwa na mwikeulu wa Leza ku ngalwilo’tu kwa kubikala kwandi. (Bil 12:1-6, 18-23) Wandi mwana, Heloda Akidipa II, wābikala kufika ne kitatyi kyobātombokēle Loma kudi Bayuda.​—Bil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Heloda, kitango kya balondi ba.

  Bayukene ne bu bene Heloda. Kyādi kitango kya bantu balwila muzo bādi bakwatakanya bitungo bya politike bya Baheloda pobādi bendeja mu lupusa lwa bene Loma. Bimweka’mba Basadusea bamo bādi mu kino kitango. Bene Heloda bēlungile na Bafadiseo mwanda wa kulwa Yesu.​—Mak 3:6.

• Hemese.

  I leza wa Ngidiki, mwanā Zeuse. Mu Lesetala, betupile baita’mo Polo bu Hemese kukwatañana na mwingilo wa uno leza wa bu mukendi wa baleza kadi leza wa bwino bwa kwisamba.​—Bil 14:12.

• Hikaioni.

  I kishima kya kutangidila buimba. Monka mokitelelwe mu Ñimbo ya Mitōto 9:16, kino kishima kibwanya kwikala na buluji bwa kwishinkija kusumininwe kadi kukatampe kwa lunsense nansha kwitūja bininge mwanda wa kulanguluka.

•  Hina.

  I kipimo kya bintu bidi bwa mema ne kintu kine kipimwa nakyo. I malitele 3,67. (Div 29:40)​—Tala Mbwejo B14.

• Hisopa.

  I kamutyi ka misambo ne mani malumbuluke, kādi kengidijibwa mwanda wa kukusa mashi nansha mema pa kusubula mungya bijila. Padi i kamutyi ketwa bu majolene (Origanum maru; Origanum syriacum). Monka mokingidijibwe mu Yoano 19:29, padi i majolene ādi alamikwa ku musambo nansha dula, musaka umo wa nkunki ya dyalelo (Sorghum vulgare), mwanda kano kamutyi kabwanya kwikala kalampe’ko mwa kufikijija kifwafwa kya vinyu isosoma ku kyakanwa kya Yesu.​—Div 12:22; Ñi 51:7.

• Holeba; Lūlu lwa Holeba.

  I ntanda ya ngulu ijokolokele Lūlu lwa Shinai. I dijina dikwabo dya Lūlu lwa Shinai. (Div 3:1; Kup 5:2)​—Tala Mbwejo B3.

• Homa.

  I kipimo kya bintu byūmu kidi pamo na kola. I malitele 220 (makwatyi 200 a byūmu) mungya bukata bwa kipimo kya bate. (Lev 27:16)​—Tala Mbwejo B14.

I

• Ididikuma.

  I ntanda ya bubikavu ya Loma ya kungala ne kushika kwa Ngidiki. Polo wāendele’mo mu mwingilo wandi, ino kebalombwelepo shi wasapwile mu Ididikuma nansha shi wafikile’mo’tu bitupu. (Lo 15:19)​—Tala Mbwejo B13.

• Isalela.

  I dijina dyobāinikile Yakoba kudi Leza. Mu kitatyi kampanda, dyāityilwe ne lutundu lwandi lonso. Lutundu lwa bana 12 ba Yakoba lwādi lwitwa divule bu bana ba Isalela, njibo ya Isalela, bantu (bana-balume) ba Isalela, nansha bu bene Isalela. Bulopwe bwa kungala bwa bisaka dikumi bwētyibile na bulopwe bwa kunshi bwādi bwitwa bu Isalela, kadi mwenda mafuku bene Kidishitu bashingwe māni bāityilwe bu “Isalela wa Leza.”​—Ngt 6:16; Ngo 32:28; 2Sa 7:23; Lo 9:6.

K

• Kabe.

  I kipimo kya bintu byūmu kya litele 1,22 (kwatyi 1,11 wa byūmu) mungya bukata bwa kipimo kya bate. (2Ba 6:25)​—Tala Mbwejo B14.

• Kaladea; Bene Kaladea.

  Dibajinji yādi ntanda ne bantu bādi bekele ku mulupu wa munonga wa Tigele ne wa Ufalete; mwenda mafuku bino bishima byāingidijibwe mwanda wa kwisambila pa Babiloni ne bantu bandi. Kadi kishima “Bene Kaladea” kifunkila pa kibumbo kya bantu bafunde bādi bafundile sianse, mānga, ndimi, ne imbuo ino bādi balonga bya majende ne kubuka na ñenyenye.​—Eza 5:12; Dan 4:7; Bil 7:4.

• Kalombwe Mukatampe.

  Kishima kya Kingidiki kishintulula’mba “Mwendeji Mukatampe.” Kifunkila pa mwingilo wa kamweno wa Yesu Kidishitu wa kunyongolola bantu ba kikōkeji ku bintu bileta lufu bitambile ku bubi ne kwibafikija ku būmi bwa nyeke.​—Bil 3:15; 5:31; Bah 2:10; 12:2.

• Kamusungu.

  I kamukombo kalampe kadi na kyuma kisongoke kya bui, kengidijanga babidimye mwanda wa kukinka’ko nyema. Kamusungu i kadingakanibwe na binenwa bya muntu wa tunangu bilengeja yewa umuteja evwane madingi a tunangu. ‘Kwitunga ku tumisungu’ i kitambe ku kilongwa kya ñombe wa bujundu kakōkelapo kukinkwa kamusungu ino aye witunga’ko, wetapa bilonda aye mwine.​—Bil 26:14; Bat 3:31.

• Kanye ka ku buntu bitupu.

  Kishima kya Kingidiki kidi na mulangwe mukatampe wa kyokya kitabijibwe kadi kiyampe. Kino kishima i kingidijibwe divule mwanda wa kufunkila pa kyabuntu kya na mutyima umo nansha muswelo muyampe wa kupāna. Shi kifunkila pa kanye ka ku buntu bitupu ka Leza, nabya kino kishima kilombola kyabuntu kya ku bitupu kipāna Leza ku buntu, kwampikwa kutengela kulubwilwa. Nanshi i kilomboji kya buntu, buswe bwa buntu ne kanye ka Leza ku bantu. Kishima kya Kingidiki i kyalamunwe ne bu “kutōkelwa mutyima” ne bu “kyabuntu kya na mutyima umo.” Kipānwanga pampikwa kwikingidila nansha kufwaninwa’kyo, na kutononwa enka na buntu bwa yewa upāna.​—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Kashé; Kiyukeno.

  I kintu kingidijibwa mwanda wa kufyatyika (divule pa dilongo nansha pa bupula) kyādi kilombola mwinē kintu, bubinebine, nansha kwitabija. Makashé  a pa kala ādi a tubintu tūmu (dibwe, dino dya nzovu, nansha mutyi) palembwe masomo nansha bifwatulo bifulamike. Kashé nansha kiyukeno i bingidijibwe mu muneneno wa kyelekejo mwanda wa kufunkila pa kintu kitabijibwe bu kya bine na kutampa’po, nansha bu kiyukeno kya mwinē kintu, nansha bu kintu kifyame nansha kifibwe.​—Div 28:11; Neh 9:38; Kus 5:1; 9:4.

• Kasia.

  I bintu bitambanga ku mutyi wa kasia (Cinnamomum cassia), mutyi wa musaka umo na mutyi wa shinamona. Kasia yādi ingidijibwa bu mananshi ne bu bisombelwa bya māni ajila a kushinga.​—Div 30:24; Ñi 45:8; Ezk 27:19.

• Katango.

  I kibumbo kya bantu betabije lufundijo nansha mwendeji kampanda ne kulonda nkulupilo yabo abo bene. I kingidijibwe pa bisumpi bibidi bitumbe bya mutōtelo wa Bayuda, Bafadiseo ne Basadusea. Boba ke bene Kidishitupo nabo bāityile bene Kidishitu bu “katango” nansha “katango ka bene Nazala,” padi i mwanda bādi bebamona bu belale ku mutōtelo wa Bayuda. Tutango twāvudile bityebitye mu kipwilo kya bwine Kidishitu; “katango ka Nikola” i katelwe mu Kusokwelwa.​—Bil 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kus 2:6; 2Pe 2:1.

• Kemoshi.

  I leza mukatampe wa bene Moabu.​—1Ba 11:33.

• Kenani.

  I munkanā Noa, kadi mwanā Hama wa buná. Bisaka 11 byātambile kudi Kenani byākashikete mwenda mafuku mu ntanda ya kutunduka kwa Meditelanea pa bukata bwa Edipito ne Shidea. Kino kifuko kyāityilwe bu “ntanda ya Kenani.” (Lev 18:3; Ngo 9:18; Bil 13:19)​—Tala Mbwejo B4.

• Kesala.

  I dijina dya kisaka kya mu Loma dyāikele ke kitenta kya bambikavu bene Loma. Akutusa, Tyibilusa, ne Kodusa i batelwe majina mu Bible, ino nansha Nelo byakatelelwepo dijina, ne aye nandi wāityilwe’bo. Kadi “Kesala” i mwingidijibwe mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu mwanda wa kwelekeja ba lupusa nansha Leta.​—Mak 12:17; Bil 25:12.

• Kialamia.

  I ludimi lwiifwene na Kihebelu, ludi na alufabe imo yonka. Lwādi lunenwa dibajinji na bene Alami ino lwaikala mwenda mafuku bu ludimi lwa busunga lwisambwa na bantu bavule mu umbikalo wa Ashidia ne wa Babiloni. Kadi lwādi ludimi lwa Leta lwa Umbikalo wa Peleshia. (Eza 4:7) Kipindi kimo kya mukanda wa Ezela, Yelemia, ne Danyele kyālembelwe mu Kialamia.​—Eza 4:8–6:18; 7:12-26; Yel 10:11; Da 2:4b–7:​28.

• Kibundi kya Davida.

  I dijina dyāinikilwe kibundi kya Yebushi pāpwile Davida kwikikwata ne kūbaka’mo njibo yandi ya bulopwe. Kītwanga ne bu Ziona. I kipindi kya kunshi ne kutunduka ne kipindi kya kala kya Yelusalema.​—2Sa 5:7; 1Bi 11:4, 5.

• Kibundu.

  Shi i kilembwe na disomo dityetye, nabya kifunkila pa kibundu kya muntu umo; ino shi i kilembwe na disomo dikatampe, nabya i kibundu kya bantu bonso, kikwatañene na kishima kya Kihebelu “Sheole” ne kya Kingidiki “Hadese.” I kitelwe mu Bible bu kifuko kya kyelekejo nansha ngikadilo ya kubulwa kwingila ne kubulwa kuyuka kintu.​—Ngo 47:30; Mus 9:10; Bil 2:31.

• Kibundu kivulukwa.

  I kifuko kya kujīka’mo mwādi mujīkwa muntu mufwe. Kino kishima i kyalamunwe ku kishima kya Kihebelu mnemeion, kitambile ku kyubwa “kuvuluka,” kilombola’mba muntu ufwile’wa uvulukilwe.​—Yoa 5:28, 29 (kunshi kwa dyani).

• Kidishitu.

  I kitenta kya Yesu, kitambile ku kishima kya Kingidiki Khristos, kikwatañene na kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “Meshiasa,” nansha’mba “Mushingwe Māni.”​—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kifibwe kikola.

  I kipindi kya mpango ya Leza ikwetwe na Leza, kifilwe kufika ne pa kitatyi kyandi aye mwine, kadi kisokwelwanga enka boba basaka kuyukija’kyo.​—Mak 4:11; Kol 1:26.

• Kijila.

  I kandimbwa kabajinji kadi kakatampe ka mu kipema nansha ka mu tempelo, keshile na kandimbwa ka munda bininge, Kijila Nakampata. Mu kipema, mu Kijila mwādi  kitūlwa-binanu kya olo, kisōkelo kya ensense kya olo, meza a mikate milombolwe, ne bingidilwa bya olo; ino mu tempelo, mu Kijila mwādi kisōkelo kya olo, bitūlwa-binanu dikumi bya olo, ne mameza dikumi a mikate milombolwe. (Div 26:33; Bah 9:2)​—Tala Mbwejo B5 ne B8.

• Kijila Nakampata.

  I kyumba kya munda bininge kya kipema ne kya tempelo, mwādi mubīkilwe sanduku wa kipwano; kitwanga ne bu Kijila kya Bijila. Mungya Bijila bya Mosesa, muntu umo kete wādi na lupusa lwa kutwela mu Kijila Nakampata i kitobo mukatampe, kadi wādi utwela’mo enka mu Difuku dya Kupūta Bubi mwaka ne mwaka.​—Div 26:33; Lev 16:2, 17; 1Ba 6:16; Bah 9:3.

• Kikomo.

  I kyūbakwa kya kukwatyija nansha kipanda kyoloke swā, nansha kintu kiifwene na kipanda. Bimo byādi bishimikwa mwanda wa kuvuluka bilongwa nansha binkumenkume bya mu mānga. Bikomo byūbakwe byādi bingidijibwa mu tempelo ne mu byūbakwa bya bulopwe byāubakile Solomone. Bene ntanda bādi beshimikila bikomo bikola kukwatañana na butōtyi bwa bubela, kadi kyaba kimo bene Isalela nabo bāiwile kino kibidiji. (Bat 16:29; 1Ba 7:21; 14:23)​—Tala MUTWE WA KIKOMO.

• Kikomo kikola.

  I kikomo kyoloke, divule dine kya mabwe, kadi bimweka bu kyādi kyelekejo kya Bāla mwimane ntā nansha baleza bakwabo ba bubela.​—Div 23:24.

• Kilezaleza; Kutōta bilezaleza.

  Kilezaleza i kyelekejo kyelekeja kintu, kya bine nansha kya kufwatakanya, kibwanya kwingidija bantu mu butōtyi. Kutōta bilezaleza i kulēmeka bininge, kusanswa, kutōta kilezaleza.​—Ñi 115:4; Bil 17:16; 1Ko 10:14.

• Kilolo.

  I ntyikala, nansha mbikavu wa ntanda ya bubikavu, mu umbikalo wa Babiloni ne wa Peleshia. Kilolo wādi utongwa na mulopwe bu muledi mukatampe.​—Eza 8:36; Dan 6:1.

• Kilumbu.

  I muntu witela’mba ubwanya kulaya myanda ya kumeso. Babitobo ba maleñanya, bambuki ba majende, babuka na ñenyenye ne bakwabo i batelwe mu Bible bu bilumbu.​—Lev 19:31; Kup 18:11; Bil 16:16.

• Kimpengele; Nsonde.

  Mu Bisonekwa bya Kihebelu, kishima kimpengele kifunkila divule pa kipupo, misongo, nansha kyamalwa kitumwa na Yehova bu mfuto. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kishima nsonde kifunkila pa kukupila nansha kukosola na mukānda wa bijimba nansha bikuto ku mfulo.​—Umb 16:49; Yoa 19:1.

• Kimpungidi.

  I kyombanwa kya mpunge kilongwe na kyuma, kyādi kingidijibwa mwanda wa kudyumuna bantu ne kwimba. Kukwatañana na Umbadilo 10:2, Yehova wāletele bulombodi bwa mwa kulongela bimpungidi bibidi bya ndalama byādi bya kwila pa kudyumuna mwanda wa kwityija kitango, kutalula nkambi, nansha kwela lubila lwa divita. Mobimwekela bino’bi byādi bimpungidi byoloke, bishile na “masengo” metonte ādi alongwa na masengo a banyema. Bimpungidi bya bupunga bwampikwa kupotoloka nabyo byādi mu byombanwa bya ku tempelo. Divule dine, kuvuma kwa bimpungidi kwādi kwendela pamo na kusapulwa kwa butyibi bwa Yehova nansha binkumenkume bikwabo bikatampe bitamba kudi Leza, mu muswelo wa kyelekejo.​—2Bi 29:26; Eza 3:10; 1Ko 15:52; Kus 8:7–11:15.

• Kinekaneka.

  I musanza nansha kyalo kya kamunonga divule dine mūmu mwikalanga mema’nka mu kitatyi kya mvula; kino kishima kibwanya kufunkila ne pa kamunonga kene. Mu tuminonga tumo mwādi mwela masulo a mema, o mwanda mwādi mema nyeke. Kinekaneka i kitelwe bu “musanza” mu bisonekwa bimo.​—Ngo 26:19; Umb 34:5; Kup 8:7; 1Ba 18:5; Yob 6:15.

• Kingidiki; Mungidiki.

  I ludimi lwisambwa na Bangidiki; Mungidiki nandi i yewa mubutwilwe mu Ngidiki ne muntu wa ku kisaka kitambile’ko. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kino kishima kingidijibwanga mu buluji buvule, kifunkila pa bantu bonso ke Bayudapo nansha boba batādilwe  na ludimi ne bibidiji bya Bangidiki.​—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Kinkūlwa.

  I mfutwa ifutwanga mwanda wa kunyongolola muntu mu bu musungi, ku kupebwa mfuto, ku masusu, ku bubi, nansha ke ku kiselwa. Ino mfutwa keyādipo nyeke’nka ya lupeto. (Isa 43:3) Kinkūlwa kyādi kilombwa mu myanda palapala. Kimfwa, bana bana-balume bonso babedi nansha banyema balume babedi mu Isalela bādi ba Yehova, kadi byādi bilomba kufuta kinkūlwa, nansha lupoto lwa kukūla nalo, pa kwibinyongolola ku mwingilo wa Yehova. (Umb 3:45, 46; 18:15, 16) Shi ñombe uleta kyaka wampikwa kulamwa biyampe waipaya muntu, bādi balomba mwinē’ye kinkūlwa mwanda wa kumunyongolola ku mfuto ya lufu yādi itungilwe. (Div 21:29, 30) Inoko, i kutupu kinkūlwa kya muntu wipayañana ku kusaka kyādi kitabijibwa. (Umb 35:31) Kutabukidila, Bible wisambilanga bininge pa kinkūlwa kyāfutyile Yesu na lufu lwandi lwa bu kitapwa mwanda wa kunyongolola bantu ba kikōkeji ku bubi ne ku lufu.​—Ñi 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Kinkwa na Kidishitu.

  Kishima kya Kingidiki kidi na buluji bubidi. Kifunkila pa walwana, nansha ulwa na Kidishitu. Kibwanya kufunkila ne pa Kidishitu wa bubela, yewa udi pa kyaba kya Kidishitu. Bantu bonso, nansha malongolodi, nansha bibumbo bītela bya bubela’mba bimwimanine Kidishitu nansha bītela bu Meshiasa nansha bilwa na Kidishitu ne bandi bana ba bwanga bikokeja kwitwa pampikwa kwitupa bu bakinkwa na Kidishitu.​—1Yo 2:22.

• Kipanda kikola.

  Kishima kya Kihebelu (asherah) kifunkila pa (1) kipanda kikola kyelekeja Ashela, leza mukaji mwine Kenani wa bumeni, nansha (2) kyelekejo kya Ashela leza mukaji aye mwine. Bimweka’mba bipanda byādi byoloke swā, kadi byādi bilongwa na mityi, nansha’tu kipindi. Bibwanika padi byādi bipanda byampikwa kusōnga, nansha ke mityi.​—Kup 16:21; Bat 6:26; 1Ba 15:13.

• Kipandulwe.

  Divule dine, i kifuko kitūlwe pafula mwanda wa kutōta, kifuko kijila. Inoko, kifunkila kutabukidila pa kipema nansha tempelo ya mu Yelusalema. Kino kishima kitelelwanga ne kīkalo kya Leza momwa mūlu.​—Div 25:8, 9; 2Ba 10:25; 1Bi 28:10; Kus 11:19.

• Kipango.

  I lupango, kifuko kya pululu kijokolokele kipema, mwenda mafuku yādi mpango ya lubumbu mudi pululu yādi kufulakufula kwa kyūbakwa kya tempelo. Kisōkelo kya kyamulambu kisōkwe kyādi mu kipango kya kipema ne mu kipango kya munda kya tempelo. (Tala Mbwejo B5, B8, B11.) Kadi Bible utelanga ne mobo ne mobo makatakata a balopwe bu bipango.​—Div 8:13; 27:9; 1Ba 7:12; Ese 4:11; Mat 26:3.

• Kipema.

  I pema uselwa wādi utōtela’mo Isalela pa kupwa kwa Divilu dya mu Edipito. Mwādi sanduku wa kipwano kya Yehova, wādi welekeja kwikala’po kwa Leza, kadi kyādi kifuko kya kulambwila bitapwa ne kutōta. Kyādi kitwa kyaba kimo bu “pema wa kubungakena’ko.” Kyādi kipungwa kya makadelema a mbao kipūtwe na bisandi bya bukonge bitungwile’ko bakelubi. Kyādi na byumba bibidi, kibajinji kyādi kitwa bu Kijila, kya bubidi nakyo bu Kijila Nakampata. (Yos 18:1; Div 25:9)​—Tala Mbwejo B5.

• Kipindi kimo kya pa bipindi dikumi (kya kujikija dikumi).

  Kipindi kimo kya pa bipindi dikumi, nansha bipindi 10 pa katwa, byādi biletwa nansha kufutwa bu mulambu, nakampata mu myanda ya butōtyi. Kitwanga ne bu “kya kujikija dikumi.” (Mal 3:10; Kup 26:12; Mat 23:23) Mu Bijila bya Mosesa, kipindi kimo kya pa bipindi dikumi kya bipa bya ntanda ne kya mu bañombe ne mikōko yādi ibutulwa kyādi kipebwa bene Levi mwaka ne mwaka mwanda wa kwibakwasha. Bene Levi nabo bādi bapa babitobo ba kwa Alone kipindi kimo kya pa bipindi dikumi kya mu kino kipindi kimo kya pa bipindi dikumi mwanda wa kwibakwasha. Kwādi ne bya kujikija dikumi bikwabo bya ntentekelo. Kuleta kya kujikija dikumi ke kisakibwapo ku bene Kidishitu.

• Kipupo kya misongo.

  I misongo yambuka isambakana bukidibukidi ibwanya kwalamuka ke kipupo kadi ipaya bantu. Divule  dine ikwatañene na kufikidila kwa butyibi bwa Leza.​—Umb 14:12; Ezk 38:22, 23; Amo 4:10.

• Kipwano.

  I kwiivwana, nansha kwiivwanika, pa bukata bwa Leza ne bantu nansha pa bukata bwa bibumbo bibidi bya bantu mwanda wa kulonga nansha kuleka kulonga kintu kampanda. Kyaba kimo kibumbo kimo e kyādi kifwaninwe kulama’kyo (kipwano kya mutamba umo, mwine wādi bu mulao). Kyaba kikwabo nakyo bibumbo bibidi e byādi bifwaninwe kulama’kyo (kipwano kya mitamba ibidi). Kutentekela pa bipwano byādi bisamba Leza na bantu, Bible utelanga bipwano pa bukata bwa bantu, bisaka, mizo, nansha bibumbo bya bantu. Mu bipwano byādi na lupusa lukatampe mubadilwa ne byobya byāsambile Leza na Abalahama, Davida, muzo wa Isalela (kipwano kya Bijila) ne na Isalela wa Leza (kipwano kipya).​—Ngo 9:11; 15:18; 21:27; Div 24:7; 2Bi 21:7.

• Kipwilo.

  I kibumbo kya bantu bebungīle pamo mwanda wa kitungo nansha mwingilo kampanda. Divule dine mu Bisonekwa bya Kihebelu, kifunkilanga pa muzo wa Isalela. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kifunkila pa bipwilo palapala bya bene Kidishitu, ino divule dine pa kipwilo kya bwine Kidishitu mu kikonge.​—1Ba 8:22; Bil 9:31; Lo 16:5.

• Kishileve.

  I dijina dya kweji wa kitema mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa busatu mu kalandadiye ka ntanda papwile Bayuda kujoka ku Babiloni. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 11 kutūla pa bukata bwa Kweji 12. (Neh 1:1; Zek 7:1)​—Tala Mbwejo B15.

• Kisōkelo.

  I kyūbakwa nansha lukala lutunduke lupungwe na biloba, mabwe, umbumbulu wa dibwe nansha mityi bipūtwe na kyuma pādi palambwilwa bitapwa nansha ensense mu butōtyi. Mu kyumba kibajinji kya kipema ne kya tempelo, mwādi “kisōkelo kya olo” kityetye kya kulambwila’po ensense. Kyādi kilongwe na mityi mipūtwe na olo. “Kisōkelo kya mukuba” kikatampe kya bitapwa bisōkwe kyādi panja mu kipango. (Div 27:1; 39:38, 39; Ngo 8:20; 1Ba 6:20; 2Bi 4:1; Luk 1:11)​—Tala Mbwejo B5 ne B8.

• Kisonekwa; Bisonekwa.

  I bilembwa bikola bya mu Kinenwa kya Leza. Kino kishima kidi enka mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu.​—Luk 24:27; 2Tm 3:16.

• Kitango.

  I kibumbo kya bantu bebungile mungya kilaeno. Mu Bisonekwa bya Kihebelu, kino kishima kifunkilanga divule dine pa kwibunga kwa bantu ba Isalela ku masobo a kipwilo nansha ku binkumenkume bya mvubu mikatampe mu ntanda yabo.​—Kup 16:8; 1Ba 8:5.

• Kitango kya balondi ba Heloda.​—

  Tala HELODA, KITANGO KYA BALONDI BA.

• Kitapwa.

  I kyamulambu kilambulwa Leza mwanda wa kulombola kufwija’ko, kwitabija mambo, ne kujokeja kipwano nandi. Kushilwila pa Abele, bantu bādi balambula bitapwa palapala bya kwilanga, kimfwa banyema, kufika ne byobyālombelwe mu kipwano kya Bijila bya Mosesa. Bitapwa bya banyema kebyādipo kadi monka na mvubu pāpwile Yesu kupāna būmi bwandi bu kitapwa kibwaninine, nansha bene Kidishitu byobakyendelela kulambula bitapwa bya ku mushipiditu kudi Leza.​—Ngo 4:4; Bah 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Kitatyi kya kwikala’po.

  Pamopamo mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kino kishima kilombola kitatyi kya kwikala’po kwa Yesu Kidishitu bu mulopwe kushilwila pa kitatyi kya kubikikwa kwandi kwampikwa kumweka bu Mulopwe Meshiasa kutūla ne mu mafuku a mfulo ya ino ngikadilo ya bintu. Kitatyi kya kwikala’po kwa Kidishitu ke kwiyapo’tu ne kupita bukidibukidi; ino i kwa kitatyi kilampe.​—Mat 24:3.

• Kitobo.

  I muntu wādi wimanina Leza mungya bijila ku meso a bantu bawādi wingidila, wibafundija myanda ya Leza ne bijila byandi. Kadi babitobo bādi bemanina bantu ku meso a Leza, balambwila bantu bitapwa, bebasengela ne kwibazenzela. Pokwādi kekwaikele Bijila bya Mosesa, mutwe wa kisaka ye wādi wingila bu kitobo wa kyandi kisaka.  Mu Bijila bya Mosesa, bana-balume ba ku kisaka kya Alone wa ku kisaka kya Levi bo bādi babundile butobo. Bana-balume bakwabo bene Levi bo bādi bebakwasha’ko. Pa kufikidija kipwano kipya, Isalela wa ku mushipiditu wāikele ke muzo wa babitobo, na Yesu Kidishitu bu Kitobo Mukatampe.​—Div 28:41; Bah 9:24; Kus 5:10.

• Kitobo mukatampe.

  Mu Bijila bya Mosesa, i kitobo mwine wādi wimanina bantu ku meso a Leza ne kutala babitobo bakwabo. Wādi witwa ne bu “kitobo mukulu.” (2Bi 26:20; Eza 7:5) I aye kete wādi na lupusa lwa kutwela mu Kijila Nakampata, kandimbwa ka munda bininge ka kipema ne ka tempelo mwenda mafuku. Wādi utwela’mo enka mu Difuku dya Kupūta Bubi mwaka ne mwaka. Ne Yesu Kidishitu nandi witwanga bu “kitobo mukatampe.”​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Bah 4:14.

• Kitobo mukulu.

  I mutelelo mukwabo wa “kitobo mukatampe” mu Bisonekwa bya Kihebelu. Mobimwekela mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kishima “kitobo mukulu” kifunkila pa bana-balume balēmantu ba mu butobo, mubadilwa padi ne babitobo bakatampe kebakingilangapo ne mitwe ya bibumbo 24 bya babitobo.​—2Bi 26:20; Eza 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

• Kitūtwa.

  I bintu bya muntu nansha bya bantu ba mu njibo, bimunanwa, nansha bintu bikwabo bya mvubu biselwa bu bikwatwa ku balwana banekenibwe.​—Yos 7:21; 22:8; Bah 7:4.

• Kityibilo kya mambo.

  Divule dine i lukala lwa panja lutunduke, kwenda kukanda matabula, pādi pashikata bengidi ba bulēme mwanda wa kwisamba na bibumbo ne kusapula butyibi bwabo. Kishima “kityibilo kya mambo kya Leza” ne “kityibilo kya mambo kya Kidishitu” byelekeja mpangiko ya Yehova ya kutyibila bantu mambo.​—Lo 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Kivwalwa kya ku mutwe.

  I kisandi kyādi kipombwa ku mutwe ne kuvwalwa bu kilongo. Kitobo mukatampe wādi uvwala kivwalwa kya ku mutwe kya bukonge bulumbuluke, ne kipāpo kya olo kikutyile pa mpala na monji ufītuluka. Mulopwe wādi uvwala kivwalwa kya ku mutwe munshi mwa kilukwa kyandi. Yoba wānenene mu muswelo wa kyelekejo paādingakenye boloke bwandi na kivwalwa kya ku mutwe.​—Div 28:36, 37; Yob 29:14; Ezk 21:26.

• Kivwalwa kya pa Kyadi.

  I kafuko kadyangulwe na malungo kādi kavwala kitobo mukatampe mu Isalela pa mutyima wandi shi katwela mu Kijila. Kyādi kitwa bu “kivwalwa kya pa kyadi kya butyibi” mwanda mwādi Udimi ne Tumimi, byādi bingidijibwa pa kusokola butyibi bwa Yehova. (Div 28:15-30)​—Tala Mbwejo B5.

• Kiyujo.

  I bintu byādi byelwa ku mukama nansha ku bintu bidi bwa mema mwanda wa kwibitatula; nakampata ku mukama mubajinji kwādi kulamwa kipindi kya mukama mwelwe kiyujo. I kingidijibwe divule mu Bible bu kyelekejo kya bubi ne kubola, kadi i kingidijibwe mwanda wa kulombola kutama kufyame, kadi kukatampe.​—Div 12:20; Mat 13:33; Ngt 5:9.

• Kiyukeno.

  I kintu, kilongwa, mwanda, nansha kilomboji kikatampe kidi na nshintulwilo, kilombola kintu kikwabo, kya pano nansha kya mu mafuku a kumeso.​—Ngo 9:12, 13; 2Ba 20:9; Mat 24:3; Kus 1:1.

• Kola.

  I kipimo kya bintu byūmu ne bintu bidi bwa mema. I malitele 220 (makwatyi 200 a byūmu), mungya bukata bwa kipimo kya bate. (1Ba 5:11)​—Tala Mbwejo B14.

• Kolaye.

  I kintu kyūmu kidi bwa dibwe kilongelwe na mikupa ya tunyema tutyetutye twa mu mema. Itanwanga mu dijiba na misombelo mishileshile, kimfwa utyila, utōka, ne ufīta. Makolaye ādi mangi nakampata mu Dijiba Dityila. Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, kolaye ityila yādi na bei bininge kadi yādi ilongwa malungo ne bya kwidyangula nabyo bikwabo.​—Nki 8:11.

• Kuboko.

  I kipimo kya bula, kibwanya kwikala na bulampe bwa tamba ku nkongweba kutūla ku nsongo ya munwe mulampe. Divule dine bene Isalela bādi bapima na kuboko kwa kintu kya masantimetele 44,5, ino bādi  bapima ne na kuboko kulampe kusubwile’ko ne bunkimbwa bwa dikasa, kintu kya masantimetele 51,8. (Ngo 6:15; Luk 12:25)​—Tala Mbwejo B14.

• Kujilula bijila.

  I kutyumuna kijila kijidikilwe. Mu Bible, kidi na buluji bumo na “kulonga bubi.”​—Ñi 51:3; Lo 5:14.

• Kukōkolola.

  I kukongakanya kipindi kyonso kya mwangulo kishiya bangudi ku kusaka nansha pambulwa kusaka. Bijila bya Mosesa byāsoñenye bantu baleke kwangula byonso bidi ku mikalo ya madimi abo nansha kusela impafu nansha mañanza onso. Kyādi kyepelo kipele Leza balanda, bafudile, ne mweni wa kibundi, mwana wampikwa shandi ne mukaji wa kishala, amba bakōkolole bishala ku mwangulo.​—Lut 2:7.

• Kupūla; Kipūdilo.

  I kukupila miseke mwanda wa kwiisansanya na tumityi ne mfumba. Bādi bapūla na makasa ne mityi, ino shi i mingi, na kingidilwa kampanda, kimfwa bipungwa bya kupūla nabyo nansha matonto, bikokwa na banyema. Bino bingidilwa byādi bilandala pa miseke yādi myāle pa kipūdilo, kifuko kijokoloke kadi kidingakane kyādi divule patunduke papita luvula.​—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Kupūta bubi.

  Mu Bisonekwa bya Kihebelu, uno mulangwe wādi ukwatañene na bitapwa byādi bilambulwa mwanda wa kukwasha bantu bafwene Leza ne kumutōta. Mu Bijila bya Mosesa, bitapwa byādi bilambulwa, nakampata mu Difuku dya Kupūta Bubi mwaka ne mwaka, mwanda wa kupwana na Leza, ekale bubi bwa bantu nansha bwa muzo onso mutuntulu. Bino bitapwa byādi byelekeja kitapwa kya Yesu, kine kyapūtyile lonso bubi bwa bantu dimo kupwididile, kyapa bantu mukenga wa kupwana na Yehova.​—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Bah 9:12.

• Kupwanya.​—

  Tala KUPŪTA BUBI.

• Kushikilwa na nzala.

  I kupela kudya byakudya byonso mu kitatyi kampanda. Bene Isalela bādi na kibidiji kya kushikilwa na nzala mu Difuku dya Kupūta Bubi, mu bitatyi bya tusua ne kitatyi kyobasaka kuludikwa na Leza. Bayuda bātūdile’ko bijila-nzala biná pa mwaka mwanda wa kuvuluka byamalwa bya mu mānga yabo. Kushikilwa na nzala ke kisakibwapo ku bene Kidishitu.​—Eza 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Kushinga māni.

  I kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “kufukanya bintu bidi bwa mema.” Māni ādi ashingwa muntu nansha kintu mwanda wa kulombola’mba kibapānwa ku mwingilo wa pa bula. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kino kishima i kingidijibwe pa kupungululwa kwa mushipiditu ujila pa boba batongwe mwanda wa kwikala na lukulupilo lwa kwenda mūlu.​—Div 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Kutenteka makasa.

  Makasa ādi atentekwa muntu mwanda wa kumupa mwingilo nansha kumwesela dyese, kumubelula, nansha kumupa kyabuntu kya mushipiditu ujila. Kyaba kimo makasa ādi atentekwa pa banyema kumeso kwa kwibalambula bu bitapwa.​—Div 29:15; Umb 27:18; Bil 19:6; 1Tm 5:22.

• Kweji katenta.

  I difuku dibajinji dya kweji ne kweji mu kalandadiye ka Bayuda, dyādi dilamwa bu difuku dya kwibunga, dya kusoba, ne kulambula bitapwa bya pa bula. Mwenda mafuku dino difuku dyāikele ke dya masobo makatampe a muzo, kadi bantu kebādipo bengila’dyo mingilo.​—Umb 10:10; 2Bi 8:13; Kol 2:16.

• Kwiendeja pampikwa bumvu.

  I kitambe ku kishima kya Kingidiki aselgeia, musemwa wisambila pa bilongwa bya kujilula kukatampe kwa bijila bya Leza kadi umwekeja mutyima wa kubulwa bumvu nansha kafutululo kakatampe; mushipiditu ulombola kubulwa bulēme nansha kufutulula lupusa, bijila, ne misoñanya. Kino kishima kekifunkilapo pa mwiendelejo mubi wa kutupa kutyekutye.​—Ngt 5:19; 2Pe 2:7.

• Kwipāna, kiyukeno kijila kya.

  I kipāpo kikelema kya olo yonkayonka palembe mu Kihebelu amba “Buujila i bwa Yehova.” Kyādi kitūlwe kumeso kwa kivwalwa kya ku mutwe kya kitobo mukatampe. (Div 39:30)​—Tala Mbwejo B5.

•  Kwisāsa.

  Mungya Bible, i kushinta kwa milangwe kwendela pamo na kwialakanya kwa mutyima pangala pa būmi bwa kala, bilongwa bibi, nansha byobya bikankelwe muntu kulonga. Kwisāsa kwa bine kupanga bipa, ko kunena’mba kushinta kwa mwikadilo.​—Mat 3:8; Bil 3:19; 2Pe 3:9.

• Kya disubi.

  Kino kishima kibwanya kufunkila pa busala bwa ku ngitu nansha pa kutyumuna bijila bya mu mwikadilo. Ino mu Bible, kino kishima kifunkila divule pa kyokya kekitabijibwepo, ke kitōkapo, mungya Bijila bya Mosesa. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bil 10:14; Ef 5:5)​—Tala KYAMPIKWA DISUBI; KITŌKA.

• Kya kusuka nakyo.

  I kadelema kādi kengidijibwa mwanda wa kusukila’ko bisandi na nyushi.​—Isa 19:9.

• Kyadi.

  I kipimo kya bula kya kupima nakyo mushike wa mema, i metele 1,8 (mayo 6). (Bil 27:28)​—Tala Mbwejo B14.

• Kyamalwa kikatampe.

  Kishima kya Kingidiki “kyamalwa” kileta mulangwe wa tusua nansha masusu atamba ku kutyinibwa na bintu kampanda. Yesu wēsambile pa “kyamalwa kikatampe” kekyamwekele kashā kyādi kya kufikila Yelusalema, ino kutabukidila kyokya kyadi kya kufikila bantu mwenda mafuku kitatyi ‘kyakāya na ntumbo.’ (Mat 24:21, 29-31) Polo wānenene amba, kino kyamalwa i kilongwa kyoloke kya Leza kya kulwa “boba kebayukilepo Leza ne boba kebakōkelepo myanda miyampe” ya Yesu Kidishitu. Kusokwelwa 19 utela Yesu amba ye aye ukendeja bibumbo bya mūlu pa kulwa na “kinyema kya ntanda ne balopwe ba pano pa ntanda ne bibumbo byabo.” (2Ts 1:6-8; Kus 19:11-21) “Kibumbo kikatampe” i kitelwe amba kibapande ku kino kyamalwa. (Kus 7:9, 14)​—Tala AMAKEDONA.

• Kyampikwa disubi; Kitōka.

  Mu Bible, bino bishima kebifunkilangapo’nka pa butōki bwa ku ngitu, ino i ne pa kulama nansha kwaluja kintu kikale kyampikwa bulema, dikeme, ne kwikinyongolola ku kintu kyonso kisubija, kibipija, nansha kyona mu mwikadilo nansha ku mushipiditu. Mu Bijila bya Mosesa, bino bishima bifunkila pa kwikala bampikwa disubi mungya bijila.​—Lev 10:10; Ñi 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Kyampikwa kiyujo.

  Kino kishima kifunkila pa mikate ilongwa pampikwa kiyujo.​—Kup 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

• Kyamulambu kisōkwe.

  I kitapwa kya nyema wādi usōkwa pa kisōkelo bu kyamulambu kituntulu kudi Leza; i kutupu kipindi kya nyema (ñombe, mukōko mulume, mbuji mulume, kakutyikutyi, nansha kibondya kya nkunda) kyādi kishilwa mutōtyi.​—Div 29:18; Lev 6:9.

• Kyamulambu kya bitomibwa.

  I kyamulambu kya vinyu kyādi kipungululwa pa kisōkelo kadi kyādi kiletwa pamo na byamulambu bikwabo. Polo wēkingidije mu muneneno wa kyelekejo mwanda wa kulombola mutyima wandi wa kwipānina banababo bene Kidishitu.​—Umb 15:5, 7; Fid 2:17.

• Kyamulambu kya bubi.

  I kitapwa kyādi kilambulwa pangala pa bubi bulongelwe pampikwa kusaka mwanda wa bukōkekōke bwa ngitu yampikwa kubwaninina. Kwādi kwingidijibwa bitapwa bya banyema bishileshile, tamba ku ñombe kutūla ne ku nkunda mungya kyepelo ne ngikadilo idi’mo muntu obapūtyila bubi.​—Lev 4:27, 29; Bah 10:8.

• Kyamulambu kya kipwano.

  I kitapwa kyādi kilambulwa kudi Yehova mwanda wa kulomba kwikala nandi mu ndoe. Mutōtyi ne ba mu njibo yandi, kitobo wela bitapwa, ne babitobo bengila bādi badya’ko abo bonso. Yehova wādi pamo na aye utambula mwishi wa luvumba luyampe lwa māni atēma. Mashi, elekeja būmi, nao ādi amupebwa. Byādi pamo bwa babitobo ne batōtyi bashikete pa byakudya pamo na Yehova, kintu kilombola kipwano kya ndoe.​—Lev 7:29, 32; Kup 27:7.

• Kyamulambu kya kufwija’ko.

  I kyamulambu kya kipwano kya kutendela nakyo Leza pa mwanda wa bintu byalongele ne buswe bwandi bwa ndamatyidile. Bādi badya’ko  mwita wa kyamulambu kya nyema ne mukate wa kiyujo ne wampikwa kiyujo. Mwita wādi ufwaninwe kudibwa’nka mu dine difuku’dya.​—2Bi 29:31.

• Kyamulambu kya kupēpeja.

  Pa kulambula kino kyamulambu, kitobo wādi utūla makasa andi munshi mwa makasa a mutōtyi ukwete kitapwa kya kulambula, penepa wapēpeja koku ne koku; nansha kitobo mwine ye wādi upēpeja kyamulambu. Kulonga namino kwādi kwelekeja kulambula byamulambu bya bitapwa kudi Yehova.​—Lev 7:30.

• Kyamulambu kya mambo.

  I kitapwa kilambulwa pa mwanda wa bubi bwa muntu. Kyādi kishile bityetye na byamulambu bikwabo bya bubi, mwanda akyo kyādi kivuija nansha kwaluja byepelo kampanda bya kipwano byajimije nonga-bibi pa mwanda wa bubi bwandi, kadi kyādi kimukūla ku kupebwa mfuto.​—Lev 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Kyamulambu kya mpiko.

  I kyamulambu kya kwilanga kyendela pamo na mpiko kampanda.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Kyengelo kya vinyu.

  Divule dine, i bīna bibidi bikolwe pa mabwe, kimo pangala kikwabo munshi, bīsabile na muyengo mutyetye. Mañanza byoādi apondelwa mu kīna kya pangala, busuku bwādi busūmina mu kīna kya munshi. Kino kishima i kingidijibwe mu muswelo wa kyelekejo mwanda wa kufunkila pa butyibi bwa Leza.​—Isa 5:2; Kus 19:15.

• Kyeya.

  I kintu kya muntu wapwile kyapa yewa waapwile mwanda wa kumukulupija’mba usa kufuta māpu. Mu Bijila bya Mosesa mwādi mulembe myanda ya byeya mwanda wa kukinga tumweno twa balanda ne bantu bafudile ba mu muzo.​—Div 22:26; Ezk 18:7.

L

• Lehaba.

  I kishima kingidijibwe mu muneneno wa kyelekejo mu mukanda wa Yoba, Ñimbo ya Mitōto, ne Isaya (kekifwaninwepo kumonwa bu Lehaba, yewa mwana-mukaji utelelwe mu mukanda wa Yoshua). Mu mukanda wa Yoba, myanda idi’mo itukwasha tuyuke Lehaba bu kipangwa kikatampe kya lui; mu bisonekwa bikwabo, kino kipangwa kikatampe kya lui i kingidijibwe mwanda wa kwelekeja Edipito.​—Yob 9:13; Ñi 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Lepitoni.

  Mu kitatyi kyāsonekelwe Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, i kakityele ka Bayuda katyetye bininge ka mukuba nansha mukuba ufītuluka. I kalamunwe bu “tulupeto” mu malamuni amo a Bible. (Mak 12:42; Luk 21:2; kunshi kwa dyani)​—Tala Mbwejo B14.

• Levi; Mwine Levi.

  I mwanā Yakoba wa busatu waābutwile na wandi mukaji Lea; ne kisaka kine kyāinikilwe dijina dyandi. Bandi bana basatu bābundile bibumbo bisatu bikatampe bya bene Levi. Kyaba kimo kishima “bene Levi” kifunkila pa kisaka kyonso kituntulu, ino divule i kutalula’mo kisaka kya Alone kya babitobo. Kisaka kya Levi kekyāpelwepo kipindi kya ntanda mu Ntanda ya Mulao, ino kyāpelwe bibundi 48 mu ntanda yāpelwe bisaka bikwabo.​—Kup 10:8; 1Bi 6:1; Bah 7:11.

• Leviatane.

  I nyema wikalanga divule mu mema, mobimwekela i kipangwa kimo kya mu mema. Bimweka bu mu Yoba 3:8 ne 41:1 kifunkila pa ñwena nansha kipangwa kikwabo kya mu mema kikatampe kadi kya bukomo. Mu Ñimbo ya Mitōto 104:26, ubwanya kwikala musaka umo wa balene. I kitelwe pakwabo mu muneneno wa kyelekejo kadi kekifunkilapo pa nyema kampanda.​—Ñi 74:14; Isa 27:1.

• Leza wa bine.

  I kitambe ku kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “Leza” mu muswelo mupotoloke. Divule dine, uno muneneno mu Kihebelu ukwashanga kusansanya Yehova bu Leza umo kete wa bine, mwishile na baleza ba bubela. Kwalamuna’mba “Leza wa bine” i kulame senene buluji bwinebwine bwa kino kishima kya Kihebelu mu bino bisonekwa.​—Ngo 5:22, 24; 46:3; Kup 4:39.

• Loki.

  I kipimo kityetye bininge kya bintu bidi bwa mema kitelelwe mu Bible. Mu Talmud wa Bayuda, i 1/12 ya hina, nanshi mungya bino’bi, loki wādi wa bukata bwa litele 0,31. (Lev 14:10)​—Tala Mbwejo B14.

• Lubatyijo; Kubatyija.

  Kyubwa kishintulula’mba “kutokenya,” nansha kutubika mu  mema. Yesu wātūdile lubatyijo bu kisakibwa pa kwikala mulondi wandi. Kadi Bisonekwa bitelanga lubatyijo lwa Yoano, lubatyijo na mushipiditu ujila, ne lubatyijo na mudilo, mu mbatyijo mikwabo.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pe 3:21.

• Lukindi.

  I binenwa bya tunangu nansha mānga mīpi ileta bufundiji nansha ilombola mu binenwa’tu bityetye bubine bwa mushike. Lukindi lwa mu Bible lubwanya kwikala bu binenwa bikutakane nansha lutyonko. Lukindi lulombolanga bubine mu bishima bivwanike, divule dine mu kyelekejo. Binenwa bimo byāikele ke muneneno muyukane wa kafutululo nansha wa kibengo ku bantu bamo.​—Mus 12:9; 2Pe 2:22.

• Lumpete lwa kashé.

  I kashé kādi kavwalwa ku munwe nansha kuyela ku monji, padi i mwishingo. Kyādi kyelekejo kya lupusa lwa mulopwe nansha lwa mwingidi wa bulēme. (Ngo 41:42)​—Tala KASHÉ.

• Lupongo.

  I kitambe ku kishima kya Kingidiki abyssos, kishintulula’mba “munshi bininge” nansha’mba “kikomo kuyuka, kyampikwa mfulo.” I kingidijibwe mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu mwanda wa kufunkila pa kifuko nansha ngikadilo ya mu kifungo. Kifunkila ne pa kibundu ino kekikadikilepo enka papo.​—Luk 8:31; Lo 10:7; Kus 20:3.

• Lupungu.

  I mutembo uselwa pa mapuji a muntu, kukutyile biselwa koku ne koku biyela, nansha mukabo wa mutyi nansha mbao itūdilwe pa mashingo a banyema babidi (nakampata bañombe) kitatyi kyobakoka kya kudima nakyo nansha dikalo. Bapika byobādi bengidija divule mpungu mwanda wa kusela biselwa bilēma, lupungu i lwingidijibwe mwanda wa kwelekeja bupika nansha kutādilwa na muntu mukwabo, ne malwa ne masusu. Kutalula nansha kutyumuna lupungu kushintulula kunyongololwa ku kukutwa, ku malwa, ne ku kumunwa.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Lusangukilo.

  I kubūka mu lufu. Kishima kya Kingidiki anastasis kishintulula kishima pa kishima “kubūka; kwimana.” Bible i mutele bantu kitema bāsangwilwe, kubadila’mo ne Yesu wāsangwilwe na Yehova Leza. Nansha bantu bakwabo byobāsangwilwe na Ediya, Edisha, Yesu, Petelo, ne Polo, bino bingelengele byālongelwe na bukomo bwa Leza. Lusangukilo lwa pano panshi lwa “boloke ne bakondame” ludi na mvubu mu mpango ya Leza. (Bil 24:15) Kadi Bible utela ne lusangukilo lwa mūlu, lutelelwe bu lusangukilo “lukabadikila” nansha “lubajinji,” lwa banababo na Yesu bashingwe māni a mushipiditu.​—Fid 3:11; Kus 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Lusengo.

  I masengo a banyema ādi engidijibwa bu bintu bya kutomena’mo, bya kubīka’mo māni, bwīno ne bya kwishinga, ne bu bingidilwa bya kwimba nabyo ne kudyumuna nabyo bantu. (1Sa 16:1, 13; 1Ba 1:39; Ezk 9:2) Divule dine “Lusengo” i lutelwe mwanda wa kwelekeja bukomo, kunekenya, ne bushindañani.​—Kup 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Lwimbo lwa bulanda.

  I bilembwa bya kutanga nansha bya mu lwimbo, bilombola bulanda bukatampe, kimfwa njia ilombolwanga pa mwanda wa lufu lwa mulunda nansha muntu osenswe; madilo.​—2Sa 1:17; Ñi 7:Kūlu.

• Lwimbo lwa Kukanda Nalo.

  I bilembwa bya kūlu mu Ñimbo ya Mitōto 120-​134. Nansha byokudi milangwe mivule pa nshintulwilo ya uno musemwa, bantu bavule betabije amba ino ñimbo 15 ya mitōto yādi imbwa na batōtyi bene Isalela na nsangaji pobādi ‘bakanda’ ku Yelusalema, kibundi kyādi pangala mu ngulu ya Yuda, mwanda wa kukatanwa ku masobo makatampe asatu a pa mwaka.

• Lwimbo lwa Mitōto.

  I lwimbo lwa kutendela nalo Leza. Ñimbo ya Mitōto yālongelwe bu ñimbo ne kwimbwa na batōtyi, kimfwa pobādi batōta Yehova Leza ku meso a bantu bonso ku tempelo yandi mu Yelusalema.​—Luk 20:42; Bil 13:33; Yak 5:13.

M

• Madilo.

  I kulombola njia mwanda wa lufu nansha kyamalwa kikwabo. Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, bantu bādi na kibidiji kya  kudila mu bula bwa kitatyi kampanda. Kutentekela pa kudila na diwi ditunduke, boba bādi badila bādi bavwala bisandi kampanda, betūta buto ku mutwe, basana bivwalwa byabo ne kwikupila pa kyadi. Boba bapotolwele kudila bādi betwa kyaba kimo ku madilo.​—Ngo 23:2; Ese 4:3; Kus 21:4.

• Mafingo.

  I kuzakaja nansha kunenena muntu nansha kintu bibi. I bishile na kutukana nansha kufuna. Divule dine mafingo i kunena nansha kulaya bintu bibi, kadi shi bibanenwa na Leza nansha na muntu upelwe lupusa, mafingo adi na bulēme ne bukomo bwa bupolofeto.​—Ngo 12:3; Umb 22:12; Ngt 3:10.

• Mafuku a mfulo.

  Kino kishima ne bishima biifwene nakyo, kimfwa “mfulo ya mafuku,” i bingidijibwe mu bupolofeto bwa Bible mwanda wa kufunkila pa kitatyi kikafula binkumenkume bya mu mānga. (Ezk 38:16; Dan 10:14; Bil 2:17) Kino kibwanya kwikala kitatyi kya myaka mityetye nansha mivule mungya bupolofeto. Kutabukidila, Bible wingidijanga kino kishima mwanda wa kwisambila pa “mafuku a mfulo” a ngikadilo ya bintu mu bula bwa kitatyi kya kwikala’po kwa Yesu kwampikwa kumweka.​—2Tm 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Mahalate.

  Bimweka bu i kishima kya mu buimba, kitanwa mu bilembwa bya kūlu mu Ñimbo ya Mitōto 53 ne 88. Padi kikwatañene na kyubwa kya Kihebelu kishintulula’mba “kuzoza bininge; kubela,” bileta mulangwe wa diwi dya lusa ne dya bulanda, mungya binenwa bya bulanda bidi mu ino ñimbo ibidi.

• Maile.

  I kipimo kya bula kitanwa musunsa umo kete mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu mu Mateo 5:41, kunshi kwa dyani; padi kifunkila pa maile ya bene Loma ya metele 1 479,5 (mayo 4 854).​—Tala Mbwejo B14.

• Majende.

  I kukulupila’mba mishipiditu ya bantu bafwe ikalanga nyeke myūmi shi umbidi ubafu ne amba bakokeja kadi besambanga na bōmi, nakampata kupityila kudi muntu (mbuki) uludikwa nabo. Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “kulonga bya majende” i pharmakia, kishintulula kishima pa kishima’mba “manga.” Kino kishima kyākwatañene na majende mwanda mu bitatyi bya kala, bādi bengidija lawa pa kwita bandemona mwa kulongela bya majende.​—Ngt 5:20; Kus 21:8.

• Makoji.

  I kulāla ku kusaka kwa mwana-mulume musonge nansha mwana-mukaji musongwe na muntu ke mwinē pandipo.​—Div 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Makopo; Wa makopo.

  I misongo mikatampe ya lukoba. Mu Bisonekwa, makopo keemaninepo’nka pa misongo yotuyukile dyalelo’i, mwanda keadipo akwata’nka bantu ino i ne bisandi ne mobo. Muntu ubela makopo witwanga bu wa makopo.​—Lev 14:54, 55; Luk 5:12.

• Malakame.

  Padi ye enka Moleke, leza mukatampe wa bene Amone. (Zef 1:5)​—Tala MOLEKE.

• Māna.

  I byakudya binebine bya bene Isalela pobādi mu ntanda mutuputupu myaka 40. Āletelwe na Yehova. Ādi amweka mu kingelengele panshi munshi mwa lumé lubanga ne lubanga kutalula’mo dya Sabato. Bene Isalela pobeāmwene dibajinji, bānenene amba, “I bika byobi?” nansha mu Kihebelu amba “man hu?” (Div 16:​13-15, 35) Mu bisonekwa bikwabo i kitelwe bu, “miseke ya mūlu” (Ñi 78:24), “mikate ya mūlu” (Ñi 105:40), ne bu “byakudya bya bakomokomo” (Ñi 78:25). Yesu nandi wātelele māna mu buluji bwa kyelekejo.​—Yoa 6:49, 50.

• Masedonya.

  I ntanda ya kungala kwa Ngidiki yātumbile mu kitatyi kya Alekisandele Mukatampe kadi yāshele mu bwanapabo kufika ne byoyānekenibwe na bene Loma. Masedonya yādi ntanda ya bubikavu ya bene Loma kitatyi kyāendele Polo musunsa mubajinji mu Bulaya. Polo wāendele mu kino kifuko misunsa isatu. (Bil 16:9)​—Tala Mbwejo B13.

• Masengo a kisōkelo.

  I bintu bidi pamo bwa masengo bisomokele ku mafinko aná  a bisōkelo bimobimo. (Lev 8:15; 1Ba 2:28)​—Tala Mbwejo B5 ne B8.

• Mashikile.

  I kishima kya Kihebelu kekiyukenepo nshintulwilo kidi mu bilembwa bya kūlu mu ñimbo 13 ya mitōto. Padi kishintulula’mba “binenwa bya kusāsula bilanguluja.” Bamo balañanga’mba kishima kiifwene nakyo, kyalamwinwe bu ‘kwingila na budyumuku’ kibwanya kwiifwana nakyo nshintulwilo.​—2Bi 30:22; Ñi 32:Kūlu.

• Masobo a Bitanda.

  Etwanga ne bu Masobo a Bipema, nansha Masobo a Kukongakanya. Ādi asobwa mu mafuku 15-21 a kweji wa Etanime. Ādi asobelwa mwangulo ku mfulo kwa mwaka wa kudima wa Isalela, kadi kyādi kitatyi kya kusangala ne kufwija’ko mwanda wa madyese a Yehova pa byangulwa byabo. Mu mafuku a masobo, bantu bādi bashikata mu bitanda, nansha mu tūbo, mwanda wa kwibavuluja Divilu dya mu Edipito. Ādi abadilwa mu masobo asatu ādi anenwe bana-balume kwenda kukasoba ku Yelusalema.​—Lev 23:34; Eza 3:4.

• Masobo a Kupāna.

  I difuku dya pa mwaka dya kuvuluka kutōkejibwa kwa tempelo pa kupwa kusubijibwa’yo na Antiokusa Epifane. Ādi ashilula kusobwa mu mafuku 25 a kweji wa Kishileve ne kupwa mu mafuku mwānda.​—Yoa 10:22.

• Masobo a Mikate Yampikwa Kiyujo.

  I masobo mabajinji mu masobo asatu makatampe a bene Isalela. Ādi ashilula mu mafuku 15 kweji wa Nisane, difuku dilonda dya Pashika, kadi adi alonga mafuku asamba-abidi. Kwādi kudibwa enka mikate yampikwa kiyujo, mwanda wa kuvuluka Divilu dya mu Edipito.​—Div 23:15; Mak 14:1.

• Masobo a Mwangulo; Masobo a Mayenga.​—

  Tala PENTEKOSA.

• Mbuba.

  I kamutyi ka mu mema kadi bwa dibungu kaloñwanga nako bisaku, bintu bya kubīka’mo, ne mato. Bādi balonga nayo ne bintu bya kulemba’po bidi bwa papye kadi yādi ilongwa nayo mivungo mivule.​—Div 2:3.

• Melodake.

  I leza mukatampe wa kibundi kya Babiloni. Kupwa kwa Hamurabi mulopwe mwine Babiloni kadi mujidiki wa bijila kutūla Babiloni bu mwipata mwa Babiloni, Melodake (nansha, Maladuke) wātumbile bininge, mfulo mfulō wāsela kyaba kya baleza bavule babajinji, wāikala leza mukatampe wa baleza bavule ba Babiloni. Mwenda mafuku, dijina Melodake (nansha, Maladuke) dyāpingakanibwe na kitenta “Belu” (“Mwinē”), kadi Melodake wādi utelwa divule bu Bele.​—Yel 50:2.

• Meshiasa.

  I kishima kitambile ku kishima kya Kihebelu kishintulula’mba, “kishingwe māni” nansha “mushingwe māni.” “Kidishitu” ye kishima kiifwene nakyo kitambile ku Kingidiki.​—Dan 9:25; Yoa 1:41.

• Mfumba.

  I bipepele bitambanga ku miseke idibwa pobeishola ne kwiipēpa. Mfumba i mingidijibwe mu muneneno wa kyelekejo mwanda wa kwelekeja bintu byampikwa mvubu kadi byokudipo nabyo buya.​—Ñi 1:4; Mat 3:12.

• Mikashi ya kubula nayo mudilo.

  I bingidilwa byādi bingidijibwa mu kipema ne mu tempelo, bilongwe na olo ne mukuba. Padi byādi pamo bwa mikashi ya kutalula nayo nkamba ya binanu.​—2Ba 25:14.

• Mikate milambulwe.​—

  Tala MIKATE MILOMBOLWE.

• Mikate milombolwe.

  I mikate dikumi ne ibidi yādi itūlwa mu milongo ibidi, isamba koku isamba koku, pa meza mu Kijila kya kipema ne kya tempelo. Itwanga ne bu “mikate mitentakanye” ne bu “mikate milambulwe.” Kino kyamulambu kudi Leza kyādi kipingakanibwa na mikate mipya dya Sabato ne dya Sabato. Mikate yādi italulwa’ya yādi idibwa’nka na babitobo kete. (2Bi 2:4; Mat 12:4; Div 25:30; Lev 24:5-9; Bah 9:2)​—Tala Mbwejo B5.

• Mikitame.

  I kishima kya Kihebelu kitelelwe mu bilembwa bya kūlu bya ñimbo isamba ya mitōto (Ñi 16, 56–60). I kishima kekiyukenepo nshintulwilo, nansha byokikwatañene padi na kishima “kulemba.”

•  Milekome.

  I leza wādi utōtwa na bene Amone, padi ye enka leza Moleke. (1Ba 11:5, 7) Solomone wāubakīle uno leza wa bubela mitenta dya ku mfulo kwa bulopwe bwandi.​—Tala MOLEKE.

• Mina.

  I mitelwe ne bu mane mu Ezekyele. I kipimo kya bulēmi ne kya bulēme bwa lupeto. Bukamoni bwa bintu bya kala bisokwelwe byobulombola’mba mina imo i mashekele 50, kadi shekele imo ilēma mangalame 11,4, nanshi mina ya mu Bisonekwa bya Kihebelu yādi ilēma mangalame 570. Bimweka’mba kwādi ne mina ya bulopwe, enka mokwādi kwikadile kuboko kwa bulopwe. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, mina imo i ndakuma 100. Yādi ilēma mangalame 340. Mina isamba i talenta imo. (Eza 2:69; Luk 19:13)​—Tala Mbwejo B14.

• Mingilo ikola.

  I kaji, nansha mwingilo ukola, ukwatañene na butōtyi bwa Leza.​—Lo 12:1; Kus 7:15.

• Moleke.

  I leza wa bene Amone; padi ye enka Malakame, Milekome, ne Moloka. Kibwanya kwikala kitenta pa kyaba kya kwikala dijina dya leza kampanda. Bijila bya Mosesa byālombwele amba muntu yense ulambula wandi mwana kudi Moleke ufwaninwe kwipaibwa.​—Lev 20:2; Yel 32:35; Bil 7:43.

• Moloka.​—

  Tala MOLEKE.

• Mosesa, Bijila bya.

  I Bijila byobāpele Isalela kudi Yehova kupityila kudi Mosesa mu ntanda mutuputupu ya Shinai mu 1513 Yesu Kaile. Mikanda itano mibajinji ya mu Bible itelwanga divule bu Bijila.​—Yos 23:6; Luk 24:44.

• Mpakwa.

  I bunanga bwa mityi bununka biyampe butambanga ku bimuna palapala bya miba nansha tumityi tutyetutye twa musaka wa Commiphora. Mpakwa kyādi kisombelwa kya mu māni ajila a kushinga. Yādi ingidijibwa mwanda wa kununkija biyampe bivwalwa nansha bitanda, kadi yādi yelwa mu māni a kufimba nao nansha a kwishinga. Mpakwa yādi ingidijibwa ne pa kulongolola imbidi mwa kwiijīkila.​—Div 30:23; Nki 7:17; Yoa 19:39.

• Mpashila.

  I kisandi kisuke biyampe kitungwile’ko bakelubi kyādi kikalañanya Kijila na Kijila Nakampata mu kipema ne mu tempelo. (Div 26:31; 2Bi 3:14; Mat 27:51; Bah 9:3)​—Tala Mbwejo B5.

• Mpiko.

  I mulao musumininwe ulaibwa Leza, wa kulonga kintu kampanda, kulambula kyamulambu nansha kyabuntu, kwingila mwingilo kampanda, nansha kuleka kulonga bintu kampanda kebijidikilwepo. Kidi na bukomo bwa mutyipo.​—Umb 6:2; Mus 5:4; Mat 5:33.

• Mpūto ya kupwanija.

  I mpūto ya sanduku wa kipwano, kadi kumeso kwayo kitobo mukatampe wādi ukusa’ko mashi a byamulambu bya bubi mu Difuku dya Kupūta Bubi. Kishima kya Kihebelu i kitambe ku kyubwa kishintulula’mba “kupūta (bubi)” nansha padi “kupampula (bubi).” Yādi milongwe na olo mikomokomo ne bakelubi babidi, umo ku yoi mfulo ungi nandi ku mfulo mikwabo. Kyaba kimo i mitelwe’tu bu “mpūto.” (Div 25:17-22; 1Bi 28:11; Bah 9:5)​—Tala Mbwejo B5.

• Mubi.

  I dijina dya Satana Dyabola, ulwanga na Leza ne na misoñanya yandi myoloke.​—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Muhebelu; Kihebelu.

  I dijina dyāityilwe dibajinji Abalama (Abalahama), dimushiañanya na balondakani nandi bene Amole. Dyāityilwe mwenda mafuku ne lutundu lwa Abalahama lwātambile kudi wandi munkana Yakoba pamo ne ludimi lwabo lwine. Mu kitatyi kya Yesu, mu Kihebelu mwādi ne bishima bivule bya Kialamia kadi i ludimi lwādi lwisamba Kidishitu ne bandi bana ba bwanga.​—Ngo 14:13; Div 5:3; Bil 26:14.

• Mukaji wa pafula.

  I mukaji mukwabo wādi divule dine umpika mwana-mukaji.​—Div 21:8; 2Sa 5:13; 1Ba 11:3.

• Mukulu wa bañomba.

  Monka mokingidijibwe mu Ñimbo ya Mitōto, bimweka bu i kishima kya Kihebelu kifunkila pa muntu uteakanya ñimbo ne kwiimbija mu muswelo kampanda, upitulukija ne kufundija batuimba bene Levi, ne kwiimanina pa binkumenkume bikatampe. Malamuni makwabo i  mekyalamune bu “ñomba mukulu” nansha bu “mukulumpe wa batuimba.” ​—Ñi 4: Kūlu; 5:Kūlu.

• Mukulumpe; Mununu.

  I muntu mutame, inoko mu Bisonekwa, i muntu udi na lupusa ne kiselwa mu bantu nansha mu muzo. Mu mukanda wa kusokwelwa, kino kishima i kingidijibwe ne ku bipangwa bya mūlu. Kishima kya Kingidiki presbyteros i kyalamunwe bu “mukulumpe” shi kifunkila pa boba badi na kiselwa kya kutangidila kipwilo.​—Div 4:29; Nki 31:23; 1Tm 5:17; Kus 4:4.

• Mulambu.

  I mfutwa ifuta ntanda nansha mulopwe kampanda ku ntanda nansha mulopwe mukwabo bu kiyukeno kya kukōkela, mwanda wa bekale mu ndoe nansha kukingwa. (2Ba 3:4; 18:14-16; 2Bi 17:11) Kino kishima i kingidijibwe ne ku musonko wa muntu umo nansha wa bantu bavule.​—Neh 5:4; Lo 13:7.

• Mulami.

  I muntu ulamanga kutyina bakalonga muntu kibi nansha kintu, divule dine i bufuku, kadi ubwanya ne kuvumija kya kudyumuna nakyo shi kubaikala kyaka. Balami bādi bemana divule pa mumbu ne pa biteba bya bibundi mwanda wa kutala boba bāya kumeso kwa abo kufwena. Mulami mu basola witwanga divule bu sola mulami nansha nzamu. Bapolofeto bādi bengila bu balami ba muzo wa Isalela mu muswelo wa kyelekejo, badyumuna bantu ku bonakani bwiya.​—2Ba 9:20; Ezk 3:17.

• Mulondo wa kiseba.

  I mutyibi wa kiseba mulongwe na kiseba kya nyema, kimfwa mbuji nansha mukōko, mwādi mwelwa vinyu. Vinyu yādi yelwa mu milondo ya biseba mipya, mwanda shi ibafutuma, itambijanga luvula lwidinda mu mityibi ya biseba. Biseba bipya bitāmukanga; ino bikulu i byūmubyūmu kadi bisabikanga shi luvula lubedinde’mo.​—Yos 9:4; Mat 9:17.

• Mulongo wa Ngulu ya Lebanona.

  I mulongo umo mu milongo ibidi ya ngulu ibundile ngulu yonso ya ntanda ya Lebanona. Mulongo wa Lebanona udi kushika, ino mulongo wa Ante-Lebanona udi kutunduka. Kudi musanza mulampe kadi wa bumeni ukalañenye ino milongo ibidi. Mulongo wa Lebanona i mushilwile dya ku mbadi ya Meditalanea wenda ukanda, kadi nsongo yao i mifike ku kintu kya mametele 1 800 nansha 2 100 (mayo 6 000 ne 7 000) mu bwimwa. Pa kala mu Lebanona mwādi muyule mityi mikatampe ya sedele, yādi yabilwa bininge na mizo ya koku ne koku. (Kup 1:7; Ñi 29:6; 92:12)​—Tala Mbwejo B7.

• Mulopwe Mukaji wa Mūlu.

  I kitenta kya leza mukaji wādi utōtwa na bene Isalela bapondoke mu mafuku a Yelemia. Bamo balañanga’mba ufunkila pa Ishitala (Astartiyé), leza mukaji wa Babiloni. Dijina Inana dya leza wa kala mwine Sumele wa kitenta na kyandi, dishintulula’mba “Mulopwe Mukaji wa Mūlu.” Kutentekela pa kutelelwa mūlu, wādi kadi leza mukaji wa bumeni. Astarté witwanga ne bu “Lolo wa Mūlu” mu bilembwa bya bene Edipito.​—Yel 44:19.

• Mumoni.

  I muntu obādi bapa bukomo kudi Leza bwa kuyuka kiswa-mutyima kya Leza, muntu mupūtulwe meso mwanda wa kumona nansha kwivwanija bintu kebyādipo bimona bantu bonso. Kishima kya Kihebelu i kitambe ku kishima kishintulula’mba “kumona,” ekale kumona na meso nansha mu kyelekejo. Mumoni i muntu kwādi kwenda bantu bakwabo mwanda wa kulomba madingi a tunangu pa myanda ibatene.​—1Sa 9:9.

• Mūndila.

  I misongo mivule ya mityi iletwa na bīshi. Bavule balañanga’mba mūndila itelelwe mu Bible i nkutu ifīta (Puccinia graminis).​—1Ba 8:37.

• Mupolofeto.

  I muntu wādi wingidijibwa mwanda wa kuyukanya mpango ya Leza. Bapolofeto bādi bantu banenena Leza, kebādipo balaya’nka bya kumeso, ino bādi baleta ne bufundiji bwa Yehova, mbila yandi ne butyibi bwandi.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Mushipiditu.

  Kishima kya Kihebelu ruach ne kishima kya Kingidiki pneuma byalamwinwe divule bu “mushipiditu,” bidi na nshintulwilo mivule. Abyo byonso bifunkila pa kintu kekibwanyapo kumweka ku meso a bantu kadi kileta mulangwe wa bukomo  bujina. Kishima kya Kihebelu ne kya Kingidiki i bingidijibwe mwanda wa kwisambila pa (1) luvula, (2) bukomo bwingila bwa būmi budi mu bipangwa bya pano panshi, (3) bukomo butonona bwa ku mutyima wa kyelekejo wa muntu, bumulengeja anene ne kulonga bintu mu muswelo kampanda, (4) binenwa bya ku mushipiditu bitamba ku nsulo yampikwa kumweka, (5) bantu ba ku mushipiditu, ne (6) bukomo bwa Leza bwingila, nansha mushipiditu ujila.​—Div 35:21; Ñi 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Mushipiditu ujila.

  I bukomo bukatampe kebumweka bwingidija Leza mwanda wa kufikidija kiswa-mutyima kyandi. I ujila mwanda utambanga kudi Yehova, mwine utōka kadi moloke mu ludingo lwa peulu bininge, kadi mwanda i kintu kingidija Leza mwanda wa kufikidija kyokya kijila.​—Luk 1:35; Bil 1:8.

• Musonekeji.

  I mutentudi wa Bisonekwa bya Kihebelu. Mu kitatyi kyāile Yesu pano pa ntanda, kādi kabumbo ka bana-balume bajingulwile Bijila. Bādi balwa na Yesu.​—Eza 7:6, kunshi kwa dyani; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Mutadi.

  I muntu udi dibajinji na kiselwa kya kutala ne kukumba kipwilo. Mulangwe mukatampe udi mu kishima kya Kingidiki episkopos i wa kutala mwanda wa kukinga. Bishima “mutadi” ne “mukulumpe” ( presbyteros) bifunkila pa mwingilo umo onka mu kipwilo kya bwine Kidishitu, kishima “mukulumpe” kilombola ngikadila ya kutama ya yewa utongelwe, kishima “mutadi” nakyo kilombola mingilo mine yatongēlwe kwingila.​—Bil 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Mute-Labene.

  I kishima kidi mu bilembwa bya kūlu mu Ñimbo ya Mitōto 9. Mungya kishi, kyādi kishintulula’mba “pa mwanda wa lufu lwa mwana.” Bamo balañanga’mba dyādi dijina nansha padi binenwa bya ku ñanjilo bya mwimbilo uyukene wa mwa kwimbila luno lwimbo lwa mitōto.

• Mutenta.

  I kifuko kya kutōtela’po kyādi divule dine pa nsongo ya mukuna, pa lūlu, nansha lukala lulongwe na muntu. Nansha mitenta byoyādi kyaba kimo ingidijibwa mwanda wa kutōta Leza, divule dine yādi ikwatañene na butōtyi bwa bwine-ntanda bwa baleza ba bubela.​—Umb 33:52; 1Ba 3:2; Yel 19:5.

• Mutumbwe wa lubanga.

  I luñenyenye lwifulanga kutamba kutunduka kumeso kwa dyuba kumweka, kiyukeno kilombola’mba kibangabanga kekisa kutamba bukye.​—Kus 22:16; 2Pe 1:19.

• Mutumibwa.

  Buluji bwinebwine bwa kishima i “muntu mutumwe,” kadi i kingidijibwe padi Yesu ne pa bantu bamo bātuminwe kwingidila bakwabo. Divule dine, i kingidijibwe ku batumibwa bātongele Yesu mu kisumpi kya bantu 12 bu ba kwingila pa kyandi kyaba.​—Mak 3:14; Bil 14:14.

• Mutwe wa kikomo.

  I nsongo midyangule ya kikomo. Mitwe mikatampe ya bikomo yādi pangala pa bikomo bibidi biifwane, Yakine ne Boaza byādi bimene kumeso kwa tempelo ya Solomone. (1Ba 7:16)​—Tala Mbwejo B8.

• Mutyi.

  I mutyi moloke kwadi kubambwa muntu. Wādi wingidijibwa mu mizo imo mwanda wa kwipaya ne mwanda wa kutūla’ko umbidi mufwe bu kidyumu ku bantu bakwabo nansha kumufwija bumvu ku bantu. Bene Ashidia, bādi batumbīle mavita abo mabimabi, bādi bapopa misungi, bayeyeka imbidi yabo ku mityi ya nsongo yobādi bebakuja mu difu yatambila mu kyadi. Ino mu bijila bya Bayuda, boba bādi na mambo a bunkuma-bibi bwa nshikani kimfwa a kutuka Leza nansha kutōta bilezaleza bādi bidi bepaibwa na mabwe nansha muswelo mukwabo, kupwa ke kuyeyeka imbidi yabo ku mityi, nansha bimityi, bu bimfwa bya kudyumukila’po bakwabo. (Kup 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Kyaba kimo bene Loma bādi bakutyila’tu muntu ku mutyi, nabya muntu wādi wa kulonga mafuku mavule kumeso kwa kufwa misanshi, kyumwa, nzala ne dyuba kapuwe. Kyaba kikwabo, enka na mobāipaile Yesu, bādi bapopela ku mutyi makasa ne maulu a yewa wipaibwa. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Bil 2:23, 36)​—Tala MUTYI WA MASUSU.

•  Mutyi wa būmi.

  I mutyi wādi mu budimi bwa Edena. Bible kanenenepo amba bipa byao byādi na bukomo bwa kupāna būmi; inoko, wādi welekeja kyeya kya būmi bwa nyeke kipāna Leza ku boba baitabija kudya ku bipa byao.​—Ngo 2:9; 3:22.

• Mutyi wa kuyuka biyampe ne bibi.

  I mutyi wādi mu budimi bwa Edena wāingidije Leza bu kyelekejo kya lupusa lwandi lwa kupa bantu misoñanya ya “biyampe” ne “bibi.”​—Ngo 2:9, 17.

• Mutyi wa masusu.

  I kitambe ku kishima kya Kingidiki stauros, kishintulula’mba mutyi nansha mulamba moloke, kimfwa kokwa kwāipailwe Yesu. I kutupu bukamoni bulombola’mba kino kishima kya Kingidiki kishintulula’mba musalaba, na mwāingidijije’kyo bene ntanda bu kyelekejo kya mu butōtyi mu tutwa tuvule twa myaka kumeso kwa Kidishitu. Kishima “Mutyi wa masusu” kileta mulangwe mwinemwine wa kishima kibajinjibajinji, mwanda kishima stauros i kingidijibwe ne mwanda wa kulombola’mba balondi ba Yesu badi ba kutanwa na masusu, malwa, ne kufwijibwa bumvu. (Mat 16:24; Bah 12:2)​—Tala MUTYI.

• Mutyipo.

  I binenwa bya kutyipa mwanda wa kulombola’mba kintu i kya bine, nansha mulao musumininwe ulaya muntu wa kulonga nansha kuleka kulonga kintu kampanda. Divule dine i mpiko ipikwa ku meso a muntu wa peulu, nakampata kudi Leza. Yehova wāningije kipwano kyandi na Abalahama na kutyipa mutyipo.​—Ngo 14:22; Bah 6:16, 17.

• Muvungo.

  I kipēta kilampe kya biseba nansha kya mbuba, kilembwe mutamba umo, kyādi kivungwa divule ku kamutyi. Bisonekwa byādi bilembwa ne kutentwilwa pa mivungo, mabuku ādi engidijibwa bininge mu kitatyi kyāsonekelwe Bible.​—Yel 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Tm 4:13.

• Muvungo wa biseba.

  I kiseba kya mukōko, kya mbuji, nansha kya ñombe kilongololwe mwanda wa kulemba’po myanda. Wādi wija kupita mbuba kadi wāingidijibwe bu mivungo ya Bible. Mivungo ya biseba yobānenene Temote kudi Polo kusela, mwādi padi kipindi kya Bisonekwa bya Kihebelu. Mivungo imo ya Dijiba Difwe yālembelwe pa muvungo wa biseba.​—2Tm 4:13.

• Muya.

  I mwalamwino walamunwanga divule kishima kya Kihebelu nephesh ne kishima kya Kingidiki psykhe. Pa kubandaula muswelo wingidijibwe bino bishima mu Bible, i kimweke patōka’mba bifunkilanga pa (1) bantu, (2) banyema, nansha (3) pa būmi budi na muntu nansha budi na nyema. (Ngo 1:20; 2:7; Umb 31:28; 1Pe 3:20; ne kunshi kwa dyani) I bishile na muswelo wingidija bipwilo bivule kishima “muya,” mwanda Bible ulombola’mba kishima nephesh ne psykhe, ku bipangwa bya pano panshi, bifunkila pa kintu kidi na ngitu, kitengwa, kimweka, kadi kifwa. Mu buno bwalamuni, bino bishima bya mu ludimi lubajinjibajinji i byalamunwe divule dine mungya nshintulwilo yabyo mu kisonekwa ne kisonekwa, kimfwa’mba, “būmi,” “kipangwa,” “muntu,” “muntu ense,” nansha’tu na mpingakani wa dijina (kimfwa, “ami” pa kyaba kya “muya wami”). Divule dine, twi bele kishima “muya” kunshi kwa dyani. Shi kishima “muya” i kitelwe mu mavese nansha kunshi kwa dyani, i biyampe kwikivwana enka motwashintulwila’mu. Shi besambila pa kulonga kintu na muya onso, bishintulula’mba kwikilonga abe ense, na mutyima onso, nansha na būmi bonso. (Kup 6:5; Mat 22:37) Mu bisonekwa bimo, bino bishima bya mu ludimi lubajinjibajinji bibwanya kwingidijibwa pa kwisambila pa kwabila nansha kusakasaka kwa kipangwa kyūmi. Bibwanya kufunkila ne pa muntu mufwe nansha umbidi mufwe.​—Umb 6:6; Nki 23:2; Isa 56:11; Hak 2:13.

• Muyuda.

  Ye mwādi mwityilwa muntu wa ku kisaka kya Yuda pa kupona kwa bulopwe bwa Isalela bwa bisaka dikumi. (2Ba 16:6) Pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi, ye mwāityīlwe bene Isalela ba mu bisaka palapala bājokēle mu Isalela. (Eza 4:12) Mwenda mafuku, kyāingidijibwe ntanda yonso mwanda wa kusansanya bene Isalela na bantu ba mizo ya Bajentaila. (Ese 3:6)  Kadi kino kishima kyāingidijibwe na mutumibwa Polo mu muneneno wa kyelekejo palombola’mba muzo keudipo na mwanda mu kipwilo kya bwine Kidishitu.​—Lo 2:28, 29; Ngt 3:28.

• Mvuyo ya ngikadilo ya bintu.

  I kitatyi kitwala ku mfulo ya ngikadilo ya bintu, nansha milongelo ya bintu, yendejibwa na Satana. Yashilwile pa kitatyi kya kwikala’po kwa Kidishitu. Bamwikeulu bakasansanya “babi mu boloke” ne kwibonakanya, abo papo baludikwa na Yesu. (Mat 13:40-42, 49) Bana ba bwanga ba Yesu bādi basaka kuyuka kitatyi kya ino “mvuyo.” (Mat 24:3) Kumeso kwa kwenda mūlu, wālaile balondi bandi amba ukekala nabo kufika ne ku kino kitatyi.​—Mat 28:20.

• Mwanā Davida.

  I dijina dyādi ditwa Yesu divule, mwanda wa kulombola’mba aye ye Mpyana wa kipwano kya Bulopwe kyādi kya kufikidijibwa na muntu wa ku musuku wa Davida.​—Mat 12:23; 21:9.

• Mwanā muntu.

  I dijina ditanwa kintu kya misunsa 80 mu Maevanjile. Ditwanga Yesu Kidishitu kadi dilombola’mba kupityila ku kubutulwa kwandi na ngitu, wāikele ke muntu, ino kādipo kipangwa kya ku mushipiditu kyavwele ngitu. Dino dijina dilombola kadi amba Yesu wādi wa kufikidija bupolofeto bulembelwe mu Danyele 7:13, 14. Mu Bisonekwa bya Kihebelu, dino dijina dyāityilwe Ezekyele ne Danyele, mwanda wa kulombola kwishila kwishidile bantu ba kufwa bādi banenena Leza ne Leza Mwine kwādi kutamba musapu wabo.​—Ezk 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwanapabo; Mupebwe bwanapabo.

  Mu bulopwe bwa Loma, “mwanapabo” i muntu mubutulwe mwanapabo, na byepelo byonso bya bu mwanā kibundi. Ino muntu “mupebwe bwanapabo” i muntu obadi bakūla mu bupika. Kukūlwa na Leta kwādi kupa muntu mupebwe bwanapabo bu mwanā kibundi wa Loma, inoko kādipo ubwanya kupebwa kitenta kya politike. Kukūlwa kwa bitupu kwādi kunyongolola muntu ku bupika ino kekwādipo kumupa byepelo byonso bya bu mwanā kibundi.​—1Ko 7:22.

• Mwikeulu Mukatampe.

  Ko kushintulula’mba “mukata wa bamwikeulu.” Mu Bible, kishima “mwikeulu mukatampe” kekingidijibwepo mu buvule; kino kilombola’mba kudi mwikeulu mukatampe umo kete. Bible utela dijina dya uno mwikeulu mukatampe amba i Mikele.​—Dan 12:1; Yud 9; Kus 12:7.

• Mwine Kidishitu.

  I dijina dipelwe balondi ba Yesu Kidishitu na Leza.​—Bil 11:26; 26:28.

• Mwine Nazala.

  I dijina dya Yesu, dimuyukanya bu muntu wa ku kibundi kya Nazala. Padi i dikwatañane na kishima kya Kihebelu kingidijibwe mu Isaya 11:1 kishintulula’mba “mutombo.” Dyāityilwe ne balondi ba Yesu mwenda mafuku.​—Mat 2:23; Bil 24:5.

• Mwine Nazila.

  I kishima kitambile ku kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “Musañunwe,” “Mwipāne,” “Mutūlwe Pafula.” Kwādi bibumbo bibidi bya bene Nazila: boba ba kusaka’bo abo bene ne boba batongelwe na Leza bu bene Nazila. Mwana-mulume nansha mwana-mukaji wādi ubwanya kupika mpiko ya pa bula kudi Yehova ya kwikala mwine Nazila mu kitatyi kampanda. Boba bādi bapika mpiko ku kusaka kwabo bādi na bijila bisatu bikatampe: kebādipo bafwaninwe kutoma mālwa nansha kudya kintu kyonso kya ku muñanza, kutenda nywene, nansha kutenga umbidi mufwe. Boba bādi batongwa na Leza bu bene Nazila bādi bekala’bo būmi bwabo bonso kadi Yehova wādi wibapa misoñanya yobafwaninwe kulama.​—Umb 6:2-7; Bat 13:5.

• Mwingidi wa mingilo.

  I kitambe ku kishima kya Kingidiki diakonos, kyalamwinwe divule bu “mwingidi” nansha “mukwashi.” “Mwingidi wa mingilo” i yewa wingila bu mukwashi wa kitango kya bakulumpe mu kipwilo. Ufwaninwe kubwanya bisakibwa bya mu Bible pa kwingila uno mwingilo.​—1Tm 3:​8-10, 12.

• Myanda miyampe.

  Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, i myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza ne ya lupandilo lumwenwa ku kwitabija Yesu Kidishitu.​—Luk 4:18, 43; Bil 5:42; Kus 14:6.

 N

• Nala.

  I māni anunka biyampe a bei, atyilakana, atambanga ku tumityi twa nado (Nardostachys jatamansi ). Byoyādi na bei mikande, nala yādi ivudile kutyangibwa mu māni a bulēme butyetye, kadi kyaba kimo bādi bapunga ne ya bubela. O mwanda, ba Mako ne Yoano banena’mba “nala ya binebine” yo yāshingilwe Yesu.​—Mak 14:3; Yoa 12:3.

• Ndadiki.

  I kityele kya olo kya bene Peleshia kilēma mangalame 8,4. (1Bi 29:7)​—Tala Mbwejo B14.

• Ndakuma.

  Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kino kishima kifunkila pa kityele kya ndalama kya Bangidiki, kyādi kilēma mu kine kitatyi’kya mangalame 3,4. Mu Bisonekwa bya Kihebelu i batele’mo ndakuma ya mu kitatyi kya bene Peleshia yādi ikwatañene na ndadiki. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Tala Mbwejo B14.

• Ndenadi.

  I kityele kya ndalama kya bene Loma kyādi kilēma mangalame 3,85 kadi pādi kifwatulo kya Kesala mutamba umo. Yādi mfutwa ya pa difuku ya mwingidi kadi kyādi kityele kya “musonko wa muntu ne muntu” obādi basonkeja Bayuda kudi bene Loma. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Tala Mbwejo B14.

• Ndulwe.

  I tumityi palapala tulula bininge kadi twa luvumba lukomo. Ndulwe i mingidijibwe mu muswelo wa kyelekejo mu Bible mwanda wa kulombola bibi bilupuka ku busekese, bupika, bukondame, ne bupondo. Mu Kusokwelwa 8:11, kishima “ndulwe” kifunkila pa bintu bilula nansha bya bulembe.​—Kup 29:18; Nki 5:4; Yel 9:15; Amo 5:7.

• Ndumba.

  I muntu ulonga busekese panja pa busongi, nakampata mwanda wa kumona lupeto. (Kishima kya Kingidiki porne kyalamwinwe bu “ndumba,” i kitambe ku kishima kishintulula’mba “kupoteja.”) Kino kishima kifunkilanga divule pa mwana-mukaji, nansha mu Bible byomutelelwe ne bandumba bana-balume. Bundumba bwādi bupelejibwe mu Bijila bya Mosesa, kadi maondo keādipo etabijibwa bu kyabuntu ku kipandulwe kya Yehova, byādi bishile na kibidiji kya bwine ntanda kya kumwena mu bandumba ba ku tempelo. (Kup 23:17, 18; 1Ba 14:24) Kadi Bible wingidije kino kishima mu muswelo wa kyelekejo mwanda wa kufunkila pa bantu, mizo ne malongolodi eelela mu kutōta bilezaleza koku etela bu batōtyi ba Leza. Kimfwa bulongolodi bwa bipwilo bwitwa bu “Babiloni Mukatampe” i butelwe mu Kusokwelwa bu ndumba mwanda i bwilunge na balopwe ba ino ntanda mwanda wa kumona bukomo ne kamweno ka ku ngitu.​—Kus 17:1-5; 18:3; 1Bi 5:25.

• Ndunduma.

  Mu Kihebelu i “Milo,” kitamba ku kishima kishintulula’mba “kudinga.” I kyalamunwe mu bwalamuni bwa Septante bu “kibundi kya nsakwa.” Bimweka bu i kintu kya kipangila nansha kipunge kyādi mu Kibundi kya Davida, ino kekikiyukenepo mwine mokyādi kikadile.—2Sa 5:9; 1Ba 11:27.

• Nefilime.

  I bana ba nsange ibidi ba lūma bābutwilwe na bamwikeulu bāvwele ngitu ya bumuntu na bana ba bantu bana-bakaji kumeso kwa Dilobe.​—Ngo 6:4.

• Nehilote.

  I kishima kekiyukenepo nshintulwilo kidi mu bilembwa bya kūlu mu Ñimbo ya Mitōto 5. Bamo balañanga’mba kifunkila pa kyombanwa kya mpunge, bekikwatañanya na kishima kya Kihebelu kifunkila pa chalil (lushiba). Inoko kikokeja kufunkila pa lwimbo.

• Ngehena.

  I dijina dya Kingidiki dya Musanza wa Hinome, kunshi ne kushika kwa Yelusalema wa kala. (Yel 7:31) Kyēsambilwe’po mu bupolofeto bu kifuko mwādi mwa kukusankana imbidi mifwe. (Yel 7:32; 19:6) I kutupu bukamoni bulombola’mba banyema nansha bantu bādi belwa mu Ngehena mwanda wa kusōkwa bōmi nansha kususulwa. Nanshi kino kifuko kekibwanyapo kwelekeja ntanda yampikwa kumweka mususuka myuya ya bantu nyeke ne nyeke mu mudilo otubanzanga’u. Inoko, Ngehena yātelelwe na Yesu ne bandi bana ba bwanga mwanda wa kwelekeja mfuto ya nyeke ya “lufu lwa bubidi,” ko kunena’mba, konakanibwa lonso, kutukijibwa fututu.​—Kus 20:14; Mat 5:22; 10:28.

•  Ngela.

  I bulēmi bwa ngalame 0,57. I shekele 1/20. (Lev 27:25)​—Tala Mbwejo B14.

• Ngelenade.

  I kipa kidi bwa pome, kidi na kintu kijokoloke kidi bwa diluba nansha kakilukwa ku mfulo. Munda mwa kiboyo mudi miningi mityemitye miyule busuku, kadi yonso idi na nze mityemitye ityila nansha ityiluluka. Bya kwidyangula nabyo bya ngelenade byādi bineñenya kunshi kwa kotyi wampikwa maboko ufītuluka wa kitobo mukatampe ne ku mitwe ya bikomo, Yakine ne Boaza kumeso kwa tempelo.​—Div 28:34; Umb 13:23; 1Ba 7:18.

• Ngikadilo ya bintu.

  Kino kishima i kyalamunwe ku kishima kya Kingidiki aion shi kifunkila pa milongelo ya bintu idi’ko pano nansha pa bintu bishiyañanya kitatyi kampanda, myaka, nansha lukongo. Bible wisambilanga pa “ino ngikadilo ya bintu,” mwanda wa kufunkila pa milongelo ya bintu izambalele mu ino ntanda ne pa būmi bwa ino ntanda. (2Tm 4:10) Kupityila ku kipwano kya Bijila, Leza wāshilwile ngikadilo ya bintu yādi ikokeja kwitwa na bantu bamo bu myaka ya bene Isalela nansha Bayuda. Kupityila ku kitapwa kya kinkūlwa, Yesu Kidishitu wāingidijibwe na Leza mwanda wa kushilula ngikadilo ya bintu mikwabo, itala dibajinji kipwilo kya bene Kidishitu bashingwe māni. Kino kyālombwele ngalwilo ya myaka mipya, ya bubine bwāelekejibwe na kipwano kya Bijila. Shi i kingidijibwe mu buvule, nankyo uno musemwa ufunkila pa ngikadilo ya bintu mishileshile, nansha milongelo ya bintu izambalele, yādi’ko nansha ikekala’ko.​—Mat 24:3; Mak 4:19; Lo 12:2; 1Ko 10:11.

• Ngileade.

  Mu buluji bubajinji, i ntanda ya bumeni ya kutunduka kwa Munonga wa Yodano yendele kufika ne kungala ne kunshi kwa Musanza wa Yaboko. Kyaba kimo i kingidijibwe mwanda wa kwisambila pa ntanda yonso ya Isalela ya kutunduka kwa Yodano, kwādi kushikata kisaka kya Lubeni, kya Ngade ne kipindi kya kisaka kya Manase. (Umb 32:1; Yos 12:2; 2Ba 10:33)​—Tala Mbwejo B4.

• Ngityite.

  I kishima kya mu buimba kekiyukenepo nshintulwilo, nansha byokimweka bu i kitambe ku kishima kya Kihebelu gath. Bamo balañanga’mba i minjiki yādi yombwa pamo na ñimbo imbwa pa kwenga vinyu, mwanda kishima gath kifunkila pa kyengelo kya vinyu.​—Ñi 81: Kūlu.

• Nisane.

  I dijina dipya dya kweji wa Abibu, kweji mubajinji mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa busamba-bubidi mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 3 kutūla pa bukata bwa Kweji 4. (Neh 2:1)​—Tala Mbwejo B15.

• Njie.

  I musaka wa batēte benda kitānda. Bādi bamonwa bu byakudya byampikwa disubi mu Bijila bya Mosesa. Kibumbo kikatampe kya batēte benda kitānda badya bintu byonso byobatana mu dishinda, bebyonakanya fututu, kyādi kimonwa bu kipupo.​—Div 10:14; Mat 3:4.

• Nkelwa.

  I kintu kya kusungulwila’mo mabwe malēme nansha byuma; kyādi kingidijibwa ne pa kusōka dilongo ne bintu bikwabo bya dīma. Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, mankelwa ādi alongwa na bidiki ne mabwe. Nkelwa ya kusōkela’mo dilongo ne dīma ne ya kusōkela’mo swakala itwanga ne bu fūlu.​—Ngo 15:17; Dan 3:17; Kus 9:2.

• Nkonto.

  I mutyi nansha mukombo wādi usela mulopwe bu kyelekejo kya lupusa lwa bulopwe.​—Ngo 49:10; Bah 1:8.

• Nkunki.

  I musaka wa ñano wa mvubu mityetye (Triticum spelta), miseke yayo keitalukangapo mfumba bukidi.​—Div 9:32.

• Nsenga.

  I muntu usenga pa bukata bwa bantu babidi mwanda wa kwibapwanya. Mu Bisonekwa, ba Mosesa ne Yesu bādi bansenga, yeu wa kipwano kya Bijila, yeu nandi wa kipwano kipya.​—Ngt 3:19; 1Tm 2:5.

• Ntungu.

  Kishima pa kishima, i mwana-mulume mutungulwe. Divule bantu ba uno muswelo bādi batūlwa mu bipango bya balopwe bu bengidi nansha bu ba kutala bakaji ba balopwe nansha bakaji ba pafula. Kino kishima kifunkila ne pa muntu kadipo utungwilwe, ino mwingidi wa bulēme utūdilwe kwingila mu kipango kya mulopwe. I kingidijibwe  mu muneneno wa kyelekejo pa ‘ntungu pa mwanda wa Bulopwe,’ yewa wīfula mwanda wa kwipāna ne pa mfulo mu mwingilo wa Leza.​—Mat 19:12; Ese 2:15; Bil 8:27.

• Nyushi ya mu bula.

  Mu myanda ya kusuka bisandi, i nyushi ya kisandi ya mu bula. Nyushi isukwa nayo ipilakene pangala ne munshi mwa ino’i, yapunga tumafinko-mafinko pa kisandi, itwanga bu nyushi ya mu bunkimbwa.​—Bat 16:13.

• Nyushi ya mu bunkimbwa.

  Mu myanda ya kusuka bisandi, i nyushi ipita mu bunkimbwa bwa kisandi. Yādi isukwa mipilakane pangala ne munshi mwa nyushi ya mu bula.​—Lev 13:59.

O

• Oma.

  I kipimo kya bintu byūmu kya malitele 2,2 (makwatyi 2 a byūmu), nansha kipindi kimo kya pa bipindi dikumi bya efa. (Div 16:16, 18)​—Tala Mbwejo B14.

• Onikise.

  I dibwe dya bulēme bubwanine, musaka wa mabwe mōmu a angate, nansha dibwe dya kalesedone ditungule. Onikise idi na mingolojo itōka mityangakane na ifīta, mikundabale, ityila, ya butobuto, nansha ya musombelo wa mani mabishi. Yādi yelwa ku bivwalwa bya pa bula bya kitobo mukatampe.​—Div 28:9, 12; 1Bi 29:2; Yob 28:16.

P

• Paladisa.

  I budimi bwa mityi bulumbuluke, nansha budimi budi pamo bwa budimi bwa mityi. Kifuko kibajinji kya uno muswelo i Edena, yobālongēle bantu babidi babajinji kudi Yehova. Yesu paādi wisamba na nkuma-bibi umo wādi upōpelwe pabwipi nandi ku mutyi wa masusu, wālombwele amba ntanda ikekalanga ke paladisa. Mu 2 Kodinda 12:4, kino kishima kifunkila pa paladisa ikāya’ko, ino mu Kusokwelwa 2:7 kifunkila pa paladisa ya momwa mūlu.​—Lwi 4:13; Luk 23:43.

• Pashika.

  I masobo a pa mwaka ādi asobwa mu difuku dya 14 dya kweji wa Abibu (wāityilwe mwenda mafuku bu Nisane) mwanda wa kuvuluka kunyongololwa kwa bene Isalela mu Edipito. Ādi asobwa na kutapa ne kosha kana ka mukōko (nansha mbuji), wādi udibwa na mani alula ne mikate yampikwa kiyujo.​—Div 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• Peleshia; Bene Peleshia.

  I ntanda ne bantu batelelwe divule pamo na bene Mede, kadi mobimwekela babutulwanga. Mu mānga yabo mibajinji, bene Peleshia bādi’nka na kipindi kya kunshi ne kushika kya nzaba ya peulu ya bene Iran. Mu buludiki bwa Kilusa Mukatampe (obanenanga kudi befundi bamo ba pa kala ba mānga amba, shandi i mwine Peleshia, inandi nandi mwine Mede), bene Peleshia bātādile bene Mede, nansha umbikalo byowāendelele kwikala umbikalo umo pabidi. Kilusa wānekenye umbikalo wa Babiloni mu 539 Yesu Kaile, wāleka Bayuda bādi bu misungi bakajokele ku yabo ntanda. Umbikalo wa Peleshia wābaile tamba ku Munonga wa Indus kutunduka kutūla ne ku Dijiba dya Ejé kushika. Bayuda bāludikilwe na bulopwe bwa Peleshia kufika ne byānekenibwe bene Peleshia na Alekizandele Mukatampe mu 331 Yesu Kaile. Umbikalo wa Peleshia wāmwenwe kala na Danyele mu kimonwa, kadi udi mu Bible mu mukanda wa Ezela, Nehemia, ne Eseta. (Eza 1:1; Dan 5:28; 8:20)​—Tala Mbwejo B9.

• Pema wa kubungakena’ko.

  Mo mwityilwe pema wa Mosesa ne kipema kikola kyāshimikilwe dibajinji mu ntanda mutuputupu.​—Div 33:7; 39:32.

• Pentekosa.

  I masobo a bubidi mu masobo makatampe asatu ādi afwaninwe kusoba bana-balume bonso Bayuda mu Yelusalema. Pentekosa ko kushintulula’mba “(Difuku) dya Makumi Atano,” i dijina dingidijibwe mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu pa oa atelelwe bu Masobo a Mwangulo, nansha Masobo a Mayenga mu Bisonekwa bya Kihebelu. Ādi asobwa mu difuku dya 50 kushilwila ku mafuku 16 kweji wa Nisane.​—Div 23:16; 34:22; Bil 2:1.

• Pimi.

  I kipimo kya bulēmi kadi i lupoto lwādi lulomba bene Fidishitia pa kunoneja bingidilwa palapala bya byuma. Pa  bipimo bivule bya mabwe byātenwe mu bintu bya pa kala byāsokwelwe mu Isalela pādi masomo a tumāma a mu Kihebelu kya kala a kishima “pimi”; bilēmanga kintu kya mangalame 7,8, bisenselela ku bipindi bibidi bya mu bipindi bisatu bya shekele.​—1Sa 13:20, 21.

• Polokonshile.

  I mbikavu mukatampe wa ntanda ya bubikavu yādi yendejibwa na Kitango kya Bakala-ñeni kya Loma. Wādi na lupusa mu butyibi ne mu basola, kadi nansha bilongwa byandi byobyādi bibandaulwa na Kitango kya Bakala-ñeni, wādi na lupusa lukatampe mu ntanda ya bubikavu.​—Bil 13:7; 18:12 (kunshi kwa dyani).

• Porneia.​—

  Tala BUSEKESE.

• Pudimi.

  I masobo a pa mwaka ādi asobwa mu difuku dya 14 ne dya 15 dya kweji wa Adala. Ādi avuluja kunyongololwa kwa Bayuda ku bonakani bwa mu kitatyi kya Eseta Mukaja Mulopwe. Purim i kishima ke kya Kihebelupo kishintulula’mba “bubale.” Masobo a Pudimi, nansha Masobo a Bubale, āinikilwe dino dijina mwanda wa Hamane wātele Pule (Bubale) pa kutonga difuku dya kufikidija kitumba kyandi kya konakanya Bayuda.​—Ese 3:7; 9:26.

S

• Sabato.

  I kitambe ku kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “kukōkolokwa; kuleka.” I difuku dya busamba-bubidi dya mu yenga wa Bayuda (Tamba Dya Butano pa kupona kwa dyuba kutūla Dya Mposo pa kupona kwa dyuba). Mafuku makwabo a masobo mu mwaka, ne mwaka wa 7 ne wa 50, nao ādi etwa bu masabato. Mu difuku dya Sabato, kekwādipo kwingilwa mwingilo, poso enka mingilo ya babitobo mu kipandulwe. Mu myaka ya Sabato, ntanda keyādipo idimwa kadi Bahebelu bakwabo kebādipo baningilwa kufuta mapu. Mu Bijila bya Mosesa, bijila bitala dya Sabato byādi na bujalale, ino bityebitye, bendeji ba bipwilo bābwejeje’ko bikwabo, o mwanda mu mafuku a Yesu bantu kebādipo bapēlelwa kulama’byo.​—Div 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Sāka.

  I bisandi bikomo byādi bilongwa nabyo masāka, nansha mifuko, kimfwa yoya yādi yelwa’mo miseke. Divule dine ādi asukwa na myoya ya bambuji ifīta kadi byādi bivwalwa bya pa madilo mungya kishi.​—Ngo 37:34; Luk 10:13.

• Samadia.

  I mwipata mwa bulopwe bwa kungala bwa bisaka dikumi bya Isalela mu bula bwa kintu kya myaka 200, kadi i dijina dya ntanda yabo yonso. Kibundi kyādi kyūbakwe pa lūlu ludi na dino dijina. Mu kitatyi kya Yesu, Samadia dyādi dijina dya kipindi kya ntanda ya pa bukata bwa Ngadilea kungala ne Yudea kunshi. Yesu kādipo na kibidiji kya kusapula mu ino ntanda paādi wenda, ino kyaba kimo wāpityile’mo, wēsamba na bekadi bayo. Petelo wāingidije lufungulo lwa Bulopwe lwa bubidi lwa kyelekejo kitatyi kyātambwile bene Samadia mushipiditu ujila. (1Ba 16:24; Yoa 4:7; Bil 8:14)​—Tala Mbwejo B10.

• Sanduku wa kipwano.

  I sanduku mulongwe na mutyi wa akashia mulamike’ko olo, wādi mubīkwe mu Kijila Nakampata kya kipema ne mwenda mafuku mu Kijila Nakampata kya tempelo yāubakile Solomone. Wādi na mputo mikomo ya olo ne bakelubi babidi betadidile. Bintu bikatampe byādi’mo i bipapo bibidi bya Mbila Dikumi. (Kup 31:26; 1Ba 6:19; Bah 9:4)​—Tala Mbwejo B5 ne B8.

• Sanedini.

  I kidye kikatampe kya Bayuda mu Yelusalema. Mu mafuku a Yesu, kyādi kibundwe na bantu 71, kubadila’mo ne kitobo mukatampe ne bakwabo bāingile bu babitobo bakatampe, bantu ba mu bisaka bya babitobo bakatampe, bakulumpe, mitwe ya bisaka, ne basonekeji.​—Mak 15:1; Bil 5:34; 23:1, 6.

• Satana.

  I kishima kya Kihebelu kishintulula’mba “Kinkwa.” Mu Bible, kifunkila divule padi Satana Dyabola, Walwana mukatampe wa Leza.​—Yob 1:6; Mat 4:10; Kus 12:9.

• Sea.

  I kipimo kya bintu byūmu. Mungya bukatampe bwa kipimo kya bate kya bintu bidi bwa mema, kipimo kya sea kyādi na malitele 7,33 (makwatyi 6,66 a byūmu). (2Ba 7:1)​—Tala Mbwejo B14.

•  Sela.

  I kishima kya mu buimba nansha mu binenwa bya kupituluka kidi mu Ñimbo ya Mitōto ne mu Habakuka. Kibwanya kwikala na buluji bwa kwitūkija mu kwimba na diwi nansha na byombanwa, nansha mu byonso bibidi, na kitungo kya kūba talala mwanda wa kulanguluka nansha kutyityija myanda yatamba mu kwimbwa. Kishima diapsalma kya mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Septante, kishintulula’mba “kwishinkija mu buimba.”​—Ñi 3:4; Hab 3:3.

• Shebate.

  I dijina dya kweji wa 11 mu kalandadiye kakola ka Bayuda ne dya kweji wa 5 mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 1 kutūla pa bukata bwa Kweji 2. (Zek 1:7)​—Tala Mbwejo B15.

• Shekele.

  I kipimo kya bulēmi kya kyalwilo kya Bahebelu ne kya bulēme bwa lupeto. Kyādi kilēma mangalame 11,4. Kishima “shekele ya ku kifuko kijila,” padi i kitelwe mwanda wa kukomeneja’mba kipimo kya bulēmi kifwaninwe kwikala kya bine nansha’mba kifwaninwe kukwatañana na kipimo kya bulēmi kipimwanga nakyo kyādi ku kipema. Bimweka’mba kwādi shekele ya bulopwe (mishile na shekele ya bonso) nansha kipimo kya bulēmi kipimwanga nakyo kyādi ku njibo mikatakata ya mulopwe.​—Div 30:13.

• Sheminite.

  I kishima kya mu buimba kishintulula kishima pa kishima’mba “wa mwānda” kikokeja kufunkila pa diwi ditūke dya mu buimba, nansha muleulwilo. Ku byombanwa, kino kishima kibwanya kufunkila pa byobya byādi bilupula mawi matūke a biyukeno bya mwilondela mawi. Ku ñimbo, padi kyādi kifunkila pa komba na diwi ditūke ne kwimba koku balondeja.​—1Bi 15:21; Ñi 6:Kūlu; 12:Kūlu.

• Sheole.

  I kishima kya Kihebelu kikwatañene na kishima kya Kingidiki “Hadese.” I kyalamunwe bu “Kibundu” (na disomo dikatampe), mwanda i kibundu kya bantu bonso kishile na kibundu kya muntu umo.​—Ngo 37:35; Ñi 16:10; Bil 2:31 (kunshi kwa dyani).

• Shidea; Bene Shidea.​—

  Tala ALAMI; BENE ALAMI.

• Shinankonka.

  I kishima kishintulula’mba “kwibungila pamo; kitango,” ino mu bisonekwa bivule, i kyūbakwa nansha kifuko kwādi kwibungila Bayuda mwanda wa kutanga Bisonekwa, kutambula bulombodi, kusapula, ne kulombela. Mu mafuku a Yesu, kibundi kyonso kikata’ko mu Isalela kyādi na shinankonka, kadi bibundi bikatampe bininge byādi nao mangi.​—Luk 4:16; Bil 13:14, 15.

• Shityise.

  I mamfyonko abidi makatampe adi ku mbadi ya Tinizi wa dyalelo ne Libya, Afrika wa Kungala, ādi atyinwa na bengidi ba ku byombo ba pa kala pa mwanda wa musenga mufyame wādi ushintashinta mwanda wa mema ādi ayula ne kutūka. (Bil 27:17)​—Tala Mbwejo B13.

• Shivana.

  I dijina dya kweji wa busatu mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa kitema mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 5 kutūla pa bukata bwa Kweji 6. (Ese 8:9)​—Tala Mbwejo B15.

T

• Talashishi, byombo bya.

  Mo mwādi mwityilwa dibajinji byombo byādi byenda ku Talashishi wa kala (Eshipanye wa dyalelo). Bimweka’mba kino kishima kyādi kekitwe mwenda mafuku byombo bikatampe bibwanya kwenda lwendo lulampe. Ba Solomone ne Yehoshafata bāingidije byombo bya uno muswelo mwanda wa busunga.​—1Ba 9:26; 10:22; 22:48.

• Talataluse.

  Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, i ngikadilo ya munshi idi pamo bwa kifungo mwāelelwe bamwikeulu bampikwa kikōkeji ba mu mafuku a Noa. Kwingidija kobengidije kyubwa tartaroo (“kwela mu Talataluse”) mu 2 Petelo 2:4, kekushintululapo amba boba “bamwikeulu bālongele bubi” bāelelwe mu Talataluse wa mu lufumo lwa bene ntanda (ko kunena’mba, kifungo kya panshi kadi kifuko kya fukutu kya baleza ba munshi). Ino, kilombola’mba bātūkijibwe na Leza kutamba ku  kifuko ne madyese abo a mūlu, batūkila ku ngikadilo ya fukutu mikatampe ya mu ñeni pa mwanda utala mpango ya Leza idi patōka. Kadi fukutu ilombola bibatengele, bilombwelwe mu Bisonekwa amba i bonakani bwa nyeke bobakonakanibwa pamo ne mulopwe wabo, Satana Dyabola. Nanshi, Talataluse i ngikadilo ya munshi ya kutūkijibwa kwa bano bamwikeulu bantomboki. I mishile na “lupongo” lutelelwe mu Kusokwelwa 20:1-3.

• Talenta.

  I kipimo kikatampe mpata kya Bahebelu kya bulēmi kadi kya bulēme bwa lupeto. Kyādi kilēma makilo 34,2. Talenta ya Bangidiki yādi mityetye bininge, ilēma kintu kya makilo 20,4. (1Bi 22:14; Mat 18:24)​—Tala Mbwejo B14.

• Tamuza.

  (1) I dijina dya kilezaleza kyādidilwe na bana-bakaji Bahebelu batupondo mu Yelusalema. Bantu balañanga’mba Tamuza wādi dibajinji mulopwe wāmwenwe bu leza paāfwile. Mu bilembwa bya bene Sumele, Tamuza witwanga bu Dumuzi kadi i mulombolwe bu mulunda nansha bu muswe wa Inana leza mukaji wa bumeni (Ishitala wa bene Babiloni). (Ezk 8:14) (2) I dijina dya kweji wa buná wa Bayuda mu kalandadiye kakola kadi dya kweji wa dikumi mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Uno kweji ushilulanga pa bukata bwa Kweji 6 kutūla pa bukata bwa Kweji 7.​—Tala Mbwejo B15.

• Tebete.

  I dijina dya kweji wa dikumi mu kalandadiye kakola ka Bayuda ne dya kweji wa buná mu kalandadiye ka ntanda pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 12 kutūla pa bukata bwa Kweji 1. I mutelwe’tu divule bu “kweji wa dikumi.” (Ese 2:16)​—Tala Mbwejo B15.

• Telafimi.

  I baleza nansha bilezaleza bya mu kisaka, bādi bengidijibwa kyaba kimo bu mitāmu. (Ezk 21:21) Bamo bādi bakatampe kadi befwene muntu, bakwabo nabo bādi batyetye bininge. (Ngo 31:34; 1Sa 19:13, 16) Bintu bya kala bisokwelwe mu Mesopotemya bilombola’mba kwikala na bankishi ba telafimi kyādi kintu kilombola’mba muntu usa kutambula bupyani bwa kisaka. (Kino kibwanya kulombola kine kyāselele Letyela telafimi wa shandi.) Bimweka’mba kebyādipo uno muswelo mu Isalela, nansha kwingidija telafimi mu butōtyi byokwādi’ko mu mafuku a batyibi ne a balopwe, kadi bādi mu bintu byāonakanibwe na Yoshia mulopwe wa kikōkeji.​—Bat 17:5; 2Ba 23:24; Hos 3:4.

• Tempelo.

  I kyūbakwa kya nyeke kyādi mu Yelusalema kyāpingakenine kipema kiselwa bu kité kya butōtyi bwa bene Isalela. Tempelo mibajinji yāubakilwe na Solomone, ino yāonakanibwa na bene Babiloni. Ya bubidi yāubakilwe na Zelububele pa kupwa kujoka mu bumisungi ku Babiloni, kupwa yāubakululwa mwenda mafuku na Heloda Mukatampe. Mu Bisonekwa, tempelo itelwanga’tu divule bu “njibo ya Yehova.” (Eza 1:3; 6:14, 15; 1Bi 29:1; 2Bi 2:4; Mat 24:1)​—Tala Mbwejo B8 ne B11.

• Tishidi.​—

  Tala ETANIME ne Mbwejo B15.

• Topito.

  I muzelo wa kiseba nansha kipēta kijinge kya mijilo ya banyema, myundu, nansha myoya. Pa bukata po pādi pakobekwa kintu kya kwela, divule dine dyādi dibwe. Mfulo imo ya topito yādi ikutyilwa ku kuboko nansha mu nkonyenyo, mfulo mikwabo nayo yādi ikwatwa mu kuboko ne kulekelelwa pa kupwa kunyenga topito. Mu bibumbo bya bulwi bya mizo ya kala mwādi ne bela matopito.​—Bat 20:16; 1Sa 17:50.

• Tunkwato.

  I bingidilwa bya olo, padi biifwene na mapenshi, byādi bingidijibwa mu kipema ne mu tempelo mwanda wa kubula mudilo wa binanu.​—Div 37:23.

U

• Ubuka na bibanda.

  I muntu unena’mba wisambanga na bafwe.​—Lev 20:27; Kup 18:​10-12; 2Ba 21:6.

• Ubuka na ñenyenye.

  I muntu wifunda mujinino wa dyuba, kweji, ne ñenyenye mwanda wa kulaya bintu bya kumeso.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

• Udimi ne Tumimi.

  I bintu byādi bingidija kitobo mukatampe’nka na mwādi mwingidijibwa  bubale mwanda wa kuyuka kiswa-mutyima kya Leza shi muzo ubaipangula bipangujo bya mvubu bisakilwa malondololo a Yehova. Udimi ne Tumimi byādi byelwa mu kivwalwa kya pa kyadi kya kitobo mukatampe shi katwela mu kipema. Bimweka’mba bālekele kwibingidija kitatyi kyobāonakenye Yelusalema kudi bene Babiloni.​—Div 28:30; Neh 7:65.

• Ufalete.

  I munonga mulampe bininge kadi mukatampe wa kunshi ne kushika kwa Azia, kadi ubadilwa mu minonga ibidi mikatampe mu Mesopotemya. I mutelwe dibajinji mu Ngalwilo 2:14 mu minonga iná ya mu Edena. Divule dine witwanga bu “Munonga.” (Ngo 31:21) Wādi mukalo wa kungala kwa ntanda yāpelwe Isalela. (Ngo 15:18; Kus 16:12)​—Tala Mbwejo B2.

• Ujila; Buujila.

  I ngikadila ya kamweno idi na Yehova; butōki bwa binebine bwa mwikadilo ne kukola. (Div 28:36; 1Sa 2:2; Nki 9:10; Isa 6:3) Shi kifunkila pa bantu (Div 19:6; 2Ba 4:9), pa banyema (Umb 18:17), pa bintu (Div 28:38; 30:25; Lev 27:14), pa bifuko (Div 3:5; Isa 27:13), pa bitatyi (Div 16:23; Lev 25:12), ne pa mingilo (Div 36:4), kishima kibajinjibajinji kya Kihebelu kileta mulangwe wa kutūlwa pafula, pa bula, nansha kupandwila Leza ujila; ngikadilo ya kutūlwa pafula mwanda wa mingilo ya Yehova. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kishima kyalamwinwe bu “ujila” ne “buujila” nakyo kilombola kutūdila Leza pafula. Kadi bino bishima i bingidijibwe mwanda wa kufunkila pa butōki bwa mwiendelejo wa muntu.​—Mak 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Umbedi.

  Dibajinji i mwana mukulu wa shandi (ke mwanapo umbedi wa inandi). Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, mwana umbedi wādi pa kifuko kilēmekibwe mu kisaka kadi wādi mupebwe kwendeja ba mu njibo shi shandi wafu. Kino kishima kifunkila ne pa nyema mulume mubajinji kubutulwa, kyaba kimo witwanga ne bu “kilala-ndá.”​—Div 11:5; 13:12; Ngo 25:33; Kol 1:15.

• Umbumbi.

  I yewa ubumbanga bisuku, masāni ne bipungwa bikwabo bya dilongo. Kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu umbumbi, kishintulula kishima pa kishima’mba “muntu upunga.” Divule, lupusa lwa umbumbi pa dilongo i lutelwe mwanda wa kwelekeja bubikadi bwa Yehova pa bantu ne pa mizo.​—Isa 64:8; Lo 9:21.

W

• Wa kwalamuka.

  I muntu mwalamuke. Mu Bisonekwa, kino kifunkila pa muntu witabija mutōtelo wa Bayuda, mwine wādi ulomba mwana-mulume kutwejibwa kwisao.​—Mat 23:15; Bil 13:43.

Y

• Yakoba.

  I mwanā Izake ne Lebeka. Leza wāmwinikile bu Isalela mwenda mafuku, kadi wāikele nkambo wa bantu ba Isalela (bāityilwe ne bu bene Isalela, ne bu Bayuda mwenda mafuku). Wādi shandya bana 12 bana-balume, bābundile pamo na lutundu lwabo bisaka 12 bya muzo wa Isalela. Muzo nansha bantu ba Isalela bāendelele kwitwa bu Yakoba.​—Ngo 32:28; Mat 22:32.

• Yedutuna.

  I kishima kekiyukenepo nshintulwilo kidi mu bilembwa bya kūlu mu Ñimbo ya Mitōto 39, 62, ne 77. Bino bilembwa bya kūlu bimweka bu i bulombodi bwa mwa kwimbila lwimbo lwa mitōto, padi bilombola mwimbilo nansha kyombanwa. Kwādi kaimba umo mwine Levi wādi witwa bu Yedutuna, o mwanda padi uno mwimbilo nansha kyombanwa byādi bifunkila pādi nansha pa bandi bana.

• Yehova.

  I mutelelo muyukane mu Kiluba wa Tetragrame (masomo aná a Kihebelu a dijina dya Leza), ditanwa misunsa 7 000 ne musubu mu buno bwalamuni.​—Tala Mbwejo A4 ne A5.

• Yubile.

  I mwaka o-onso wa 50, tamba kitatyi kyātwelele Isalela mu Ntanda ya Mulao. Ntanda keyādipo idimwa mu mwaka wa Yubile, kadi bapika Bahebelu bādi balekelelwa. Matanda a bupyani mapotolojibwe ādi ajokejibwa. Mu buluji bumo bidi, Yubile wādi mwaka mutuntulu wa masobo, mwaka wa bwanapabo wādi ujokeja muzo mowādi wikadile’nka mweulongele Leza dibajinji.​—Lev 25:10 (kunshi kwa dyani).

•  Yuda.

  I mwanā Yakoba wa buná waābutwile na wandi mukaji Lea. Mu bupolofeto bwandi bwa pa kitanda kya lufu, Yakoba wālaile amba mulopwe mukatampe kadi wa nyeke ukatamba ku kisaka kya Yuda. Yesu wātambile kudi Yuda pawābutwilwe bu muntu. Dijina Yuda difunkila ne pa kisaka ne pa bulopwe bobāityile pa dijina dya Yuda mwenda mafuku. Yuda byātelelwe bu bulopwe bwa kunshi, wādi mubundwe na bene Isalela ba ku kisaka kya Yuda ne kya Benjemani, kadi mwādi ne babitobo ne bene Levi. Yuda kyādi kipindi kya kunshi kya ntanda mwādi Yelusalema ne tempelo.​—Ngo 29:35; 49:10; 1Ba 4:20; Bah 7:14.

Z

• Zeuse.

  I leza mukatampe wa Bangidiki batōtyi ba baleza bavule. Mu Lesetala, bētupile bāita Banabasa bu Zeuse. Bilembwa bya kala byātenwe kubwipi na Lesetala bitela “babitobo ba Zeuse” ne “Zeuse leza dyuba.” Kyombo kyāendele nakyo Polo tamba ku kisanga kya Medita kyādi na kiyukeno ku mutofi kya “Bana ba Zeuse,” ko kunena’mba, bana ba mapasa ba Castor ne Pollux.​—Bil 14:12; 28:11.

• Ziona; Lūlu lwa Ziona.

  I dijina dya Yebushi, kibundi kya nsakwa kya bene Yebushi kyādi pa mukuna wa kunshi ne kutunduka kwa Yelusalema. Davida pa kupwa kwikikwata, wāubakile’mo njibo yandi ya bulopwe, ebiya kyāitwa bu “Kibundi kya Davida.” (2Sa 5:7, 9) Ziona lwāikele ke lūlu lujila bininge kudi Yehova kitatyi kyāselēle’ko Davida Sanduku. Mwenda mafuku, dino dijina dyāityilwe kifuko pādi tempelo pa Lūlu lwa Modia, kupwa ke kibundi kyonso kya Yelusalema. Divule dine i dingidijibwe mu muswelo wa kyelekejo mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu.​—Ñi 2:6; 1Pe 2:6; Kus 14:1.

• Zive.

  I dijina dibajinji dya kweji wa bubidi mu kalandadiye kakola ka Bayuda kadi dya kweji wa mwānda mu kalandadiye ka ntanda. Ushilulanga pa bukata bwa Kweji 4 kutūla pa bukata bwa Kweji 5. Witwanga bu Iyala mu Talmud wa Bayuda ne mu mabuku makwabo a pa kupwa kuselelwa ku Babiloni bu misungi. (1Ba 6:37)​—Tala Mbwejo B15.