1, 2. (a) Shintulula mwadi mwikadile lwendo lwa ba Luta ne Naomi ne mobādi bekadile na njia mikatampe. (b) Lelo lwendo lwa Luta lwādi lwishile namani na lwa Naomi?

LUTA wāendele ne Naomi mu dishinda dya ngulu milamila ne dilungu dya Moabu mupukuma luvula. Benda bubidi bwabo mu ntanda mwa nyā kashā mutyibika. Langa’po bidi mu ñeni, Luta wamone amba dyuba kedikapone, watale inandi muko ne kwiipangula shi kyaba kibabwana kya kukimba pa kulāla bufuku. Wadi usenswe Naomi bininge ne wadi ulonga buninge bwandi bonso mwanda wa kumulama.

² Bano bana-bakaji babidi badi na njia mikatampe. Naomi wafwidilwe mulume pano ke papite myaka mivule, ino pano kadi wafwilwa monka—bandi bana bana-balume babidi, ba Kidioni ne Malone. Luta nandi udi mu madilo. Malone ye wadi wandi mulume. Pano ba Luta ne Naomi bendanga kuntu kumo, ku Betelema mu Isalela. Nansha byobenda lumo, lwendo lwabo i lwishile. Naomi wendanga kwabo. Inoko Luta aye wendanga ku ntanda yakayukile kashā, washiye kisaka kyabo, yabo ntanda, bibidiji—ne baleza bene—washiye byonsololo.—Tanga Luta 1:3-6.

3. Le i malondololo a bipangujo’ka aketukwasha twiule lwitabijo lwa Luta?

³ Le i bika byafikija uno nsongwakaji ku kukwata buno butyibi bukomo? Lelo Luta wadi wa kusokola bukomo namani mwa kukekadila kwa bene ne kulela Naomi? Kitatyi kyotusa kusokola malondololo ku bino bipangujo, tusa kuyuka mwa kwiwila lwitabijo lwa Luta, mwine Moabu. (Tala ne kapango “Mukanda Mutyetye Waāndikilwe Senene.”) Dibajinji bidi, tutalei bidi mwāendele bano bana-bakaji babidi luno lwendo lulampe lwa ku Betelema.

4, 5. (a) Mwanda waka kisaka kya Naomi kyāvilukile mu Moabu? (b) I byamalwa’ka byātene Naomi mu Moabu?

⁴ Luta wātamine mu ntanda ya Moabu, ntanda mityetye idi kutunduka kwa Kalunga Kafwe. Ino ntanda yādi nakampata na mikuna milampe mingi, ya mityi mityi, ne bina bina. “Ntanda ya Moabu” yādi ntanda ya bumeni miya kudima, nansha ke kitatyi kyātwelele kipupo kya nzala mu Isalela. Ino nzala yo yālengeje Luta etane musunsa mubajinji na Malone ne kisaka kyabo.—Luta 1:1.

 ⁵ Kipupo kya nzala mu Isalela kyo kyāfikije Ebimeleke, mulumya Naomi, aviluke mu yabo ntanda ne wandi mukaji pamo ne bandi bana bana-balume babidi ne kukashikata bu beni mu Moabu. Dino divilu kyādi kikoleja ku lwitabijo lwa abo bonso mu kisaka, mwanda kitatyi ne kitatyi bene Isalela bādi bafwaninwe kukatōtela ku kifuko kikola kyātongele Yehova. (Kup. 16:16, 17) Naomi wālongele buninge bwa kulama lwitabijo lwandi. Nansha paādi na njia ya malwa mwanda wa kufwilwa kwaāfwidilwe mulume.—Luta 1:2, 3.

6, 7. (a) I kika kinenenwa amba padi Naomi wātyumukilwe mutyima bandi bana pobāsongele bana-bakaji bene Moabu? (b) Mwanda waka muswelo wāshikete Naomi na bandi bako i wa kutendelwa?

⁶ Naomi ye uno wāsusukile monka mwenda mafuku bana bandi bana-balume pobāsongele bana-bakaji bene Moabu. (Luta 1:4) Wādi uyukile bukomo bwālongele Abalahama, nkambo wa muzo wabo, mwanda wa kusokwela wandi mwana Isake mukaji, mu bantu bandi, boba bādi batōta Yehova. (Ngal. 24:3, 4) Mwenda mafuku, Bijila bya Mosesa byādyumwine bene Isalela amba babo bana bana-balume nansha bana-bakaji kebafwaninwepo kwisonga na ba mizo mikwabo, kutyina amba bantu ba Leza bakafikila ku kutōta bilezaleza.—Kup. 7:3, 4.

⁷ Inoko ba Malone ne Kidioni, bāsongele bana-bakaji bene Moabu. Padi kino kyātenekele Naomi nansha kumutyumuna mutyima, inoko wālongele buninge bwandi bonso mwanda wa kusanswa bya binebine bako bandi ne kwibalongela bintu na kanye. Kepabulwe padi wādi ukulupile amba dyakadīlwe kantu dino, nabo bakekalanga batōtyi ba Yehova pamo bwa aye. Nansha nankyo, ba Luta ne Olepa nabo bāsanshilwe Naomi bininge. Kino kipwano kiyampe kyebākweshe kitatyi kyobāfikīlwe na kizumba. Bano basongwakaji bonso babidi bāikele ke babishala kumeso kwa abo kubutula bana.—Luta 1:5.

8. I bika byāfwenyenye Luta kudi Yehova?

⁸ Le mutōtelo wādi’mo Luta wāmuteakenye ku kino kizumba? Mobimwekela, kewāmuteakenye’kopo. Bene Moabu bādi batōta baleza bavule, Kemoshi ye wādi leza wabo mukatampe. (Umb. 21:29) Bimweka bu mu mutōtelo wa bene Moabu mwādi muyudile bukalabale ne bintu bilenga nzuba byādi bivudile mu mene mafuku’a, kimfwa kwela bana bu bitapwa. Luta wāmwene kwishila kudi pa bintu byaādi uyukile kala na byobya byaāfundile kudi ba Malone ne Naomi bitala pa buswe ne lusa lwa Yehova, Leza wa Isalela, kadi byāmutengele mpata. Wāmwene amba Yehova uludikanga na buswe, ke na kukwatyijapo bantu moyo! (Tanga Kupituluka 6:5.) Bimweka bu Luta pa kupwa kufwilwa mulume, wālamete bininge Naomi ne kwivwana uno mununu mwana-mukaji na katentekeji kitatyi kyaādi wisambila padi Yehova, Leza mwine bukomo bonso,  pa mingilo yandi ya kutendelwa, ne pa muswelo waādi wikele na bantu bandi na buswe ne lusa.

9-11. (a) Le i butyibi’ka bwākwete ba Naomi, Luta, ne Olepa? (b) Le kizumba kyāponēne ba Naomi, Luta, ne Olepa kitufundija bika?

⁹ Naomi nandi, wādi na kipyupyu kya kwivwana myanda ya mu yabo ntanda. Dyuba dimo wāivwene, padi kudi nsunga wendakana amba, kipupo kya nzala kibapu mu Isalela. Yehova wate bantu bandi mutyima. Betelema pano kaityilwa monka pa dyandi dijina, dijina dishintulula amba “Njibo ya Mukate.” Penepa Naomi wākwata butyibi bwa kujokela kwabo.—Luta 1:6.

¹⁰ Le ba Luta ne Olepa bādi ba kulonga’po bika? (Luta 1:7) Kizumba kyēbaponēne abo bonso kyēbafwenyenye bininge kudi Naomi. Bimweka bu Luta ye mwine wātengelwe mpata na kanye ka Naomi ne na lwitabijo lwandi lwampikwa kutelententa mudi Yehova. Bano babishala basatu bakuta lwendo kebenda pamo ku Yuda.

¹¹ Nsekununi ya Luta itufundija amba, bantu bonso bekale bayampe nansha babi babwanya kufikilwa na byamalwa ne kufwilwa. (Mus. 9:2, 11) Itufundija kadi amba, kitatyi kyotufikilwa na kizumba kya malwa kya kufwilwa, i biyampe tukimbe busengi ne bukwashi ku bakwetu—nakampata ku boba beubije mudi Yehova, Leza wādi utōta Naomi.—Nk. 17:17.

12, 13. Mwanda waka Naomi wādi usaka ba Luta ne Olepa bakajokele kwabo pa kyaba kya kumulonda, ne bano bankasampe babidi bālondololwele’po namani dibajinji?

¹² Bano babishala basatu pobādi kebadi kulampe mu lwendo lwabo, Naomi wāshilwile kukambakanibwa na mwanda mukwabo. Wālangulukīle bininge pa basongwakaji babidi baādi wenda nabo ne pa muswelo obādi bamusenswe aye ne bandi bana bana-balume. Kādipo usaka monka kwibalēmeneja kiselwa. Kawilanga amba shi bashiye ntanda yabo ne kwenda nandi, le ukebalongela bika mu Betelema?

¹³ Mfulo-mfulō, Naomi webasapwila amba: “Endai bidi, jokai au ku njibo ya inandi, au ku njibo ya inandi; Yehova emulonge biyampe’tu, mo mwalongele bafwe ne na ami mwine kumo.” Wēbakulupije monka amba Yehova ukebapāla mpalo na balume bakwabo ne na būmi bupya bobakashilula. Nsekununi inena amba:  “Ponkapo webemuna ku kanwa; nabo batulula mawi abo ke badila.” Pano tubaivwanija mwanda waka Luta ne Olepa basenswe bininge uno mwana-mukaji wa mutyima muyampe ne wa kwisuminwa. Abo bonso bubidi bānene bakoma amba: “Mhm, ino nanshi tuketolanga nobe kudi bantu bobe.”—Luta 1:8-10.

14, 15. (a) Le Olepa wākajokēle ku bika? (b) Le i bukomo’ka bwālongele Naomi pa kujokeja Luta?

¹⁴ Nansha nankyo byādi bikomo pa kunekenya Naomi etabije. Wālangulukile nabo bininge amba kakabwanyapo kwibalongela monka kintu mu Isalela, mwanda kakidipo na mulume wa kumusasaketa, nansha bana babwanya kwibasonga, kadi kakidipo ne na lukulupilo lwine lwa kusongwa nansha kubutula. Webasapwila amba kubulwa bukomo bwa kwibalongela kintu, o mwanda umulundila’ko bululu ku mutyima. Olepa wāmwene amba Naomi wanena bya bine. Wādi na kisaka mu Moabu, inandi, ne njibo. O mwanda byādi biyampe aye kushala mu Moabu. Na bululu ku mutyima, washadika Naomi na kumwimuna pa kyakanwa ne kujoka wajokela kwabo.—Luta 1:11-14.

¹⁵ Le Luta nandi? Binenwa bya Naomi byādi bimutala ne aye mwine. Ino tutanga amba: “Ino Luta aye wamūminina’tu.” Padi Naomi wādi kalunguluka na lwendo paājingulwile amba Luta wādi umulonda kato-nyuma. Wamukanda na kumunena amba: “Talapo bidi, mukao nobe i mujoke wenda ku bantu bandi ne ku kilezaleza kyandi; joka ulonde mukao nobe.” (Luta 1:15) Binenwa bya  Naomi bitusokwela mwanda wa mvubu. Olepa wājokēle ne ku “kilezaleza kyandi” ke enkapo ku bantu bandi kete. Wāsangedile kushala mutōtyi wa Kemoshi ne wa bilezaleza bikwabo. Le Luta nandi wālongele uno muswelo?

16-18. (a) I muswelo’ka wālombwele Luta buswe bwa dikōkeji? (b) Le i ñeni’ka yotuboila kudi Luta pa mwanda utala buswe bwa dikōkeji? (Tala ne bifwatulo bya bana-bakaji babidi.)

¹⁶ Pobādi besamba na Naomi mpala na mpala mu dishinda mwa bunka bwabo, Luta wālombwele amba wadi musumininwe pa butyibi bwaakwata. Wālombwele amba usenswe Naomi—ne Leza wādi wingidila Naomi. O mwanda Luta wānene amba: “Kokinsashilapo kukuleka ne kwaluka kwa kukulonda; mwanda koenda abe, nami e ko nkenda; kadi kolāla abe, nami e ko nkalāla; bobe bantu bakekalanga bami bantu, ne obe Leza ye wami Leza; kokafwīla abe, nami e ko nkafwīla, kabidi e konka ko nkajīkwa; Yehova anonge nenki ne kulundako monka, shi kika shi kika kikankalañanya ne abe, poso’nka lufu.”—Luta 1:16, 17.

¹⁷ Binenwa bya Luta i bya kutendelwa—nansha byokebije, pano ke papite kintu kya myaka 3000, ino bikimumwekeja ne pano bwa aye ukidi mūmi. Bitusokwela patōka ngikadila ya kutendelwa, ke buswe bwa dikōkeji kadi. Buswe bwa Luta bwādi bukatampe kadi bwa dikōkeji, o mwanda walamete Naomi konso kwaenda. Enka lufu kete lo lwadi lukokeja kwibakalañanya. Bantu ba Naomi bo badi ba kwikala ke bantu bandi, mwanda Luta wāitabije kushiya bintu byonso bya mu Moabu—kubadila’mo ne baleza ba mu Moabu bene. Luta wādi mwishile na Olepa, ke pantu wanene na mutyima umo amba Yehova, Leza wa Naomi ye ukekalanga ke wandi Leza. *

¹⁸ Pano bādi kebenda bubidi bwabo, lwendo lulampe pa kufika ku Betelema. Mungya lapolo imo, luno lwendo lwālongele kintu kya yenga mutuntulu. Na bubine, abo bonso bāikele kwisenga umo ku mukwabo mu bulanda bwabo.

19. Molangila, i muswelo’ka otukokeja kwiula buswe bwa dikōkeji bwa Luta, mu kisaka, mu kipwano kyetu na bakwetu, ne mu kipwilo?

¹⁹ Bantu bonso bevwananga njia pano pa ntanda. Mu ino myaka ita Bible bu “myaka ya malwa,” batwe bonso tutanwanga na njia kadi tufwilwanga mu miswelo yonso. (2 Tem. 3:1) Pano po pene poketusakilwa kutamija ngikadilo na ya Luta. Buswe bwa dikōkeji—buswe bulamata ku kintu ne kwikileka mpika—i ngikadilo miyampe mpata mu ino ntanda ya mfukutu. Tusakilwa’bo mu busongi, mu kisaka, mu kipwano kyetu na bakwetu, ne mu kipwilo kya bwine Kidishitu. (Tanga 1 Yoano 4:7, 8, 20.) Shi tutamija buno buswe, nabya twiulanga kimfwa kya kutendelwa kya Luta.

20-22. (a) Būmi bwa Naomi bwāikele namani mu ntanda ya Moabu? (b) Le i mumweno’ka mubi wāikele nao Naomi pangala pa byamalwa byāmutene? (Tala ne Yakoba 1:13.)

²⁰ Kunena na bubine, bipēla kutela buswe bwa dikōkeji mukanwa, ino kulombola’bo mu bilongwa i mwanda mukwabo. Luta wādi na mukenga wa kulombola buswe bwandi bwa dikōkeji, ke enkapo kudi Naomi kete, ino i ne kudi Yehova mwine waātongele bu Leza wandi.

²¹ Penepo bano bana-bakaji babidi bakafika ku Betelema, kibundi kyādi ku makilometele dikumi kunshi kwa Yelusalema. Bimweka bu Naomi ne kyabo kisaka bādi batumbe mu kino kibundi kityetye, mwanda pa kujoka kwa Naomi kibundi kyonso kyājinine. Bana-bakaji bādi kebamubumbe ne kunena amba, “Lelo i Naomi’ni?” Na bubine, kwikala kwandi mu ntanda ya Moabu kwāmushintyile mpata; kilungi kyandi ne kukwasakana kwa ngitu yandi byādi bimumwekeja bu muntu mupite mu myaka ya malwa ne mu njia.—Luta 1:19.

²² Naomi wāsapwidile babutule bandi bana-bakaji ne boba bādi balondakani nandi pa kala bululu bwaādi nabo. Kadi wāmwene amba i biyampe kushinta ne dijina dyandi dya bu Naomi dishintulula amba “Nsangaji Yami” dikale ke Mala, kushintulula kokunena amba “Bululu.” Yō, Naomi mukaji nobe! Wālangile’nka mwālangile Yoba amba masusu andi atamba kudi Yehova Leza.—Luta 1:20, 21; Yoba 2:10; 13:24-26.

23. Le Luta wāshilwile kulangulukila pa bika, ne i mpangiko’ka yādi itūdile’ko Kijila kya Mosesa ya kukwasha balanda? (Tala ne kunshi kwa dyani.)

²³ Bano bana-bakaji babidi byobādi kebashikata mu Betelema, Luta wāshilula kulanga mwa kuvuijija bisakibwa byandi ne bya Naomi. Wāfundile amba mu Bijila bya Yehova byaāpele bantu bandi mu Isalela mwādi mubadilwa ne mpangiko ya buswe ya kukwasha balanda. Bādi banenwe kwenda mu madimi kitatyi kya mwangulo, benda balonda bangula mwanda wa kukōkolola byobya bishala ne byobya bimenene ku mikalo ne kufulakufula kwa madimi. *—Levi 19:9, 10; Kup. 24:19-21.

24, 25. Lelo Luta wālongele bika pa kutubukila mu budimi bwa Boaza, ne mwingilo wa kukōkolola wādi namani?

 ²⁴ Kyādi kitatyi kya mwangulo wa mebele a buluba, bimweka’mba wādi Kweji wa buná mungya kalandadiye ka mu ino myaka, Luta wāendele mu madimi kukatala shi kudi witabija kumuleka akōkolole. Watubukila mu budimi bwa mwana-mulume witwa bu Boaza, mpeta wādi na ntanda yandi, kadi wādi ubutulwa na Edimeleke, mulumya Naomi wafwile’wa. Nansha byobyādi bitabijibwe kukōkolola mungya Bijila, kāshilwilepo kukōkolola’mba ngidi kala na lupusa, ino wālombele lupusa kudi nsongwalume wādi uludika bangula. Nandi wamwitabijija, ebiya Luta washilula kukōkolola ponka na ponka.—Luta 1:22–2:3, 7.

²⁵ Mona’po bidi mu ñeni Luta ulonda bakwangula. Kitatyi kyobaketa mebele a buluba na byabo bipete, aye Luta wenda uboya oa obaponeja nansha obashiya, wakuta bīta ne kwibiselela kufula kwaādi ubwanya kupūla mwanda wa miseke ikukuke’ko. Mwingilo wādi udya kitatyi, upungija kadi mukomo kitatyi kikanda dyuba. Ino Luta wādi wingila kuleka’byo mpika, wimana’tu mwanda wa kwipampula byanga mu mpala ne mwanda wa kudya bityetye mu “njibo”—bimweka amba baubakile’yo bu mwa kufyama dyuba boba bengila.

26, 27. Lelo Boaza wādi muntu wa muswelo’ka, ne wādi ulongela Luta bika?

²⁶ Mobimwekela Luta kādipo usaka kwiyukanya, inoko bamujingulwile. Boaza wāmumona ne kwipangula nsongwalume wadi utala bengila amba, i ani yewa? Boaza muntu wa lwitabijo lwa kutendelwa, wāimwine bengidi bandi—na kunena amba: “Yehova ekale nenu,”—bamo bādi bengidi ba difuku dimo, bakwabo beni. Nabo bamulondolola muswelo umo onka. Uno mwana-mulume mununu musanswe Leza, wādi umona Luta bu wandi mwana.—Luta 2:4-7.

 ²⁷ Boaza pawāityile Luta bu “wami mwana,” wāmulombwele ekale wiya nyeke kukokolola mu madimi andi ne kwingidila pamo na bansongwakaji ba mu kyandi kipango kutyina amba wakakalakanibwa na bengidi bana-balume. Wādi utele mutyima amba kakabulwa bidibwa bya mu dyuba. (Tanga Luta 2:8, 9, 14.) Kupityidila, wādi umufwija ne kumukankamika. Muswelo’ka?

28, 29. (a) Lelo Luta wādi uyukene bu muntu wa muswelo’ka? (b) Le nobe ukokeja namani pamo wa Luta, kwikala mu mpakala ya Yehova?

²⁸ Luta pa kwipangula Boaza kyaamwena biyampe mu meso andi aye mweni, wāmulondolwele amba wāivwene byonso byaālongēle inandi muko Naomi. Bimweka bu Naomi wātendele muswe wandi Luta ku bana-bakaji ba mu Betelema ne bino binenwa byāfikile mu matwi a Boaza. Ne kadi Boaza wāyukile amba Luta waālamukile ke mutōtyi wa Yehova, mwanda wāmunenene amba: “Yehova akupale mingilo yobe, kadi ne mpalo miyampe’tu ikupebwe kudi Yehova, Leza wa Isalela, ye wa munshi mwa mapapa mo waiya kwikala mumpakala.”—Luta 2:12.

²⁹ Bine, bino binenwa byākankamikile Luta bininge! Pa kino, wākwete butyibi bwa kunyemena munshi mwa mapapa a Yehova Leza pamo bwa kana ka kōni kakingwa mu mapapa a inako. Wāfwijije’ko Boaza pa kwisamba nandi biya biya byonka. Kupwa waendelela kwingila kufika ne ku kyolwa.—Luta 2:13, 17.

30, 31. Le i ñeni’ka yotuboila kudi Luta pa bitala bibidiji bya ku kaji, kufwija’ko, ne buswe bwa dikōkeji?

³⁰ Lwitabijo lūmi lwa Luta i kimfwa kilumbuluke ku batwe bonso dyalelo balwa na būmi bukomene misokwe. Kālangilepo amba bakwabo bafwaninwe’nka kumulongela kintu kampanda, ino wādi usangela byonso byobādi bamulongela. Kāivwenepo bumvu bwa kwingila kitatyi kilampe mwingilo mukomo mwanda wa kulela muswe wandi Naomi, nansha byowādi mwingilo wa panshi. Wāitabije na mutyima umo ne kwingidija madingi a tunangu aāpelwe atala mwa kwingidila biyampe mu kipwano kilumbuluke. Kya mvubu kutabuka, kāidilwepo nansha dimo kwine kwādi kinyemeno kyandi kya binebine—ke kudi Shandi Yehova Leza mulami wandi kadi.

³¹ Shi netu tulombole buswe bwa dikōkeji na bwādi na Luta ne kulonda kimfwa kyandi kya kwityepeja, bupyasakane bwandi mu mwingilo, ne mutyima wandi wa kufwija’ko, tukamona amba lwitabijo lwetu nalo lukekala bu kimfwa kiyampe ku bakwetu. Penepa, Yehova wākweshe ba Luta ne Naomi namani? Tukesambila pa uno mwanda mu shapita ulonda’ko.