Pa kusokola kyabuntu kibwanya kumonwa na muntu bu kyendele’mo, ke mwandapo upēla. Kutabukidila, mvubu ya kyabuntu iyukenanga ku mwine upebwa’kyo. Kadi kyabuntu kibwanya kumonwa na muntu umo bu kiyampe, padi mukwabo kabwanyapo kwikimona nabya.

Kimfwa, bankasampe babwanya kumona kingidilwa kya busendwe kya panopano bu kyabuntu kiyampe. Bantu batame nabo, babwanya kusangela bininge kyabuntu kya mvubu, kimfwa kyokya kibwanya kwipyanwa. Mu bibidiji bimo, kyabuntu kisenswe bankasampe ne batame bene i kwibapa lupeto, mwanda lwibapanga mukenga wa kulonga nalo byobasaka.

Nansha byokudi bikoleja, bantu bavule ba tunangu bendelelanga na kukimba kyabuntu kiyampe kya kupa muntu wa pa bula. Nansha byokebipēlangapo nyeke kusokola kyabuntu kya uno muswelo, ino kulama myanda imoimo mu ñeni kubwanya kwitukwasha twikisokole. Tubandaulei’ko myanda iná ibwanya kulengeja yewa upebwa kyabuntu asangele’kyo.

Bintu byabila yewa upebwa. Mwana-mulume umo wa mu Belfast, mu Irlande wa Kungala, wamwene nkinga yobamupele paadi na myaka 10 nansha 11 bu kyabuntu kiyampe kupita byonso byakadi mutambule. Mwanda waka? Unena’mba, “Mwanda nadi neyabila.” Uno mwanda ulombola’mba byobya byabila muntu byo bibwanya kumulengeja asangele kyabuntu nansha kuleka kwikisangela. Nanshi langulukila bidi pa muntu osaka kupa kyabuntu. Longa bukomo bwa kujingulula byobya byamona na mvubu, mwanda byobya bimona muntu na mvubu byo byaabila. Kimfwa, divule bankambo bamonanga kupityija kitatyi pamo na kisaka bu kintu kya mvubu. Babwanya kwabila kwimona na bana ne na bankana kitatyi ne kitatyi. Bankambo babwanya kusangela bininge kwenda mu konje pamo na kisaka kupita kyabuntu kyo-kyonso kyobabwanya kupebwa.

Pa kuyuka byobya byabila muntu, bilomba kumuteja na katentekeji. Bible witukankamika twikale ‘na bukidi pa kwivwana, twija pa kwisamba.’ (Yakoba 1:19) Pomwisamba difuku ne difuku na  balunda ne babutule bobe, wibateje na katentekeji mwanda wa kujingulula byobya byobasenswe ne byokebasenswepo. Shi ulonge namino, nabya ukabwanya kupāna kyabuntu kisangela bantu.

Bisakibwa bya yewa upebwa. Muntu ubwanya kusangela kyabuntu kityetye nansha kya bei mityetye shi kimuvuijija kisakibwa kampanda. Ino le ukayuka namani bisakibwa bya muntu?

Padi ubwanya kumona’mba muswelo upēla i kwipangula muntu bisakibwa byandi​—nansha makambakano andi ne byobya byaabila. Inoko ku bantu bavule, kino kibatyepejejanga nsangaji ya kupāna, mwanda basakanga kutulumuja bantu na kwibapa kyabuntu kiyampe. Pakwabo, nansha bantu bamo byobabwanya kukulombola byobya byobasenswe ne byokebasenswepo, inoko divule babwanya kufwa bumvu bwa kukulombola bisakibwa byabo.

Nanshi, ikala na bujinguludi ne kuta mutyima ku ngikadilo idi’mo muntu. Le i nkasampe, mununu, kungulume nansha nkungakaji, musonge nansha musongwe, belubule, wa kishala, udi na kaji, nansha mupebwe pasho? Kupwa langulukila pa byabuntu bibwanya kuvuija bisakibwa bya muntu’wa.

Pa kujingulula bisakibwa bya muntu osaka kupa kyabuntu, ipangula bantu bakwabo badi mu ngikadilo imo yonka na yadi’mo. Babwanya kukulombola bisakibwa bya pa bula byampikwa kuyukwa na bavule. Shi ulonge uno muswelo, nabya ukapāna kyabuntu kivuija bisakibwa bya bakwabo mu muswelo okebalangilapo.

Kitatyi. Bible unena’mba: “Kinenwa kinenwa ponka pa kitatyi pakyo, e! kunengela’kyo.” (Nkindi 15:23) Kino kisonekwa kilombola’mba kitatyi kibwanya kulengeja kwishila kukatampe pa byotunena. Mo monka ne bilongwa byetu. Monka musangejanga binenwa bya pa kitatyi kifwaninwe, ne kyabuntu kipānwa pa kitatyi kifwaninwe nakyo kibwanya kulengeja yewa upebwa’kyo ekale na nsangaji mikatampe.

Bantu bavudile kwipa byabuntu mu bitatyi pamo bwa bino, kimfwa shi mulunda nandi wasonge nansha kusongwa. Shi nkasampe wapu masomo. Ne shi ba mulume ne mukaji batengele kubutula mwana. Inoko kudi ne bitatyi bikwabo bipānga’mo bantu byabuntu. Bamo bamonanga’mba i biyampe kulemba mulongo wa binkumenkume bikalongeka mu mwaka wiya’ko. Mu uno muswelo babwanya kwiteakanya kumeso kwa kitatyi mwa kupānina kyabuntu kiyampe kikwatañene na kitatyi ne kitatyi. *

Na bubine, kebikulombepo kupāna byabuntu’nka mu bitatyi bya pa bula. Ubwanya kwimwena nsangaji ya kupāna mu kitatyi kyo-kyonso. Inoko, bilomba kudyumuka. Kimfwa, shi mwana-mulume wape mwana-mukaji kyabuntu pampikwa bubinga bwendele’mo, ubwanya kufula kukulanga’mba kyabuntu’kya kilombola’mba usakanga kumuyuka senene. Shi bikale i bya bine nansha bya bubela, kino kyabuntu kibwanya kuleta mulangwe ungi nansha makambakano. Kino kitulengeja tubandaule mwanda mukwabo wa mvubu​—ke kukanina kwa mutyima kwa yewa upāna kadi.

Kukanina kwa mutyima kwa yewa upāna. Monka mwekilombwela kimfwa kibadikile’ki, i biyampe kubandaula shi yewa upebwa kyabuntu ubwanya kumona bibi kukanina kwa mutyima kwa yewa umupa’kyo. Kadi, yewa upāna nandi ufwaninwe kubandaula kukanina kwandi kwa mutyima. Nansha bantu bavule byobamonanga’mba bapānanga byabuntu na kukanina kuyampe, inoko bantu bavule bapānanga byabuntu mu bitatyi bimobimo bya pa mwaka mwanda’tu abebaningila kulonga nabya. Bakwabo nabo bapānanga na mulangwe wa kulongelwa biyampe nansha kwalwijibwa kintu kampanda.

Lelo i bika byobwanya kulonga pa kusaka’mba upāne kyabuntu na kukanina kuyampe kwa mutyima? Bible unena’mba: “Byonso byomulonga longai’byo na buswe.” (1 Kodinda 16:14) Shi upāna byabuntu na buswe bwa binebine ne na kuta mutyima boba bopa’byo, nabya byabuntu byobe bikatambulwa na nsangaji kadi nobe ukemwena nsangaji mikatampe ya kupāna na mutyima umo. Kadi shi upāna na kukanina kuyampe kwa  mutyima, ukasangaja Tata wetu wa mūlu. Mutumibwa Polo wāfwijije’ko bene Kidishitu ba mu Kodinda pobālombwele buntu ne kukwatakanya na nsangaji mwingilo wa kukwasha banababo bene Kidishitu ba mu Yudea. Wēbasapwidile amba, “Leza usenswe yewa upāna na nsangaji.”​—2 Kodinda 9:7.

Kuta mutyima ku ino myanda yotwesambila’po kubwanya kukukwasha bininge upāne byabuntu bisangaja bantu bakwabo. Ino myanda​—ne mikwabo​—i mingidijibwe ne mu mpangiko ya Leza ya kupa muzo wa muntu kyabuntu kikatakata kupita byonso. Tukulomba uyuke kino kyabuntu kikatakata na kutanga kishinte kilonda’ko.