Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Ngalwilo—I
Mwanda wa Yehova I Mūmi
Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Ngalwilo—I
KISHIMA “ngalwilo” kishintulula amba “nshilwilo” nansha “lubutulo.” Dino i dijina difwaninwe kwinikwa mukanda usekununa muswelo wāikele’ko diulu ne ntanda, mobāteakeninye’ko ntanda ikale ke kīkalo kya bantu, ne mwāikadile’po muntu. Mosesa wāsonekele uno mukanda mu ntanda mutuputupu ya Shinai, bimweka amba wāpwile kwiulemba mu 1513 K.K.K.
Mukanda wa Ngalwilo witulombola mwādi mwikadile ntanda kumeso kwa Dilobe, i bika byālongekele kupwa kwa Dilobe, ne mwāikadile Yehova Leza na ba Abalahama, Isake, Yakoba, ne Yosefa. Kino kishinte kisa kwisambila pa myanda mikatampe ya mu Ngalwilo 1:1–11:9, nakampata kufika mu kitatyi kyāshilwile Yehova kwingila na mukulutuba Abalahama.
NTANDA KUMESO KWA DILOBE
Bishima “mu ngalwilo” bishilula nabyo mukanda wa Ngalwilo, bifunkila pa myaka midiyo ne midiyo ya kunyuma. Binkumenkume bya mu “mafuku” asamba a bupangi, nansha byaba bya mingilo ya pa bula ya bupangi, i bilombolwe mungya mwādi mukokeja kwibimwena muntu ubandila mobilongekela shi wādi amba udi pano panshi. Leza wāpangile muntu dya ku mfulo kwa difuku dya busamba. Ne kwija kwine mpika, Paladisa yajimina pangala pa kujilula kwa muntu, ino Leza wapāna lukulupilo. Bupolofeto bubajinjibajinji bwa mu Bible bwanenena pa ‘lukunwa’ lukafundula byaso bya bubi ne kupondakanya Satana ku mutwe.
Mu myaka 1 600 ilonda’po, Satana wabwanya kubombola kudi Leza bantu bonso, kutalula’mo bantu babala-banga ba kikōkeji, pamo bwa Abele, Enoke, ne Noa. Kimfwa, Kena waipaya Abele mwanabo moloke. Po “pashilwidile bantu kwita pa dijina dya Yehova,” mobimwekela i kwidita bya kipuni. Lameka, pa kulonda mushipiditu wa bikandangobo wa mu oa mafuku, wabunda binenwa bya kwisāsula mwaāipaile nsongwalume amba i mwanda wa kwilwija. Ngikadilo ibabipila’ko mwanda wa bana ba Leza basela bana-bakaji bu bakaji ne kubutula batumpangala betwa bu Banefilimi. Ino Noa muntu wa kikōkeji wapopa safini, koku udyumuna bakwabo na kininga amba Dilobe dyodi dīya, kupwa wapande ku kyonakanya, aye ne kyandi kisaka.
Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:
1:16—Lelo Leza wābwenye namani kulupula kitōkeji mu difuku dibajinji abyo bimuni nabyo kebyādi’kopo kufika ne mu difuku dya buná? Kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “walonga” mu vese wa 16 ke kimopo na kyokya kyalamwinwe bu “wapanga” mu Ngalwilo shapita 1, vese 1, 21, ne 27. “Diulu” dibadilwa’mo ne bimuni, dyāpangilwe kalā ka kalā kene kumeso kwa “difuku dibajinji” kushilula. Ino kitōkeji kekyādipo kifika pano panshi. Mu difuku dibajinji, kwāikele “ke kudi to-o” mwanda kitōkeji kyātyibulukile bilenda bya makumbi kekimweka pano panshi. Papo ntanda ijokoloka yāshilula kushintakanya mwinya ne bufuku. (Ngalwilo 1:1-3, 5) Inoko masulo mene kwādi kutamba kitōkeji keādipo amweka shi udi pano panshi. Ino, mu difuku dya buná, bintu byāshinta mpata. Dyuba, kweji, ne ñenyenye byāshilula “kumunika ntanda.” (Ngalwilo 1:17, BB) Leza “walonga” bino bimuni amba bikale kumonwa pano pa ntanda.
3:8—Lelo Yehova Leza wādi wisamba mpala na mpala na Adama? Bible usokola amba pādi pesamba Yehova na bantu, wādi divule wisamba nabo kupityila kudi mwikeulu. (Ngalwilo 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Batyibi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Musedi wa myanda mukatampe wa Leza wādi wandi Mwana wa bunka, witwa bu “Mwanda.” (Yoano 1:1) Nanshi bimweka amba Leza wādi wisamba na Adama ne Eva kupityila kudi “Mwanda.”—Ngalwilo 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Le ntanda yāfingilwe mafingo namani, ne mu bula bwa bitatyi binga? Kufingwa kwāfingilwe ntanda nansha nshi kushintulula amba yādi pano ya kwikala mikomo kudima’po. Masusu ādi alupuka ku ntanda mifingwe, ko kunena’mba miba ne pimbye, ādi amwesha lutundu lwa Adama malwa, āfikija’nka ne Lameka, shandya Noa, ku kunenena pa “kuputuma kwa maboko etu; pa mwanda wa ntanda yafingile Yehova.” (Ngalwilo 5:29) Kupwa kwa Dilobe, Yehova wāesela Noa ne bandi bana, wālombola mpango Yandi amba badinge ntanda. (Ngalwilo 9:1) Mobimwekela mafingo a Leza āfingulwilwe mu kine kyaba’kya.—Ngalwilo 13:10.
4:15—Yehova ‘wābikile Kena kiyukeno’ namani? Bible kanenepo amba kudi kiyukeno kyātūdilwe padi Kena mu muswelo kampanda. Na bubine kiyukeno wādi musoñanya musumininwe wādi uyukene ne kulondwa na bakwabo kadi wāletelwe kutyina amba bakamwalwija kinongo kya kumwipaya.
4:17—Lelo Kena wāsokwele mukaji kwepi? Adama wābutwile “bāna bana-balume ne bana-bakaji.” (Ngalwilo 5:4) Nanshi Kena wāselele umo wa mu banababo bana-bakaji nansha mu bepwa bandi bu mukaji. Mwenda myaka, Leza wāpele bene Isalela Bijila bijidika kwisonga kwa ba tutu ne kaka ba mu difu dimo.
5:24—Lelo Leza ‘wātekwine Enoke’ muswelo’ka? Mobimwekela Enoke wādi mu kyaka kya lufu, ino Leza kāsakilepo asusulwe na balwana nandi. Mutumibwa Polo wāsonekele amba ‘Enoke wātundulwilwe amba wakamona lufu.’ (Bahebelu 11:5) Kino kekishintululapo amba Leza wāmutekwinine mūlu ne kwendelela na kwikala mūmi mwine’mwa. Yesu ye umbajinji kukanda mūlu. (Yoano 3:13; Bahebelu 6:19, 20) ‘Kutundululwa kwa Enoke amba wakamona lufu’ kukokeja kadi kushintulula amba Leza wāmutūdile mu kileolenga kya bupolofeto ne kutyiba būmi bwandi aye mu kine kileolenga’kya. Mu mine ngikadilo’ya, Enoke kāsusukilepo, nansha ‘kumona lufu’ lwa kwipaibwa na balwana nandi.
6:6—I mu buluji’ka munenenwa amba Yehova ‘wēalakenye’ kine kyaāpangile muntu? Pano kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “pealakenye” kifunkila pa kushinta kwa mumweno nansha milangwe. Yehova i mubwaninine, nanshi i kutupu pāikele kwitupa pa kupanga muntu. Inoko, wāshintyile mumweno waādi umona mu ñeni lolwa lukongo lwa kumeso kwa Dilobe. Leza wāalamwine mumweno wandi wa bu Umpangi wa bantu wāsela wa bu monakani wa bene bantu’ba mwanda wēbafityilwe mutyima pangala pa bubi bwabo. Ino kulama kwaālamine’ko bantu bamo kulombola amba wēalakenye pangala pa boba bāikele babi kete.—2 Petelo 2:5, 9.
7:2—I bika byādi bishiyañanya banyema bampikwa kijila na banyema bajidikwe? I kimweke amba byādi bibashiañanya i myanda ya bitapwa byādi byelwa mu butōtyi, ke myanda ya kunena amba uno nyema i udibwa yewa kadibwapo. Bantu kebādipo badya banyema kumeso kwa Dilobe. Bishima “bampikwa kijila” ne “bajidikwe” kudya byāikele’ko enka mu Bijila bya Mosesa, ne kufula byāfula pobyāikele kufundulwa’ko. (Bilongwa 10:9-16; Efisesa 2:15) Mobimwekela Noa wādi uyukile banyema bādi bafwaninwe kwela bitapwa pa kutōta Yehova. Kinondanonda’tu na kutamba mu safini, “washimika madabahu a Yehova; wayata ku banyema bampikwa kijila, ne ku byoni byonso byampikwa kijila, ne kwela waela byakwela bisōkwe na mudilo pa madabahu.”—Ngalwilo 8:20.
7:11—Lelo mema āletele Dilobe dya ntanda yonso ātambile kwepi? Mu kitatyi nansha “difuku” dya bubidi dya bupangi, pāmwekele “kyaba” pa ntanda, kwādi mema “a munshi mwa kyaba’kya” ne mema “a kūlu kwa kyaba.” (Ngalwilo 1:6, 7) Mema “a munshi” i oa ādi kala pano panshi. Mema “a kūlu” ādi bisampo bivulevule bya mema mekwate ādi ayembela peulu pa ntanda, āpunga “lupongo lukatakata.” Ano mema onso āponene pa ntanda mu mafuku a Noa.
Ñeni Yotuboila’ko:
1:26. Bantu i bapangwe mu kimfwa kya Leza, o mwanda badi na bukomo bwa kwiula ngikadilo ya Leza. Bine, tufwaninwe kwielela’ko kutamija ngikadilo pamo bwa buswe, lusa, kanye, buyampe, ne kitūkijetyima, mwanda wa kwiula Mwine wētulongele.
2:22-24. Busongi i mpango ya Leza. Kijimba kya busongi i kya lonso kadi i kijila. Mulume ye mutwe mu kisaka.
3:1-5, 16-23. Shi tusaka kwikala mu nsangaji tufwaninwe kubanga bubikadi bwa Yehova mu būmi bwetu.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Mwanda wa Yehova keubulwangapo kufikidila.
4:3-7. Yehova wāsepelele kya mulambu kya Abele mwanda wādi muntu moloke wa lwitabijo. (Bahebelu 11:4) Ino Kena aye wābulwa lwitabijo, monka mwikilombwela ne bilongwa byandi. Mingilo yandi yādi mibi, ya mukao, mushikwa, ne butapani. (1 Yoano 3:12) Ne kadi, kāikelepo kulanga bininge pa kya mulambu kyandi, wālambula’kyo’tu mwanda wa kuvuija mbila bitupu. Mwene bitapwa byetu bya lutendelo byotupa Yehova nabyo bifwaninwe kupānwa na mutyima onso ne na milangwe myendele’mo ne mwiendelejo moloke?
6:22. Eyo, kupopa safini kwāijije myaka mivule, inoko Noa wālongele enka byobya byāmusoñenye Leza. O mwanda Noa ne kisaka kyandi bālaminwe ku Dilobe. Dyalelo Yehova wisambanga netu kupityila ku Kinenwa kyandi kilembwe, witupa buludiki kupityila ku bulongolodi bwandi. Nanshi twivwanei ne kukōkela, nabya tukamwena’mo.
7:21-24. Yehova kepayangapo boloke pa kwipaya babi.
BANTU ABATWELA MU KITATYI KIPYA
Ntanda ya kumeso kwa Dilobe pa kutukila, bantu abatwela mu kitatyi kipya. Abapebwa ne lupusa lwa kudya mwita, ino na kijila kya kwijiba ku mashi. Yehova watalula nsambu ya lufu lwa kwipaibwa, watūla’ko ne kipwano kya nkongolo, ulaija amba kakaleta’po Dilobe dikwabo. Bana basatu ba Noa abaikala nkungilo ya musaka onso wa muntu, ino Nimiloda, kandi kankanu, waikala ke “kiluwe byamwiko ku meso a Yehova.” Pa kyaba kya kuzambalala mwa kudingila ntanda, bantu abatyibe mbila ya kūbaka kibundi kitwa bu Babele ne kiteba mwanda wa kwilongela dijina dya ntumbo. Milangwe yabo ibakalakanibwa na Yehova pa kuvutakanya ludimi lwabo ne kwibasalañanya ntanda yonso.
Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:
8:11—Shi mityi yāonenwe na Dilobe, lelo nkutyi wāpulwile dyani dya umpafu kwepi? Bibwanika mu ino miswelo ibidi. Umpafu i mutyi mukomo, padi wāshele mubishi mu mema mu myeji ibala-inga yāijije Dilobe. Pakwabo mema a dilobe pa konga, umpafu wādi mu mema wāshele pa nshi myumu ne kushipula mani. Dyani dya umpafu dyobāletēle Noa kudi nkutyi dyādi dikokeja kupululwa ku bimuna byana byādi bikimenamena pāpwile mema a dilobe konga.
9:20-25—Mwanda waka Noa wāfingile Kenani? Bimweka biyampe amba Kenani wājilwile nansha kupya nkambo wandi Noa mambo. Hama shandya Kenani wāyukile kino, pa kyaba kya kumukanda, ino aye po pene wāzambalaja myanda. Inoko, bana babibi bakwabo ba Noa, ba Shema ne Yafeta, bālonga buninge bwa kupūta shabo. Pa kino bāeselwe madyese, ino Kenani wāfingwa mafingo, Hama nandi wāmwene malwa mwanda i lutundu lwandi lwāshingilwe kishoto.
10:25—Lelo ntanda yādi “mikalañanibwe” namani mu mafuku a Peleku? Peleku wāikele’ko tamba mu 2269 kutūla ku 2030 K.K.K. I “mu mafuku andi” mwāletele Yehova mukalañano pa kuvutakanya ludimi lwādi lunena bobaki ba Babele, wēbasalañanya pano pa ntanda ponso. (Ngalwilo 11:9) Nanshi ‘ntanda [ko kunena’mba bantu ba pa ntanda] yākalañene’ mu mafuku a Peleku.
Ñeni Yotuboila’ko:
9:1; 11:9. I kutupu bunwa nansha bukomo bwa muntu bukokeja kukalakanya mpango ya Yehova.
10:1-32. Nsekununi ibidi ya misuku ya kumeso ne kunyuma kwa Dilobe—shapita wa 5 ne wa 10—ilunga muzo wa bantu kudi Adama muntu umbajinji, kupityila kudi bana basatu ba Noa. Bene Ashidia, bene Kaladea, Bahebelu, bene Shidea, ne tubila tumotumo twa bene Alabia, i lutundu lwa Shema. Bene Efyopia, bene Edipito, bene Kenani, ne tubila tumotumo twa bene Afrika ne bene Alabia i batambe kudi Hama. Bene India ne ba mu Bulaya i lutundu lwa Yafeta. Nanshi bantu bonso batambile ku musuku umo, kadi bonso babutulwanga mu ludingo lumo ku meso a Leza. (Bilongwa 17:26) Buno bubinebine bufwaninwe kushinta mumweno otumona bakwetu ne muswelo otwikala nabo.
Mwanda wa Leza Ukokeja Kwikala na Bukomo
Kipindi kibajinji kya mukanda wa Ngalwilo kiselele nsekununi imo kete ya binebine isekununa mānga ya bantu. Mu ano mapaje, tubaboya’mo bujinguludi bwa mpango mine yātūdīle’ko Leza muntu pano panshi. Bine, tubakankamikwa mpata pa kuyuka amba i kutupu bukomo bwa muntu, pamo na bwa Nimiloda, bukokeja kukalakanya kufikidila kwayo!
Ponso potanga butangi bwa Bible bwa ku yenga ne yenga pa kuteakanya Masomo a Mwingilo wa Kiteokratike, bandaula kipindi kinena amba “Bipangujo bya mu Bible Bilondolwelwe,” bine kikakukwasha wivwanije myanda mikomo ya mu Bisonekwa. Nshitulwilo iletelwe mu “Ñeni Yotuboila’ko” ikakulombola mokokeja kumwena kamweno mu butangi bwa Bible bwa ku yenga. Shi i kyendele’mo, ikokeja ne kutwejibwa mu kipindi kya bisakibwa bya penu mu Kupwila kwa Mingilo. Mwanda wa Yehova i mūmi binebine ne ukokeja kwikala na bukomo mu būmi bwetu.—Bahebelu 4:12.