Kiyampe ne Kibi—Ukatonga’po Kyepi?

LELO i ani udi na lupusa lwa kulombola kiyampe ne kibi? Kino kyo kipangujo kyālupukile ku ngalwilo ya mānga ya bantu. Kukwatañana na mukanda wa mu Bible wa Ngalwilo, Leza wātongele mutyi umo mu budimi bwa Edena amba wikale “mutyi wakuyukanya buya ne bubi.” (Ngalwilo 2:9) Penepo Leza wāsoñanya ba mulume ne mukaji babajinji amba kebafwaninwepo kudya bipa bya ku uno mutyi. Inoko, Satana Dyabola, walwana na Leza, wāletele mulangwe amba shi mudye’ko, “ponkapo meso akemuputuka” kadi “mukekalanga bwa Leza, kuyuka biya ne bibi.”—Ngalwilo 2:16, 17; 3:1, 5; Kusokwelwa 12:9.

Ba Adama ne Eva bādi bafwaninwe kukwata’po kya mfulo—le bādi ba kwitabija misoñanya ya Leza ilombola kiyampe ne kibi’ni, nansha badi ba kulonda misoñanya yabo abo bene? (Ngalwilo 3:6) Yō, bātongele kuleka kukōkela Leza ne kudya bādya ku mutyi. Lelo kino kilongwa kipēla kyādi kilombola bika? Pa kupela kulēmeka mikalo yēbatūdīle’ko Leza, bālombwele amba abo ne lutundu lwabo bādi ba kwikala biyampe shi abo bene betūdila’ko misoñanya ilombola biyampe ne bibi. Lelo muzo wa muntu i mwikale biyampe pa kukimba kuyata luno lupusa lwa Leza?

Milangwe Mishileshile

Pa kupwa kubandaula bufundiji bwa bantu ba ñeni mu bula bwa tutwa twa myaka, dibuku Encyclopædia Britannica dinena amba tamba mu kitatyi kya filozofe Socrate kutūla ne ku myaka ya katwa ka 20, kudi nyeke “lupata lwa kuyuka buyampe i bika ne misoñanya ilombola biyampe ne bibi i yepi.”

Kimfwa, Basofiste kyādi kitango kitumbe kya bafundiji Bangidiki ba mu myaka katwa ka butano K.K.K. Bādi bafundija amba misoñanya ilombola biyampe ne bibi i yoya ilonda milangwe ya bavule. Mufundiji umo wānene amba: “Bintu byo-byonso bimonwa bu byoloke ne biyampe mu kibundi kampanda, i byoloke ne biyampe mu kine kibundi’kya, ponso pokikilanga nabya.” Pa kino, bavule bakalanga amba bilongwa kampanda bya budimbidimbi ke bibipo, mwanda’po’tu bavule mu “kibundi” kyabo nabo balañanga amba ke bibipo.

Immanuel Kant, filozofe mutumbe wa mu myaka ya katwa ka 18, wānene mulangwe mwishile na uno. Julunale Issues in Ethics unena’mba: “Immanuel Kant ne bakwabo pamo bwa  aye . . . besambile pa mbila idi na muntu ya kutonga byasaka aye mwine.” Kukwatañana na filozofi ya Kant, nansha shi muntu alonge bya budimbidimbi nansha shi kalongele’byopo i mwanda umutala aye mwine kete. Kafwaninwepo kuleka milangwe ya bavule i mulombole misoñanya ya kulonda.

Le Milangwe ya Bavule Ko Kalombwe Kakulupilwa?

Bantu bamo padi bakalanga amba kubulwa budimbidimbi i buvila. Ino na bubine milangwe ya bavule ke kalombwepo kakulupilwa. Kimfwa, shi nobe wadi mu bantu betabije amba kwela bana bu bitapwa i kintu kiyampe, na mwādi mulangila bantu bavule ba pa kala, lelo kwitabija kwabo ko kulengeja kilongwa’kya kikale kiyampe? (2 Balopwe 16:3) Ulanga namani shi wi mubutwilwe mu bantu bamona kudya bantu bu kilongwa kiyampe? Le wādi wa kumona amba kudya mwita wa muntu ke bibipo? Buvule bwa bantu balonga kilongwa ke abopo bwikilengeja kikale kiyampe. Tamba kalā, Bible wādyumwine dino dikinga amba: “Kokikolwa kukalonda kibumbo kukalonga bubi.”—Divilu 23:2.

Yesu Kidishitu wājingulwile buluji bukwabo bwitudyumuna kuleka kulonda milangwe ya bavule amba ko kalombwe ka kuyuka biyampe ne bibi. Wānene amba Satana ye “mfumwandya pano pantanda.” (Yoano 14:30, MB; Luka 4:6) Satana wingidijanga kitenta kyandi mwanda wa ‘kongola pano pa ntanda ponso.’ (Kusokwelwa 12:9) Nanshi shi ulonda misoñanya ilombola biyampe ne bibi mwanda’po’tu yo itabijibwe na bavule, nankyo ulondanga mumweno udi na Satana pa mwikadilo, kadi na bubine ukeobolwela musala.

Le Ukakulupila Butyibi Bobe Abe Mwine?

Le nanshi muntu ne muntu ufwaninwe kutyiba mbila aye mwine ya kuyuka kiyampe ne kibi? Bible unena’mba: “Kokalemēnenapo pa kwivwanija kwa abe mwine.” (Nkindi 3:5) Mwanda waka? Mwanda bantu bonsololo i bapyane kato kakatampe kakokeja kunyengakanya butyibi bwabo. Ba Adama ne Eva pa kutombokela Leza, bāiwile misoñanya ya Satana ngabañani wisakila’nka aye, bāmutonga ekale shabo dya bwanga ku mushipiditu. Pa kino, bāpyanikile lutundu lwabo kakenda kabi—mutyima udimbañana, ubwanya kujingulula kiyampe ino ulēmenena ku kilokoloko kya kulondalonda bibi.—Ngalwilo 6:5; Loma 5:12; 7:21-24.

Dibuku Encyclopædia Britannica, pa kwisambila pa misoñanya yanwa, dinena’mba: “Ke kya kutulumukapo shi bantu bayukile kiyampe kyobafwaninwe kulonga inoko balonga kyokya kyobamona bu kya kamweno kobadi. O mwanda kupa bantu bubinga budi mu kulonga biyampe i mwanda mukomo mu mwikadilo wa bantu ba Kushika.” Bible unenanga byoloke amba: “Mutyima utabukile bintu byonsololo budimbañani, ubela byamwikomwiko’tu; lelo uyukile’o i ani, a?” (Yelemia 17:9) Lelo ukakulupila muntu oyukile senene amba i ndimbañani kadi ubela bya mwiko’tu?

Shako, nansha ke boba bampikwa kukulupila mudi Leza nabo badi na nangu ya kwikala na mwikadilo muyampe ne kutamija misoñanya  yanibwa ne ya bulēmantu. Divule, kimweka amba, misoñanya ya peulu idi mu bilembwa byabo iifwene na misoñanya ya mwikadilo idi mu Bible. Nansha bano bantu byobapela kwitabija amba Leza udi’ko, milangwe yabo ilombola amba badi na mutyima wa kibutwila wa kwiula bumuntu bwa Leza. Kino kibingija byobya binena Bible amba bantu bāpangilwe dibajinji mu “bu-kyelekejo kya Leza mwine.” (Ngalwilo 1:27; Bilongwa 17:26-28) Mutumibwa Polo unena’mba: “Ke-bantu boba balombola mīngilo ya mu mukanda-wabijila mibasoneke mu mityima mwabo.”—Loma 2:15.

Bine, kuyuka kiyampe i mwanda pa bula, ino kwikala na bukomo bwa kulonga kiyampe nao i mwanda mukwabo. Lelo muntu ukasokola namani bukomo bwa kulonga kiyampe? Bilongwa byobitononwanga na mutyima, muntu ufwaninwe nanshi kutamija buswe bwa kuswa Yehova Leza, Mulembi wa Bible, pa kusaka ekale na buno bukomo.—Mitōto 25:4, 5.

Kusokola Bukomo bwa Kulonga Biyampe

Ditabula dibajinji dya kuyuka kuswa Leza i kujingulula bujalale ne kufwaninwa kwa mbila yandi. “Ke-luntu luno namino lo lusa lwa Leza,” mo munenena mutumibwa Yoano, “lwa’mba tulame bijila byandi, kadi bijila byandi kebikolengapo, mhm.” (1 Yoano 5:3) Kimfwa, Bible udi na madingi mafwaninwe akwasha bankasampe bayuke kushiyañanya kiyampe ne kibi pobatyiba mbila itala kutoma malwa, kutoma dyamba, nansha kusambakena pamo na bantu kumeso kwa kusonga. Bible ukokeja kukwasha balume ne bakaji besonge bayuke kupwija myanda ibakoleja, kadi ukokeja kukwasha bambutwile na kwibapa misoñanya ya mwa kulelela babo bana. * Bakulumpe ne banuke, ba ludingo lo-lonso, bafunde ne bampikwa kufunda, ba pi na pi, shi balonde misoñanya ya mwikadilo ilombwelwe mu Bible, kebakabulwepo kumwena’mo.

Kutanga Kinenwa kya Leza kukakupa bukomo bwa kulonda misoñanya yandi pamo’nka na mukupelanga bidibwa bīta ngitu bukomo bwa kwingila. Yesu wādingakanye myanda ya Leza na mukate upāna būmi. (Mateo 4:4) Wānena ne kunena’mba: “Bidibwa byami i byonka bino’mba: Ngube kiswa-mutyima kya yewa wakuntuma.” (Yoano 4:34) Kudya kinenwa kya Leza ko kwāpele Yesu bukomo bwa kukomena matompo ne kutyiba mbila ya tunangu.—Luka 4:1-13.

Padi dibajinji ukamona amba i bikomo kudisha ñeni yobe Kinenwa kya Leza ne kulonda misoñanya yakyo. Ino vuluka amba powādi ukidi mwanuke, kwādipo uswa kudya bidibwa bimobimo, abyo’ko byādi na kamweno kodi. Ino mu kwenda utama, washilwile kwifunda kusangela bino bidibwa biyampe. Mo monka ne misoñanya ya Leza, kilomba kitatyi pa kusaka amba ushilule kwiisangela. Shi utakamane, bine ukeiswa mpata, kadi ukekala mukomo ku mushipiditu. (Mitōto 34:8; 2 Temote 3:15-17) Bine, ukayuka kukulupila mudi Yehova ne ukakunkwa mutyima wa “kulonga biyampe.”—Mitōto 37:3.

Bine, difuku ne difuku utyibanga mbila ya bya kulonga, bityetye ne bikatampe. O mwanda Bible ukusoñanya’mba: “Kulupila mudi Yehova ne mutyima obe onsololo, kadi kokalemēnenapo pa kwivwanija kwa abe mwine; mu mashinda obe onso muyuke, kadi aye ukōlolanga tushinda tobe.” (Nkindi 3:5, 6) Eyo, kukulupila mudi Yehova kekudipo enka na kamweno dyalelo kete, mhm, ino kukakushitwila ne mikenga ya kwikala’ko nyeke ne nyeke, mwanda dishinda dya kukōkela Yehova Leza ditwala ku būmi bwa nyeke.—Mateo 7:13, 14.

[Kunshi kwa dyani]

[Bushintuludi pa paje 5]

Milangwe ya bavule ikokeja kutononwa na ba bukomo bampikwa kumweka

SOCRATE

KANT

CONFUCIUS

[Kutambile Bifwatulo]

Mu bula bwa nkongo, ba ñeni bepatanyanga pa mwanda wa kuyuka biyampe ne bibi

[Kutambile Bifwatulo]

Kant: Mulupulwe mu dibuku The Historian’s History of the World; Socrate: Mulupulwe mu dibuku A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea