GIMA NE NYALO MIYO OKETHRE: Mana kaka waseneno, tow kata akwede ne ok omono Muma bedo nyaka sani. Kata kamano, moko kuom joma ne kopo Muma kod joma ne loke e dhok mamoko notemo guenyo weche manie iye. Gisekata temo loko weche manie Muma mondo owinjre gi gik ma gipuonjo kar mondo gilok gik ma gipuonjo e ma owinjre gi Muma. Ne ane ranyisi moko:

• Kuonde lamo: E kind higni mag 400-200 Ka Kristo Podi, joma nondiko Samaritan Pentateuch * nosoyo weche moko e giko Wuok 20:17. Wechego gin magi: “E Aargaareezem. Kanyo e ma unugerie altar.” Jo-Samaria ne dwaro ni Ndiko osir tijgi mar gero hekalu e wi “Aargaareezem,” kata Got Gerizim.

• Puonj mar Nyadidek (Trinity): Higni ma tin ne 300 bang’ ka nosetiek ndik Muma te, jandiko moro moyie kuom puonj mar Nyadidek nomedo weche moko bang’ weche manie 1 Johana 5:7. Wechego gin magi: “E polo nitie Wuoro, Wach, kod Roho Maler: to gik moko adekgo gin gimoro achiel.” Wechego onge e i kitepe ma nokwong ndik. Bruce Metzger ma janon weche Muma nowacho kama: “Chakre higni mag 500 Bang’ Kristo, weche momedgo nochako yudore nyading’eny e kitepe mong’ere kaka Old Latin kod [Latin] Vulgate.”

• Nying Nyasaye: Ng’eny joloko mag Muma nogolo nying Nyasaye e Muma ka giluwo tim mar Jo-Yahudi mar tamruok luongo nying Nyasaye ma en Jehova. Ne giwilo nyingno gi nyinge kaka “Nyasaye” kata “Ruoth,” ma gin nying mag telo ma ojatigo bende kiwuoyo kuom dhano, gik ma ji lamo, kata mana Satan, to ok mana Jachuech kende.—Johana 10:34, 35; 1 Jo-Korintho 8:5, 6; 2 Jo-Korintho 4:4. *

KAKA MUMA NOTONY: Mokwongo, kata obedo ni jomoko ma ne kopo weche Muma ne guenyo weche moko goyiem, nitie moko kuomgi mang’eny ma ne nigi lony kendo ne gikope e wang’e kak ma onge kama oguenyore. Kuom ranyisi, jo Masora (Masoretes) nokopo Ndiko  mag Dho-Hibrania e kind higni mag 500 nyaka 1,000 Bang’ Kristo. Ndiko ma ne gikopogo e mong’ere sani kaka Masoretic text. Wachore ni ne gikwano weche duto kod nyukta te mondo gine ni onge makosa e i wechego. Ka ne giyudo gima chalo makosa e Ndiko ma ne gikopo, ne gindikogi e bath pej. Jo Masora ne ok oyie mondo gigueny wach moro amora e Muma. Profesa ma nyinge Moshe Goshen-Gottstein nondiko niya: “Guenyo weche manie i Muma goyiem en richo maduong’ moloyo.”

Mar ariyo, nikech kitepe machon moting’o weche Muma tinde yudore mang’eny, mano osekonyo jonon Muma e fwenyo kuonde ma nitie makosa. Kuom ranyisi, jotend dinde moko ne opuonjo ji kuom kinde malach ka giwacho ni Mumbnigi mag dho Latin e moting’o weche Muma kaka gin. To e ma pod e 1 Johana 5:7, gin bende ne gimedo weche ma osewuo kuomgi moteloka e Mumbnigi mag dho Latin. Makosago noduog oket nyaka e King James Version mar dho Kisungu! Kata kamano, ka ne oyud kitepe mamoko machon, ang’o ma ne jotim nonro ofwenyo? Bruce Metzger nondiko kama: “Weche momed [e 1 Johana 5:7] ok yudre e kitepe duto machon (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), mak mana e kitepe mag Latin kende.” Nikech mano, Muma moko mag King James Version ma yudore sani kaachiel gi loko mamoko oserucho weche ma nomedgo.

Be kitepe machon nyiso ni weche manie Muma oserit maber? Ka ne oyud Dead Sea Scrolls e higa mar 1947, josomo koro ne nyalo pimo weche manie Masoretic text mar Dho-Hibrania gi weche manie kitepe machon mag Muma ma nondik higni aluf gi wiye motelo. Achiel kuom joma ne nie grup ma ne nono kitepe mag Dead Sea Scrolls nong’ado ni kitepego “nyiso ma onge kiawa ni weche mag Muma ma jondiko mag Jo-Yahudi nokopo higni mokalo aluf achiel motelo ne nikare kendo gin adier.”

E Chester Beatty Library ma ni Dublin, Ireland, nitie kitepe molos gi togo moting’o chiegni buge duto manie Ndiko mag Dho-Grik (Muma Manyien), moriwo nyaka kitepe ma nondik higni 100 bang’ ka nosetiek ndik Muma te. The Anchor Bible Dictionary wacho kama: “Kata obedo ni kitepe molos gi togogo fwenyonwa weche moko ma pok ne wang’eyo, ginyiso bende ni jokopo moko notemo ahinya ndiko weche Muma e yo makare kuom hignigo duto.”

BER MOSEYUDORE: Bedo ni nitie kitepe machon mag Muma kendo gisedak kuom higni mang’eny osekonyo ahinya e miyo Muma obed gi weche makare moloyo. Jasomo miluongo ni Sir Frederic Kenyon nowuoyo e wi Ndiko mag Dho-Grik kopime gi kitepe mamoko machon. Nowacho niya: “Onge buk moro amora machielo machon ma jotim nonro oseyudo gik ma thoth ma nyiso ni wechene ni kare [kopim gi Ndiko mag Dho-Grik], kendo onge jasomo moro amora mong’eyo tije e yo malong’o ma nyalo wacho ni wechego ok gin kare.” William Henry Green bende nowuoyo e wi Ndiko mag Dho-Hibrania (Muma Machon) kowacho kama: “Wanyalo wacho ka wan gadier ni onge buk machielo machon ma wechene pod wan-go kaka ne gin.”