KANE loch mar Hitler chiegni rumo e giko Lweny mar Ariyo mar Piny, sirkandno nochano mar nego dhano alufe ma ne pod odong’ e kembe mag Jo-Nazi. Joma ne nie kambi mar Sachsenhausen, ne oter e dho wedhe kama ne gidhi idhoe meli mondo onimgi e nam. Ma ne en achiel kuom riekni mag nek ma ne oluong bang’e ni death marches.

² Ji 33,000 kuom joma ne otwe e kambi mar Sachsenhausen, nonego owuoth kilomita 250 nyaka e taon miluongo ni Lübeck man e dho nam e piny Jerman. E grubno, ne nitie Joneno mag Jehova 230 ma nowuok e pinje auchiel mopogore opogore. Askeche nogolo chik ni Jonenogi owuoth kanyachiel kendgi. Joma ne nie twechgo duto nool ahinya nikech tuoche koda kech. Kata kamano owetewago duto notieko wuodhno. Ang’o ma nokonyogi? Achiel kuomgi nowacho niya: “Ne wasiko wajiwore ng’ato ka ng’ato mondo wadhi nyime gi wuoth.” Hera mane giherorego ng’ato gi nyawadgi, kaachiel gi “tekono maduong’” ma Nyasaye ne miyogi, nokonyogi kalo e pekno.—2 Kor. 4:7.

³ Kata obedo ni wan ok wan e wuoth machalo gi mano e kindewagi, pod waromo gi chandruoge mang’eny. Bang’ kane osechung Pinyruodh Nyasaye e polo e higa 1914, Satan ne owit e piny koa e polo, “ka en gi mirima maduong’ kong’eyo ni ndalone tin.” (Fwe. 12:7-9, 12) Kaka Har–Magedon medo sudo machiegni, Satan kelonwa tembe mondo okethgo winjruokwa gi Jehova. E wi mano, wabedo gi parruok e ngimawa mapile ka pile. (Ayub 14:1; Ekl. 2:23) Seche moko pek ma wakaloego, nyalo miyo chunywa onyosre ahinya ma kata jip mwayudo ok rom tegowa mondo wanyagre gi pekgo. Kaw ane ranyisi mar owadwa moro  ma kuom higini mang’eny nosebedo kakonyo ji mondo oyud adiera. Bang’ higini moko kakoro hike oseniang’, en kaachiel gi jaode ne gibedo matuwo mi chunye onyosore ahinya. Mana kaka owadwano, waduto dwarore wayud “tekono maduong’” mawuok kuom Jehova kaachiel gi jip mawuok kuom jomamoko.

⁴ Ka wadwaro bedo joma jiwo jowadgi, nyaka waluw puonj ma jaote Paulo nomiyo Jokristo ma Jo-Hibrania niya: “Ng’ato ka ng’ato opar owadgi mondo wami hera gi timbe mabeyo omedre. Kik waweuru chokruokwa kaachiel, kaka jo moko timo, to wajiwreuru ng’ato gi ng’ato, moloyo to ka koro uneno ni chieng’no sudo machiegni.” (Hib. 10:24, 25) Wanyalo tiyo nade gi puonj maberni?

⁵ Wach motigo ni “ng’ato ka ng’ato opar owadgi” tiende en ni “ng’ato ka ng’ato onego ong’e gik machando nyawadgi kendo oket gigo e pache.” Be wanyalo ng’eyo gik machando jowadwa kapo ni wamosogi mana machwok e Od Romo, kata wuoyo kodgi mana awiye awiye? Ooyo, ok nyalre. To komachielo bende, wadwaro bedo motang’ mondo kik ‘wachwogre e weche jomoko.’ (1 Thes. 4:11; 1 Tim. 5:13) Kata kamano, ka wadwaro jiwo owetewa, dwarore ni wang’egi maber, wang’e chal margi, kitgi, winjruok ma gin-go gi Jehova, kuonde ma ginyalo timoe maber koda nyawo moko ma gin-go. Dwarore ni ginewa kaka osiepegi kendo ging’e ni waherogi gadier. Mano dwaro ni wamany thuolo mar bedo kodgi—ok mana e seche ma gin gi chandruok kende, to koda e seche mamoko bende.—Rumi 12:13.

⁶ Jodong-kanyakla ijiwo mondo ‘orit kuedh Nyasaye manie lwetgi’ ka gitimo kamano gi chuny mohero. (1 Pet. 5:1-3) Ok nyalre mondo jodong-kanyakla orit kueth e yo maber kapo ni ok ging’eyo rombe e okang’ maber. (Som Ngeche 27:23.) Kapo ni jodongo onyiso ni giikore mar konyo, kendo giyudo thuolo mar budho kanyachiel gi owete gi nyimine, biro bedo mayot mondo owete gi nyimine omany kony irgi. Owete gi nyimine bende biro bedo moikore nyiso gima nie chunygi, to mano nyalo konyo jodongo “opar” kueth manie lwetgi kendo chiwo kony kaka dwarore.

⁷ Kane ondiko ne kanyakla mar Thessalonika, Paulo nowachonegi niya: “Siruru jo mayomyom.” (Som 1 Jo Thessalonika 5:14.) Joma ‘yomyom’ oriwo jogo ma chunygi onyosore. Ngeche 24:10 wacho ni: ‘Chieng’ chandruok, teko ng’ato tin manyalo miyo nong’no otere.’ Ng’at ma chunye osenyosore ahinya nyalo ‘rikini’ wacho weche maok owinjore owachi. (Ayub 6:2, 3) Sama ‘waparo’ joma chalo kamago, ber mondo wang’e ni gik ma giwacho nyalo bedo ni ok e gik manie chunygi gadier. Rachelle, ma min mare ne nigi tuwo mar parruok (depression), nofwenyo wachni kokalo kuom gima ne otimore ne min-gi. Rachelle wacho kama: “Seche moko mama ne nyalo wacho weche moko maricho mag sigu. Thothne, ne ajaparo kido masie ma mama nigago—mama nohero ji, ne en jang’wono, kendo jachiwo. Napuonjora ni tuwo mar depression nyalo miyo ng’ato owach weche ma dak owach kapo ni ongima. E kinde machalo kamago, ok ber chulo kuor ne ng’at ma kamano.” Ngeche 19:11 wacho kama: ‘Ng’at mariek, iye ok wang’ piyo. Ka ng’ato otimone  marach, to ber ka ofwayo.’—The Bible in Luo, 1976.

⁸ Wanyalo nyiso nade ni ‘waparo’ ng’at ma chunye onyosore nikech wich kuot kata nikech richo moro ma notimo chon kata obedo ni nosekawo okang’ mar rieyo yorene gi Jehova? Kowuoyo e wi jal ma ne otimo richo to bang’e otimo lokruok e kanyakla ma ne ni Korintho, Paulo nondikonegi kama: “Omiyo onego uwene kendo uhoye, mondo kik kuyo maduong’ ohew ng’atno. E momiyo ahombou mondo umiye ng’eyo ni uhere.” (2 Kor. 2:7, 8) Kaluwore gi diksonari moro, wach motigo ni “miye ng’eyo” tiende sie en “yangone maler ni uhere.” Owadwa kata nyaminwa ok bi ng’eyo ni wahere kendo wadewe gadier kaok wanyiso kamano kokalo kuom wechewa kod timbewa.

⁹ Paulo nondiko kama: “Ng’ato ka ng’ato opar owadgi mondo wami hera gi timbe mabeyo omedre.” Watimo kamano sama wajiwo Jokristo wetewa mondo omed nyiso hera kod timbe mabeyo. Sama mach chiegni tho, wajomedo yien kendo kwadhe mondo omed liel. (2 Tim. 1:6) E yo machalo kamano, nitie gik mwanyalo timo mondo wakony owete gi nyiminewa omed herore kendo tiyone Jehova gi chunygi duto. Achiel kuom gigo en pwoyo owete gi nyiminewa kuom gik mabeyo ma gitimo.

¹⁰ Waduto wagomboga ni mondo opwowa, bed ni chunywa onyosre kata ok onyosore. Jaduong’-kanyakla moro nowacho kama: “Onge chieng’ moro ma babana nosegapwoya ni atimo gimoro maber. Omiyo nadongo ka an ng’at mochayore. . . . Kata bed ni sani an jahigini 50, pod ajawinjoga maber sama osiepena opwoya kuom tich moro maber matimo. . . . An awuon ang’eyo kaka pwoyo jomoko en gima dwarore kendo ajatimo kamano kinde duto.”  Waduto wajobedo mamor ka opwowa—bedni wan jopainia, joma hikgi ng’eny, kata joma chunygi nyalo bedo ni onyosore.—Rumi 12:10.

¹¹ Sama jodongo temo konyo ng’at motimo gimoro marach, pwoyo ng’atno kuom gik mabeyo ma notimo chon nyalo konye loko pache mondo otim gik mabeyo. (Gal. 6:1) Mano e gima notimore ne nyaminwa moro miluongo ni Miriam. Owacho kama: “Chunya nonyosore marach kane osiepena moko ogol e kanyakla, kae to babana bende obedo gi tuwo moro mamiyo remo mol e obwongone. Nabedo gi parruok marach. Nikech natemo tieko kuyo ma ne an-go e chunya, nachako mako osiep gi wuoyi moro maok lam Jehova.” Timo kamano nomiyo Miriam ochako winjo e chunye ni Jehova ok ohere kendo noparo kata mar weyo adiera. Kane jaduong’ kanyakla oparone gik mabeyo ma nosebedo kotimo e tij Jehova, chunye nochako duogo. Nomiyo jodongo thuolo mondo onyise kaka Jehova ohere. Mano nomiyo hera ma ne en-go kuom Jehova oduogo. Noketho osiep ma noyudo osechako gi wuoyino mi odhi nyime tiyo ne Jehova.

¹² Dwarore ni wabed motang’ gi yo ma watiyogo e jiwo owetewa mondo gidhi nyime tiyone Jehova gi kinda. Ok onego wapim gik ma gitimo gi ma jomoko timo, kata jarogi kapo ni ok giluw chik moro ma waketonegi, kata miyo gibed gi wich kuot ni ok gitim gik moko e okang’ moromo. Mano nyalo miyo gitim gik mabeyo kuom kinde matin kende, kae to bang’e giweyo. Yo maber mar jiwogi en pwoyogi kendo konyogi ging’e ni hera ma waherogo Jehova emomiyo waduto watiyone.—Som Jo Filipi 2:1-4.

¹³ Dwarore ni ‘wajiwre ng’ato gi ng’ato, to moloyo ka koro waneno ni chieng’no sudo machiegni.’ Jiwo jomoko oriwo tegogi mondo gidhi nyime tiyo ne Nyasaye. Miyo hera kod timbe mabeyo omedre inyalo pim gi chwalo mach machiegni tho, to jiwo jomoko inyalo pim gi medo yien e mach mondo mach obebni. Jiwo jomoko oriwo tego kendo hoyo joma chunygi onyosore. Sama omiwa thuolo mar jiwo ng’at ma chunye onyosore, nyaka wawuo kodgi e yo mamuol. (Nge. 12:18) E wi mano, weuru wabed joma ‘winjo mapiyo, kendo tero mos kuom wuoyo.’ (Jak. 1:19) Kapo ni wachiko itwa maber sama owadwa moro wuoyo kodwa, wanyalo fwenyo gimomiyo chunye onyosore kendo wachone gima nyalo konye.

¹⁴ Ne ane kaka jaduong’ moro nokonyo owadwa ma nosedok chien moweyo  tij lendo kuom higini mang’eny. Nikech jaduong’no nochiko ite maber sama owadwano wuoyo, nofwenyo ni owadwano pod nohero Jehova ahinya. Owadwano nosebedo kasomo gasede duto mag Ohinga mar Jarito kendo notemo matek mondo ochop e chokruoge maok obare. Kata kamano, timbe jomoko ei kanyakla ema ne ochwanye. Jaduong’no nochiko ite mos maok orikni ng’ado paro ni owadwano ema ne nigi ketho, kendo nonyiso owadwano ni en kaachiel gi joode ne gin joma oher ahinya e kanyakla. Owadwano nofwenyo ni noweyo paro maricho mag gik ma notimorene chon omone tiyo ne Nyasaye. Jaduong’no notimo chenro mar lendo kode. Kokalo kuom kony ma noyudo, owadwano nochako lendo gi kinda, kae to bang’ kinde moko nobedo jaduong’ kanyakla kendo.

¹⁵ Nyalo kawo kinde mondo ng’at ma chunye onyosore ochak bedo gi chuny mamor kendo rwako kony ma omiye. Nyalo dwarore ni wadhi nyime jiwe. Paulo nowacho niya: “Siruru jo mayomyom, kendo uter mos ni ji duto.” (1 Thes. 5:14) Kar jok mapiyo gi joma yomyom, weuru wadhi nyime ‘sirogi’ kendo konyogi. Kinde mosekalo, Jehova ne hore ahinya gi jotichne ma chunygi ne nyosore. Kuom ranyisi, Nyasaye nobedo mang’won ahinya gi Elija konyiso ni ong’eyo kaka Elija ne winjo e chunye. Jehova nochiwone kony kod jip ma ne dwarore mondo janabino odhi nyime gi tiyone. (1 Ruo. 19:1-18) Ranyisi machielo en mar Daudi. Noloko chunye gadier, mi Jehova onyise ng’wono kendo oweyone richone. (Zab. 51:7, 17) Jehova nokonyo jandik Zaburi sula mar 73, ma chunye noyudo osechako nyosore kendo nochiegni weyo tiyo ne Jehova. (Zab. 73:13, 16, 17) Jehova ng’won kodwa, to ahinya wuon sama chunywa onyosore. (Wuok 34:6) Ng’wono mare medore ‘okinyi kokiny,’ kendo ok ‘notiekwa.’ (Yua. 3:22, 23) Jehova geno ahinya ni waluw ranyisi mare kendo wabed mamuol gi joma chunygi onyosore.

¹⁶ Kuom ji 33,000 ma nowuok e kambi mar Sachsenhausen, ji alufe ne otho. Kata kamano, Joneno duto 230 notieko wuodhno ka gingima. Jip koda kony ma ne giyudo e kindgi giwegi, nokonyogi ahinya mondo omi gitiek wuodhno.

¹⁷ E ndalowagi, wan bende wan e yorno “ma dhi e ngima.” (Math. 7:14) E kinde mokayo machiegni ahinya, jogo duto malamo Jehova biro tony ma gidonj e piny manyien kendo makare. (2 Pet. 3:13) Mad watim kinda mondo wajiwre ng’ato gi ng’ato sama wawuotho e yo materowa e ngima mochwere.