Diksonari moro lero ni sayans en puonjruok e wi gik manie piny kod kor lwasi kaluwore gi nonro matut mosetim. Timo kamano dwaro kinda kendo kinde mang’eny onyalo olo ng’ato. Josayans timo nonro mathoth ma kawo jumbe, dweche, kata mana higni mang’eny. En adier ni nitie nonro ma gisetimo ma ok kony dhano e yo moro amora, kata kamano, kinde mang’eny nonro ma gitimo konyo ahinya. Wanon ane moko kuom nonro mosekonyo dhano.

Kambi moro e Ulaya oseloso masin moro ma konyo dhano yudo pi modho maler mondo kik giyud tuoche kuom tiyo gi pi molil. Masindno olos gi gik plastik motegno kaachiel gi rachungi mag pi. Masinde kaka mago osekonyo ahinya e kinde mag masira. Kuom ranyisi, ne oti gi masindno ka ne yiengni mar piny otimore Haiti e higa mar 2010.

E kor polo, nitie masinde ma dhano oseloso ma konyo ji neno kuonde mopogore opogore e piny ka gitiyo gi Intanet. Masindno ne olos mondo okony jolweny ng’eyo yo ma onego giluw, kata kamano tinde okonyo nyaka joma riembo mtokni, ndeke, meli, jodwar, kod joma idho gode. Mano kaka josayans ma ne oloso masindno konyowa ng’eyo kama wadhiye!

Wadak e ndalo ma ji tiyo gi simo, kompyuta, gi Intanet. Ngima ji medo bedo maber nikech dongruok mosetim e yore mag thieth. Bende, jomoko ohero tiyo gi ndege e wuodhegi. Mago duto nyiso kaka sayans osekonyo dhano ahinya. Kuom adier, sayans osekonyowa e yore mang’eny.

Josayans osetimo kinda mar nono gik mopogore opogore mondo gimed rieko e weche mag sayans. Josayans ma nono sulwe kod kor lwasi, osetimo nonro margi kochakore gi weche machon ahinya ka gitemo ng’eyo chakruok mar lwasi. Sama gitimo nonro matut kamano, moriwo nonro mitimo kuonde ma dhano ok nyalo dhiye, moko kuomgi osechako fwenyo ni Nyasaye ma Muma wuoyoe nitie adier, kendo ginyalo ng’eye.

Josayans moko ma nigi huma kaachiel gi jomoko molony e riekni mag dhano to osetimo nonro mokalo tong’. Jogo medo timo nonro ma jasayans moro miluongo ni Amir D. Aczel nowacho ni nonrogo gin “weche sayans ma nyiso ni Nyasaye onge.” Kuom ranyisi, jasayans moro ma rahuma noramo ni “nikech onge gimoro amora ma nyiso ni nitie Nyasaye ma ne ochueyo gik moko duto e polo gi piny, mano nyiso maler ni onge nyasaye.” Jomoko to wacho ni gik ma Muma wacho ni Nyasaye notimo gin mana gik motudore gi timbe juok. a

 Kata kamano, onego wapenjre penjoni: Be josayans osepuonjore weche moromo e wi gik manie piny kod kor lwasi ma nyalo konyogi ng’eyo weche e yo ma kare chuth? Ooyo. Nitie dongruok mathoth ma osetim e weche sayans, kata kamano josayans oyie ni pod nitie gik mang’eny ma ok ging’eyo, kendo ma samoro ok gibi ng’eyo. Jasayans moro mong’ere miluongo Steven Weinberg nowacho niya: “Chutho chutho, ok wabi ng’eyo weche duto.” Bende, profesa moro miluongo ni Martin Rees ma wuok e Great Britain nondiko kama: “Nyalo bedo ni nitie gik ma dhano ok bi ng’eyo tiendgi chuth.” Adiera en ni nitie gik mathoth manie pinyni kod kor lwasi ma pod otamo josayans ng’eyo, chakre e gima tinie ahinya nyaka maduong’ie moloyo. Ne ane ranyisi maluwogi:

• Josayans pok ong’eyo maler chuth gik ma timore e i ng’injo ma tindo tindo ma loso gik mangima. Josayans pok ong’eyo maler kama ng’injogo yudoe teko ma gitiyogo e loso gik moko kaka chiemo, kod kaka gipogore mondo gilos ng’injo machielo.

• Teko ma ywayo gik moko e piny konyowa e ngimawa ma pile ka pile. Kata kamano, tekono pod odhiero josayans ng’eyo kore matut. Pok ging’eyo kaka tekono miyo ng’ato duogo piny sama ochikore malo, kata kaka tekono miyo dwe lworo pinywani ma ok odhi mabor kata sudo machiegni kode.

• Josayans moko wacho ni pasent 95 mar gik manie piny gi kor lwasi ok nyal ne gi masinde ma josayans tiyogo. Giwacho ni gigo nie mudho mandiwa. Omiyo, dhano ok ong’eyogi.

Nitie gik mamoko bende ma pod otamo josayans ng’eyo. Nikech ang’o? Jasayans moro mong’ere nondiko niya: “Gik ma ok wang’eyo ng’eny moloyo ma wang’eyo. An aneno ni sayans onego okony ng’ato bedo gi siso mar nono weche momedore, kar makruok mana gi paro moro achiel.”

Omiyo, ka iparo ni wanyalo geno sayans moloyo Muma, kendo ni sayans biro ketho chuth wach keto yie kuom Nyasaye, non ane wachni: Ka josayans molony kendo ma tiyo gi masinde madongo e ma osefwenyo mana weche matin kuom gik manie piny kod kor lwasi, be nyalo bedo gima kare yie piyo ni ok wanyal ng’eyo gik motamo josayans fwenyo? Buk moro miluongo ni Encyclopedia Britannica ma wuoyo kuom nonro mosetim kuom higni mang’eny e wi gik manie kor lwasi, tieko ka wacho kama: “Bang’ higni 4,000 mag nono gik manie kor lwasi, pod gigo nyien ne ji, mana kaka ne ginyien ne Jo-Babulon machon.”

Joneno mag Jehova ong’eyo ni ng’ato ka ng’ato nigi ratiro mar yiero gima odwaro yiego kuom wachno. Watemo ahinya luwo jip manie Muma ma wacho ni: “Timu mar bedo joma tur mondo ong’ere ne ji duto.” (Jo-Filipi 4:5) Mano e momiyo wajiwi ni mondo inon kaka sayans kod Muma winjore, kod kaka moro ka moro siro nyawadgi.