A     B     C     D     E     F     G     H     I     J     K     L     M     N     O     P     R     S     T     U     W     Y     Z  

A

• Ab.

  Ka ne Jo-Israel owuok e tuech e piny Babulon, ne oluong dwe mar abich e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Ab, to en dwe mar 11 e kalenda mar pur. Nochakore e dier Julai to ne orumo e dier Agost. Ok oti gi nyingno e Muma, to iluonge mana ni “dwe mar abich.” (Kwa 33:38; Ezr 7:9)​—Som Apendiks B15.

• Abib.

  Nying ma ne iluongogo dwe mokwongo e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mar 7 e kalenda mar pur. Tiende en, cham ma itgi pod ng’ich kendo nochakore e dier Mach to ne orumo e dier April. Ne oluonge ni Nisan ka ne Jo-Yahudi oduogo kowuok e tuech e piny Babulon. (Rap 16:1)​—Som Apendiks B15.

• Abiso.

  En aʹbys·sos e dho Grik, to tiende en bur “matut ma onge giko” kata “matut mokadho kendo ma onge tong’.” Itiyo kode e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo kiwuoyo kuom kamoro kata chal moro mar tuech. Bende, inyalo ti kode kiwuoyo kuom liel.​—Luk 8:31; Rum 10:7; Fwe 20:3.

• Achiel kuom apar.

  Mani ne en chiwo kata chudo, to ahinya wuon e weche motudore gi lamo. (Mal 3:10; Rap 26:12; Mat 23:23) E bwo Chik Musa, achiel kuom apar mag cham kod mag jamni momedore ne ichiwo ne Jo-Lawi higa ka higa mondo gikonyrego. Jo-Lawi ne chiwo achiel kuom apar kuom chiwo ma ne omigi ne tij dolo mar jood Harun mondo gikonyrego. Ne nitie bende chiwo mamoko mag achiel kuom apar. Jokristo ok ni e bwo chik mar chiwo achiel kuom apar.

• Adar.

  Ka ne Jo-Yahudi owuok e tuech e piny Babulon, ne oluong dwe mar 12 e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Adar, to en dwe mar 6 e kalenda mar pur. Nochakore e dier Februar to ne orumo e dier Mach. (Est 3:7)​—Som Apendiks B15.

• Agoch Solomon.

  E ndalo Yesu, hekalu ne nigi kuonde miwuothoe ma ne yudore yo wuok chieng’ mar laru ma oko. Kuondego ne nigi tado. Thoth ji ne neno ni ne gin kuonde ma ne odong’ mag hekalu ma Solomon nogero chon. Yesu nowuotho kanyo e “ndalo koyo,” kendo kanyo e ma Jokristo mokwongo ne romoe mondo gilam Nyasaye. (Joh 10:22, 23; Tic 5:12)​—Som Apendiks B11.

• Akaya.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, Akaya ne en alwora ma ne nie bwo loch Jo-Rumi. Ne oyudore yo milambo mar Grik kendo dalane maduong’ ne en Korintho. Ne okwako Peloponese kod alwora manie dier piny Grik. (Tic 18:12)​—Som Apendiks B13.

• Alabasta.

  Nying chupni matindo mag ting’o modhi ma nigi suya mamit. Ne iloso chupnigo gi kidi moro ma ne yudore machiegni gi ka ma iluongo ni Alabastron e piny Misri. Kinde mang’eny chupnigo ng’utgi ne pwot kendo ne inyalo din-gi mondo ogeng’ suya mamitno kik wuog oko. Ne ochopo kama kidino bende koro ne iluongo ni alabasta.​—Mar 14:3.

• Alamoth.

  En wach ma itiyogo e thum kiwuoyo kuom “Nyiri.” Nyalo bedo ni ne en dwol ma malo (soprano) ma nyiri ne wergo. Nyalo bedo ni ne itiyo gi wachno sa ma indiko wer kata sa ma ne onego ogo gir thum moro gi dwol ma malo.​—1We 15:20; Za 46:wiye.

• Alfa gi Omega.

  Nyukta mokwongo kod mogik e nyukta mag dho Grik. Oti gi nyingego nyadidek e bug Fweny kiwuoyo kuom Nyasaye. Kuonde adekgo, tiend wechego chalre gi wach ma wacho ni “mokwongo kendo mogik” kod “chakruok kendo giko.”​—Fwe 1:8; 21:6; 22:13.

• Amin.

  En ni “obed kamano,” kata “ma onge kiawa.” Wachni en ʼa·manʹ e dho Hibrania, to tiende en “bedo ja adier kata ng’at migeno.” Ng’ato ne wacho “amin” konyisogo ni oyie gi kuong’ruok moro, kata lamo moro, kata wach moro. E bug Fweny, itiyo kode kaka nying ma bende iluongogo Yesu.​—Rap 27:26; 1We 16:36; Rum 1:25; Fwe 3:14.

• Aram; Jo-Aram.

  Gin nyikwa Aram wuod Shem ma ne odak chakre Gode mag Lebanon nyaka Mesopotamia kendo chakre Gode mag Taurus man yo nyandwat nyaka mwalo Damaski mi gikadho nyaka milambo. Alworani iluongo ni Aram e dho Hibrania, to bang’e ne oluonge ni Siria kendo joma odak kuno ne iluongo ni Jo-Siria.​—Cha 25:20; Rap 26:5; Hos 12:12.

• Areopago.

  En got moro ma yudore Athens, yo nyandwat mar Akropolis. Bende, ne en nying ma ne itiyogo kiwuoyo kuom bura (kot) ma ne romo kanyo. Jolup Stoiko gi jolup Epikuro notero Paulo Areopago mondo oler yie mare.​—Tic 17:19.

•  Aselgeia.—

  Som TIM WANG’-TEKO.

• Ashtoreth.

  Nyasaye ma dhako mar Jo-Kanaan mochung’ ne lweny kod nyuol. En chi Baal.​—1Sa 7:3.

• Asia.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, iluongo alwora ma ne Jo-Rumi lochoe kamano. E kindegi, oriwo yo podho chieng’ mar piny Tur­key kod chulni kaka Samos gi Patmos. Efeso e ma ne en dala maduong’ mar pinyno. (Tic 20:16; Fwe 1:4)​—Som Apendiks B13.

• Askeche Ruoth.

  Gin askeche mag Rumi ma ne rito ruoth. Ne gibedo gi teko mar weyo ng’ato obed e telo kata gole.​—Fil 1:13.

• Ataro mar mach.

  En wach mitiyogo e yor ranyisi kiwuoyo kuom kamoro ma “liel gi mach kod salfa,” ma bende iluongo ni “tho mar ariyo.” Joricho motamore loko chunygi, Jachien, tho, kod Liel ibiro wit e majno. Atarono en mana ranyisi mar kethruok ma nyaka chieng’, to ok en kar sand ma nyaka chieng’ nikech moko kuom gik mibiro wang’ kanyo ok nyal mako mach.​—Fwe 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Azazel.

  Wachni e dho Hibrania tiende nyalo bedo “Diel ma Lal.” E Odiechieng Pwodhruok, diel ma ne owal mondo obed Azazel ne iriembo mondo odhi e thim. Mano ne nyiso ni odhi gi richo ma ne oganda otimo e higa mokalo.​—Law 16:8, 10.

B

• Baal.

  En nyasach Jo-Kanaan ma ne iparo ni e wuon polo kendo jachiw koth kod teko mar nyuol. Nyisechegi mamoko matindo tindo bende ne iluongo ni Baal. Tiend wachno e dho Hibrania en “Wuon gik moko,” kata “Ruoth.”​—1Ru 18:21; Rum 11:4.

• Bat.

  En chakre okumbo nyaka giko lith lwedo ma diere. Jo-Israel ne tiyo gi bat ma borne romo sentimita 44.5 (inj 17.5). Kata kamano, ne gitiyo bende gi bat ma borne omedie kor lith lwedo ang’wen. Badno ne romo sentimita 51.8 (inj 20.4). (Cha 6:15; Luk 12:25)​—Som Apendiks B14.

• Bath.

  Kaluwore gi weche mondik e balataglo mag agulni machon en lita 22 kama mag pi (galan 5.81). E Muma, cham kata pi ipimo ka itiyo gi bath. (1Ru 7:38; Eze 45:14)​—Som Apendiks B14.

• Batiso.

  Tiende en nyumo, kata luto e pi. Yesu nowacho ni nyaka batis jolupne. Ndiko bende wuoyo kuom batiso mar Johana, batiso mar roho maler, kod batiso mar mach, kaachiel gi mamoko.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pe 3:21.

• Bedo maler.

  Ok en mana ler mar del kende to en siko ka ng’ato nigi winjruok maber gi Nyasaye kata dwoko winjruok maber gi Nyasaye. En bedo ma onge chilo, kendo bedo mabor gi gima nyalo mieno ng’ato. E bwo Chik Musa, en bedo maler kaluwore gi chik.​—Law 10:10; Za 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Bedo ma ok ler.

  Onyalo bedo chido mar del kata ketho chik. Kata kamano, itiyo gi wachno e Muma kiwuoyo e wi gima ok owinjore kata ma ok ler kaluwore gi Chik Musa. (Law 5:2; 13:45; Mat 10:1; Tic 10:14; Ef 5:5)​—Som BEDO MALER.

• Belzebub.

  Nying mitiyogo kiwuoyo kuom Satan, jatelo kata jaloch mar jochiende. Nyalo bedo ni en nying ma ne olok mar Baal-zebub, ma en Baal ma Jo-Filistia ne lamo Ekron.​—2Ru 1:3; Mat 12:24.

• Bug pien.

  Onyalo bedo pien rombo, diel, kata nyaroya. Ne otegno moloyo togo kendo ne itiyogo e ndiko buge modol mag Muma. Nyalo bedo ni buge modol molos gi piende ma Paulo ne okwayo Timotheo mondo okelne ne oting’o moko kuom Ndiko mag Dho-Hibrania. Buge moko mag Dead Sea Scrolls ne gin mag piende.​—2Ti 4:13.

• Buk modol.

  En pien ma rabora kata otas molos gi togo mondiki e bathe konchiel kendo ma kinde mang’eny ne idolo e kede moro. E kinde ma ne indiko Muma, ne indikoga kendo ikopo weche mowuok kuom Nyasaye e buge modol nikech mago e buge ma ne itiyogo e kindego.​—Jer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-​20; 2Ti 4:13.

• Bul.

  En dwe mar aboro e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mar ariyo e kalenda mar pur. Nyingno tiende en “nyak kata nyuol.” Ne ochakore e dier Oktoba nyaka dier Novemba. (1Ru 6:38)​—Som Apendiks B15.

• Bwoch.

  Tiende en ng’at ma dichwo ma oro. Chwo ma kamago kinde mang’eny ne iketo e tije ma ka od ruoth mondo gikony chi ruoth kod mondene mamoko. Wachno bende ne inyalo tigo kiwuoyo kuom dichwo ma ok oro, to ne en jal ma tiyo e od ruoth. Itiyo gi wachno e yor ranyisi kiwuoyo kuom ng’at ma ‘bwoch nikech Pinyruoth,’ ma en ng’at ma nyiso ritruok mondo ochiw chunye duto ne tij Nyasaye.​—Mat 19:12; Est 2:15; Tic 8:27.

C

• Chenro mar ndalo.

  E dho Grik en ai·onʹ. Itiyo gi wachni kiwuoyo e wi gik matimore kata e wi gik makende ma pogo kinde moro kata tieng’ moro gi machielo. Muma wuoyo e wi “chenro mar ndaloni” sa ma olero kaka piny  chal kod kit ngima mar jo ma ohero piny. (2Ti 4:⁠10) Kokalo kuom singruok mar Chik, Nyasaye ne ochako chenro manyien ma jomoko luongo ni kinde Jo-Israel kata kinde Jo-Yahudi. Kokalo kuom rawar, Nyasaye ne otiyo gi Yesu mondo ochak chenro mopogore motudore ahinya ahinya gi kanyakla mar Jokristo mowal. Ne en chakruok mar chenro manyien ma ne ochopo gik ma ne owach e singruok mar Chik. Sa ma oti gi wachni kiwuoyo e wi gik mang’eny, owuoyo e wi kinde mopogore opogore kata chal mopogore opogore ma ne nitie, kata ma biro betie.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rum 12:2; 1Ko 10:11.

• Chiemo Modhiambo mar Ruoth.

  Ne en chiemo moriwo makate ma ok oketie thowi kod divai ma ne gin gik mitiyogo kaka ranyisi mochung’ ne ringre Yesu kod rembe; rapar mar tho Yesu. Nikech ma e nyasi ma Ndiko chiko Jokristo mondo otim, en gima owinjore mondo oluonge bende ni “Rapar.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Chieng’ Bura.

  En odiechieng’ kata kinde moseyang ma riwruoge, ogendni, kata dhano duto biro chung’ie e nyim kom-bura mar Nyasaye. Onyalo bedo kinde ma inegoe jo ma oseng’adnegi buch tho, kata ma iwaroe jomoko mondo giyud ngima ma nyaka chieng’. Yesu Kristo kod jootene ne owuoyo kuom “Chieng’ Bura” mibiro yalie jo ma ngima kod jo ma otho.​—Mat 12:36.

• Chier.

  En bedo mangima kendo. A·naʹsta·sis en dho Grik ma tiende en “a malo, kata chung’ malo.” Muma wuoyo kuom chier ochiko mopogore opogore. Mano noriwo nyaka chier ma Jehova Nyasaye notimo ka ne ochiero Yesu. Kata obedo ni Elija, Elisha, Yesu, Petro, kod Paulo ne ochiero ji, Nyasaye e ma ne omiyogi teko mar chiero jogo. Chier ma biro timore e piny, ma en chier mar “jo ma kare gi jo ma ok kare” en gima dwarore ahinya e chopo dwaro mar Nyasaye. (Tic 24:15) Muma bende wuoyo kuom chier mar joma dhi e polo, kiluonge ni chier “motelo” kata ni chier “mokwongo.” En chier mar owete Yesu mowir gi roho.​—Fil 3:11; Fwe 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

• Chik.

  Sa ma ondike ka nyukta mokwongo duong’, ngʼenyne ochung’ ne Chik Musa kata buge abich mokwongo e Muma. Kondike gi nyukta matindo, to ochung’ ne chik moro e Chike Musa kata puonj moro ma yudore e chik.​—Kwa 15:16; Rap 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Chik Musa.

  En Chik ma Jehova nomiyo Jo-Israel kokalo kuom Musa ka ne gin e thim mar Sinai e higa mar 1513 K.K.P. Buge abich mokwongo e Muma kinde mang’eny iluongo ni Chik.​—Jos 23:6; Luk 24:44.

• Chiwo mag goyo erokamano.

  En chiwo mar kuwe migolo mondo opakgo Nyasaye nikech gik mochiwo kod herane mosiko. Ne ichamo ring le ma ne ogol misangono kaachiel gi makate moketie thowi kod ma ok oketie thowi. Ne nyaka cham ring’ono duto e odiechiengno.​—2We 29:31.

• Chiwo michopogo singruok.

  En chiwo ma ng’ato golo kuom herone sa ma otimo gik ma nosingo.​—Law 23:38; 1Sa 1:21.

• Chiwo miolo.

  En chiwo ma ne iolo e kendo mar misango, kendo ne ichiwe kod thoth chiwo mamoko. Paulo notiyo gi wachni e yor ranyisi konyisogo kaka noikore tiyo gi ngimane chuth e lo Jokristo wetene.​—Kwa 15:5, 7; Fil 2:17.

• Chode.

  En sa ma dichwo mosekendo kata dhako mosekendi onindo gi ng’at ma ok okendorego.​—Wuo 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Chokruok.

  Jo ma oromo kanyachiel e romo mochan. E Ndiko mag Dho-Hibrania, wachni itiyogo kiwuoyo kuom chokruoge ma Jo-Israel ne bedogo e kinde nyasi mag lamo kata e kinde nyasi madongo moriwo pinygi duto.​—Rap 16:8; 1Ru 8:5.

• Chuny.

  E dho Hibrania, chuny en neʹphesh to e dho Grik en psy·kheʹ. Bang’ nono kaka wachni otigo e Muma, nenore maler ni wachni nyalo chung’ ne (1) dhano, (2) le, kata (3) ngima mar dhano kata le. (Cha 1:20; 2:7; Kwa 31:28; 1Pe 3:20) Mopogore gi kaka dinde mang’eny tiyo gi “chuny,” Muma nyiso ni sa ma oti gi neʹphesh kod psy·kheʹ kiwuoyo e wi chuech manie piny, ochung’ ne gik minyalo ne, minyalo mul, kendo ma nyalo tho. E lokoni, weche ariyogo olok kaluwore gi gima iwuoye, kitiyo gi weche kaka “ngima,” “chuech,” “dhano,” kata kiwuoyo kuom ng’ato owuon (kuom ranyisi, “an” ochung’ ne “chunya”). Oti gi “chuny” e weche moler piny. Ka oti gi “chuny” e ndiko moro kata e weche moler piny, tiende chalre achala gi weche moseler malogo. Sa ma Muma wacho ni ng’ato timo gimoro gi chunye duto, mano nyiso ni otime gi ngimane te. (Rap 6:5; Mat 22:37) Kuonde moko, wechego otigo ka inyiso gombo ma chuech nigo. Itiyo kodgi bende kuom dhano motho kata kuom gima otho.​—Kwa 6:6; Nge 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Chup pien.

  En chupa molos gi pien jamni kaka diel, kata rombo, kendo ne itiyo kode e ting’o  divai. Ne iketo divai e chupni pien manyien nikech sa ma divai yienyo ogolo muya ma kuodo chupano. Chupni pien manyien nyalo yarore sa ma muya omedore to chupni pien moti ok nyal yarore. Omiyo, gibarore sa ma muya omedore e igi.​—Jos 9:4; Mat 9:17.

D

• Dagon.

  En nyasach Jo-Filistia. Gimomiyo ne oluonge kamano ok ong’ere. Kata kamano, josomo moko tude kod wach moro e dho Hibrania miluongo ni dagh (rech).​—Bur 16:23; 1Sa 5:4.

• Dala Daudi.

  Ne oluong dala mar Jebus kamano bang’ ka ne Daudi osekawe mogero dalane kuno. Iluonge bene ni Sayun. En e ma ne okwong gere Jerusalem gi yo milambo.​—2Sa 5:7; 1We 11:4, 5.

• Darik.

  En pes Jo-Persia molos gi dhahabu ma pekne en gram 8.4. (1We 29:7)​—Som Apendiks B14.

• Dekapoli.

  Magi ne gin mier mag Grik. Ne gibedo mier apar apar (deʹka en dho Grik ma tiende en “apar,” to poʹlis, en “dala”). Bende, ne en nying ma ne itiyogo kiwuoyo kuom alwora ma ne ni yo wuok chieng’ mar Nam Galili kod Aora Jordan. Kuondego bende e ma thoth miergo ne yudoree. Kuondego e ma ng’ato ne nyalo puonjore kit ngima Jo-Grik kod yore mag ohala. Yesu nokadho e alworano, kata kamano onge gima nyiso ni nolimo moro amora kuom mier mag Dekapoli. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Som Apendiks A7 kod B10.

• Det-bonyo.

  Gin dede ma dar kanyakla. Chik Musa ne kwanogi kaka chiemo maler. Det-bonyo mang’eny ma ne chamo gimoro amora ma giromogo ka gikelo kethruok ne ineno kaka masira maduong’.​—Wuo 10:14; Mat 3:4.

• Dho Aram.

  Ma en dhok ma dwa chalre ahinya gi dho Hibrania. Nyuktane chalre gi mag dho Hibrania. Jo-Aram e ma ne tiyo kode chon, kae to bang’e ne ochak ti kode e piny mangima e weche mag ohala kod tudruok e ndalo loje mag Asuria kod Babulon. Bende, mano e dhok ma ne itiyogo e bwo loch mar Jo-Persia. (Ezr 4:7) Nitie kuonde moko e bug Ezra, gi Jeremia, kod Daniel, ma ne ondik e dho Aram. Nitie weche moko mag dho Aram ma ne otigo e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo.​—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dan 2:4b–​7:28; Mar 14:36; Tic 9:36.

• Dhoho; Jadhoho.

  En tuo marach ma mako pien del. Dhoho ma Muma wuoye opogore gi dhoho ma sani, nikech ma ndalono ne nyalo mako dhano, lewni, kata udi. Ng’at ma dhoho omako iluongo ni jadhoho.​—Law 14:54, 55; Luk 5:12.

• Dinari.

  Ne en pes Jo-Rumi molos gi fedha ma pekne ne romo gram 4. Pesano ne nigi picha mar Kaisar konchiel. Ne en pesa michulo ng’ato bang’ tiyo odiechieng’ achiel. En e pesa ma mingli mar “osuru” ma Jo-Rumi ne solo kuom Jo-Yahudi. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Som Apendiks B14.

• Dino; Kar dino.

  Dino en golo cham e tiang’ kod kuadho mihudhi. Kar dino en ka ma itimoe tijego. Ne idinoga gi luth, to ka cham ne ng’eny to ne itiyo gi gik ma lworore ma iyuayo gi jamni. Gigo ne ringo e wi cham ma ool kar dino. Ng’enyne, kar dino ne en ka ma olworore, moting’ore, kendo ma yamo kuthe.​—Law 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Drakma.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, wachni itiyogo kiwuoyo kuom pes Jo-Grik. Pekne ne romo gram adek gi nus kama. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Som Apendiks B14.

• Dwe manyien.

  En odiechieng’ mokwongo e dweche mondik e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo. Ne en odiechieng’ ma ji ne chokoree, ne gichiemo, kendo ne gichiwo misengni makende. Bang’e, ne okete mondo obed odiechieng’ maduong’ e pinygi duto kendo ji ne ok ti chieng’no.​—Kwa 10:10; 2We 8:13; Kol 2:16.

E

• Edom.

  En nying machielo mar Esau wuod Isaka. Nyikwa Esau nokawo alwora mar Seir, ma en kuonde motimo gode manie kind Nam Chumbi gi Nam Akaba. Bang’e ne oluong kanyo ni Edom. (Cha 25:30; 36:8)​—Som Apendiks B3 kod B4.

• Efa.

  Gir pimo cham. Norom gi rapim mar bath. Omiyo, ne oromo lita 22. (Wuo 16:36; Eze 45:10)​—Som Apendiks B14.

• Efod.

  Ne en law machal gi apron kama, kendo jodolo e ma ne rwake. Jadolo maduong’ ne rwako efod mopogore, ma ne nigi ofuko e kore moketie kite 12. (Wuo 28:4, 6)​—Som Apendiks B5.

• Efraim.

  Nying wuod Josef mar ariyo. Bang’e, noluong achiel kuom dhout Israel kamano. Ka ne dhoudi mag Israel osepogore, noluong pinyruoth mar dhoudi apar ni Efraim, nikech dhoodno e ma ne duong’.​—Cha 41:52; Jer 7:15.

• Elul.

  Ka ne Jo-Yahudi owuok e tuech e piny Babulon, ne oluong dwe mar auchiel e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Elul, to en dwe mar 12 e kalenda mar pur. Nochakore e dier  Agost to ne orumo e dier Septemba. (Neh 6:⁠15)​—Som Apendiks B15.

• Ethanim.

  Ne en dwe mar abiriyo e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mokwongo e kalenda mar pur. Nochakore e dier Septemba to ne orumo e dier Oktoba. Ka ne Jo-Yahudi owuok e tuech e piny Babulon, ne oluonge ni Tishri. (1Ru 8:2)​—Som Apendiks B15.

• Ethiopia.

  En piny ma ne nitie yo milambo mar piny Misri. Nochakore milambo mogik mar piny Misri ma kindegi nyaka piny Sudan ma kindegi. Kinde moko iluongo “Kush” ni Ethiopia e dho Hibrania.​—Est 1:1.

F

• Farao.

  En nying mar telo ma ne iluongogo ruodhi mag Misri. Muma wuoyo kuom ji abich ma ne iluongo gi nyingno: Shishak, So, Tirhaka, Neko, kod Hofra. Farao mamoko to ok onyiswa nyingegi, kaka ma ne owuoyo gi Ibrahim, Musa, kod Josef.​—Wuo 15:4; Rum 9:17.

• Fathom.

  En gima ipimogo tut mar pi. Borne romo mita 1.8 (fut 6). (Tic 27:28)​—Som Apendiks B14.

• Filistia; Jo-Filistia.

  Piny man yo milambo mar Israel kichomo nam iluongo ni Filistia. Jo ma nodar kowuok Krete modak kanyo iluongo ni Jo-Filistia. Daudi noloyogi, kata kamano, ne ok olocho e wigi kendo ne gisiko ka gin wasik Israel. (Wuo 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Som Apendiks B4.

G

• Gari.

  Ne en gi tielo ariyo to ne iywaye gi faras. Ng’enyne ne itiyo kode e lweny.​—Wuo 14:23; Bur 4:13; Tic 8:28.

• Gehena.

  En nying mar dho Grik miluongogo Hoho mar Hinom ma ne yudore yo podho chieng’ mar Jerusalem. (Jer 7:31) Ne okor ni kanyo e ka ma ringre jo ma otho ne dhi keree. (Jer 7:32; 19:6) Onge gimoro amora ma nyiso ni dhano kata le moro amora ne owit e Gehena mondo owang’gi ka gingima kata mondo gisandre. Omiyo, kanyo ok nyal bedo ka ma isandoe chunje dhano nyaka chieng’ e mach. Kar mano, Yesu kod jopuonjrene ne otiyo gi wach mar Gehena kaka gima ochung’ ne kum ma nyaka chieng’ ma en “tho mar ariyo,” tiende ni kethruok ma nyaka chieng’.​—Fwe 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  En nus gram kama. Oromre gi 1/20 mar shekel. (Law 27:25)​—Som Apendiks B14.

• Gige jalweny.

  Gin gik ma jalweny ne tiyogo e geng’o dende. Giriwo ogudu, law akor, gik ma geng’o ogwalo, msip, kod okumba.​—1Sa 31:9; Ef 6:13-​17.

• Makas mag ng’ado otambi.

  Ne itiyo kodgi e hema mar lamo kod hekalu. Nolosgi gi dhahabu kata mula. Nyalo bedo ni ne gichalo makase ma ne ing’adogo otambi.​—2Ru 25:14.

• Gige ting’o mach.

  Ne gin gik ma olos gi dhahabu, fedha, kata mula ma ne itiyogo e hema mar lamo kod e hekalu e wang’o ubani, kendo e golo mach e kendo mar misango kod golo kitambi mowang’ e gige chungo taya molos gi dhahabu. Ne iluongogi bende ni gige wang’o ubani.​—Wuo 37:23; 2We 26:19; Hib 9:4.

• Gik moyaki.

  Mwandu mag ng’ato, kata dala ngato, le, kata mwandu mamoko ma jolweny ne kawo kuom oganda ma giloyo.​—Jos 7:21; 22:8; Hib 7:4.

• Giko mar chenro mar ndalo.

  En ndalo mogik ka pok oketh piny ma Satan otelone. Kindeno bende e ma Kristo nitie e loch. Yesu biro chiko malaike mondo “gipog jo ma richo gi jo ma kare” kae to gineg jo ma richogo. (Mat 13:40-​42, 49) Jopuonjre Yesu bende ne gombo ng’eyo ni “giko” ne dhi biro kar ang’o. (Mat 24:3) Ka ne Yesu pok odok e polo, ne osingo ne jopuonjrene ni nodhi bedo kodgi nyaka kindeno.​—Mat 28:20.

• Gilead.

  En piny ma nyak ma ne ni yo wuok chieng’ mar Aora Jordan, ma ne dhi nyaka nyandwat kendo nyaka milambo mar Hoho mar Jabok. Kinde moko piny Israel man yo wuok chieng’ mar Jordan ma dhoudi mag Reuben, Gad, kod nus dhood Manase ne odakie ne iluongo ni Gilead. (Kwa 32:1; Jos 12:2; 2Ru 10:33)​—Som Apendiks B4.

• Gir singo.

  En mwandu ma ng’at ma holo gimoro miyo ng’at mohole mondo obed gima nyiso ni obiro chulo gowino. Chik Musa ne oting’o chike monego oluw e wachno mondo orit jodhier manie oganda.​—Wuo 22:26; Eze 18:7.

• Gitith.

  En wach ma itiyogo e wer ma tiende ok ong’ere maber. Nyalo bedo ni ogole e gath ma en dho Hibrania. Jomoko paro ni onyalo bedo thum ma otudore gi loso divai nikech gath en kar biyo divai.​—Za 81:wiye.

• Gode mag Lebanon.

  Gin moko kuom gode manie piny Lebanon gi yo podho chieng’, to gode mamoko nigi yo wuok chieng’. E kind godego nitiere piny maber ma nyago chiemo. Bor mar godego romo mita 1,800 nyaka 2,100 (fut 6,000 nyaka 7,000) kiwuok e nam Mediteranea. Kinde machon, piny Lebanon nopong’ gi yiend sida madongo dongo  kendo ogendni ma ne olworo pinyno ne ohero ng’iewogi. (Rap 1:7; Za 29:6; 92:12)​—Som Apendiks B7.

• Grik.

  En dhok ma jo ma ne odak e piny Grik ne wacho. Bende, itiyo gi nyingno kiwuoyo kuom Jo-Grik kata jo ma anyuolagi ne oa kuro. E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, wachno bende itiyogo e yo malach kiwuoyo kuom ji duto ma ok gin Jo-Yahudi, kata kuom jo ma dho Grik kod kit ngima Jo-Grik ne ochiko tim­begi.​—Joe 3:6; Joh 12:20.

H

• Hades.

  En dho Grik, to e dho Hibrania en “Sheol.” Iloke ni “Liel” gi nyukta mokwongo maduong’ mondo onyisgo ni ochung’ ne kar jo ma otho duto.​—Som LIEL.

• Har–​Magedon.

  Wachni e dho Hibrania en Har Meghid·dohnʹ, ma tiende en “Got mar Megido.” Itiyo kode kiwuoyo kuom “lweny mar odiechieng’ maduong’ mar Nyasaye Manyalo Duto,” ma “ruodhi mag piny mangima” biro chokore mondo giked e lweny gi Jehova. (Fwe 16:14, 16; 19:11-21)​—Som MASIRA MADUONG’.

• Hekalu.

  Ot ma ne ni Jerusalem ma Jo-Israel ne lamoe Nyasaye. En e ma ne okawo kar hema mar lamo ma ne idaro kinde ka kinde. Solomon e ma nogero hekalu mokwongo ma Jo-Babulon noketho. Zerubabel e ma nogero hekalu mar ariyo bang’ ka Jo-Israel ne osea e tuech Babulon. Hekaluno e ma Herode Maduong’ ne oduogo ogero bang’e. Seche moko Ndiko luongo hekalu ni “od Jehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1We 29:1; 2We 2:4; Mat 24:1)​—Som Apendiks B8 kod B11.

• Hema mar lamo.

  En hema minyalo ting’ ma Jo-Israel ne tiyogo bang’ wuok Misri. Ne iketo sandug singruok mar Jehova e hamano. Sandugno ne nyiso ni Jehova ni kodgi. Hemano ne en ka ma Jo-Israel ne goloe misengni kendo lemoe. Seche moko iluongo hemano ni “hema mar romo.” Ne olose gi frem mar bao ma ne iumo gi lep kitani motwang’ie kido mag jokerubi. Ne opoge diriyo. Ot mokwongo ne iluongo ni Ka Maler, to ot mar ariyo ne iluongo ni Ka Maler Moloyo. (Jos 18:1; Wuo 25:9)​—Som Apendiks B5.

• Hema mar romo.

  En wach mitiyogo kiwuoyo e wi hema mar Musa kod hema mar lamo ma ne okwong ger e thim.​—Wuo 33:7; 39:32.

• Hera mosiko.

  Kinde mang’eny wachno iloko kowuok e cheʹsedh, ma en dho Hibrania. Itiyo kode kiwuoyo kuom hera ma chopo gimoro, ma makore motegno gi ng’ato ma kata ang’o ma timre. Kinde mang’eny itiyo kode kiwuoyo kuom hera ma Nyasaye nyiso dhano, to seche moko kiwuoyo kuom hera manie kind dhano.​—Wuo 34:6; Rut 3:10.

• Herme.

  En nyasach Jo-Grik, ma wuod Zeu. E dala mar Lustra, ji noluongo Paulo ni Herme nikech ne giparo ni otimo tij Herme, kaka jaote mar nyiseche kendo kaka nyasaye ma olony e wuoyo.​—Tic 14:12.

• Herode.

  En nying ma Jo-Rumi ne luongogo anyuola ma ne giketo mondo oloch e wi Jo-Yahudi. Mokwongo kuomgi ne en Herode Maduong’, ma ne ong’ere nikech nogero hekalu man Jerusalem kendo. En e ma nochiko mondo oneg nyithindo ka ne odwaro nego Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herode Akelao kod Herode Antipa, ma ne gin yawuot Herode Maduong’, ne oket mondo obed gi telo e wi alwora moko mag pinyruodh wuon-gi. (Mat 2:22) Antipa ne en achiel kuom jotelo ang’wen kendo ne iluongega ni “ruoth.” En e ma ne olocho e kinde ma Kristo ne tiyo ne Nyasaye e piny kuom higni adek gi nus nyaka e kinde ma weche mondik e bug Tich Joote sula 1 nyaka 12 ne timoree. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Tic 4:27; 13:1) Bang’e, malaika mar Nyasaye nonego Herode Agripa Mokwongo ma nyakwar Herode Maduong’ bang’ locho kuom kinde machuok. (Tic 12:1-6, 18-23) Wuode ma Herode Agripa mar Ariyo nochako locho, kendo nolocho nyaka e kinde ma Jo-Yahudi ne ong’anyoe ne loch Jo-Rumi.​—Tic 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hibrania.

  Abram (Ibrahim) e ma ne okwong luong ni Ja-Hibrania mondo opoge gi Jo-Amor ma ne odak machiegni kode. Bang’e, ne oti gi nyingno kiwuoyo kuom nyikwa Ibrahim ma Jakobo nonyuolo. Dhok ma ne giwacho bende ne iluongo ni dho Hibrania. E ndalo Yesu, dho Hibrania ne nigi weche mag dho Aram (Siria) mang’eny, kendo en e dhok ma Kristo kod jopuonjrene ne wacho.​—Cha 14:13; Wuo 5:3; Tic 26:14.

• Higa mar 50.

  En higa mar 50 ka 50 ma nochak kwan ka ne Jo-Israel odonjo e Piny Manosingi. Ji ne ok onego opur e higa mar Jubili kendo wasumbni mag Jo-Hibrania ne igonyo. Lope anyuola ma ne ousi bende ne onego oduoki. Higa mar Jubili inyalo wachi ni en higa mar mor, higa mar keto ji thuolo kendo duoko Jo-Israel e chal ma ne gintie ka ne Nyasaye okwongo loso ogandano.​—Law 25:10.

• Higayon.

  En wach mitiyogo e tayo wer. Yo ma otiye kode e Zaburi 9:16 nyalo nyiso ni jower  ne ling’ matin mondo ogo nyatiti kende gi dwol mapiny, kata ni jower oling’ thi kuom kinde matin mondo gipar matut weche mag wer.

• Hisobu.

  Ma en kit yien moro mokagore ma obokene ne itiyogo e kiro remo kata pi e nyasi mag pwodhruok. Nyalo bedo ni en e marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). E Johana 19:29, nyalo bedo ni hisobu ne nigi oboke kata it mitueyo e kede moro. Nenore ni ne en gi kede mabor nikech ne oti kode e ting’o sponj ma ne oselut e divai mawach kitero e dho Yesu.​—Wuo 12:22; Za 51:7.

• Homer.

  En gir pimo cham. Orom gi kor. Kopime gi bath, oromo lita 220. (Law 27:16)​—Som Apendiks B14.

• Honni; Tije madongo.

  Gik madongo ma ok nyal timore gi teko dhano. Seche moko itiyo gi wach kaka “ranyisi” kiwuoyo kuom wachni e Muma.​—Wuo 4:21; Tic 4:22; Hib 2:4.

• Horeb; Got Horeb.

  En piny gode molworo Got Sinai. Bende, en nying machielo mar Got Sinai. (Wuo 3:1; Rap 5:2)​—Som Apendiks B3.

• Hulo.

  En choko cham ma jokeyo oweyo ka ging’eyo kata ka gikiya. Chik Musa ne wacho ni ji kik ka cham duto manie bath puothegi kata pono zeituni kata mzabibu duto. Nyasaye nomiyo jochan, welo, nyithi kiye, kod mond liete ratiro mar hulo gik modong’ bang’ keyo.​—Rut 2:7.

I

• Iliriko.

  En gweng’ Jo-Rumi man nyandwat mar piny Grik. Paulo nowuotho nyaka e gweng’no koyalo. Kata kamano, ok ong’ere ka noyalo e gweng’no kata ne ochopo achopa kuno. (Rum 15:19)​—Som Apendiks B13.

• Israel.

  En nying ma Nyasaye nomiyo Jakobo. Bang’e, ne itiyo kod nyingno kiluongo koth Jakobo duto ka gin kaka oganda. Kinde mang’eny, anyuola ma ne owuok kuom yawuot Jakobo 12 ne iluongoga ni nyithind Israel, od Israel, oganda Israel, kata Jo-Israel. Israel bende en nying ma ne itiyogo kaka nying dhoudi apar mag pinyruoth ma nyandwat ma ne opogore moweyo pinyruoth ma milambo. Bang’e, ne oti gi nyingno kiwuoyo kuom Jokristo mowir, tiende ni “Israel mar Nyasaye.”​—Gal 6:16; Cha 32:28; 2Sa 7:23; Rum 9:6.

J

• Jachien.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, tiende en “jaketh nying,” ma en kido marach mar Satan. Ne omi Satan nyingno nikech en e jal ma ketho nying Jehova e okang’ maduong’ie moloyo, kodonjone e yor miriambo, koketho wachne maber, kod nyinge maler.​—Mat 4:1; Joh 8:44; Fwe 12:9.

• Jachue-Agulni.

  En ng’at ma loso agulni, tewni, kod gik mamoko kotiyo gi lowo. Dho Hibrania molok ni jachue agulni, en “jalos gimoro.” Teko ma ng’at ma chueyo gik moko nigo e wi gik mochueyo, itiyogo e yor ranyisi kiwuoyo kuom teko ma Jehova nigo e wi dhano achiel achiel kata ogendni.​—Isa 64:8; Rum 9:21.

• Jadil.

  En ng’at ma tiyo gi teko jochiende.​—2We 33:6.

• Jadolo.

  Ng’at ma ne wuoyo gi oganda e lo Nyasaye kopuonjogi e wi Nyasaye kod chikene. Jodolo bende ne wuoyo gi Nyasaye e lo oganda, ka gichiwo misengni kendo sayo ne oganda. Ka Chik Musa pod ne onge, dichwo e ma ne tiyo kaka jadolo ne joode. E bwo Chik Musa, jood Harun ma chwo ma ne wuok e dhood Lawi e ma ne bedo e tij dolo. Chwo mamoko ma Jo-Lawi to ne bedo jokonygi. Ka ne ochak singruok manyien, Israel ma ok mar ringruok e ma koro nobedo oganda mar jodolo, ka Yesu Kristo e jadolo maduong’.​—Wuo 28:41; Hib 9:24; Fwe 5:10.

• Jadolo Maduong’.

  E bwo Chik Musa, en e ng’at ma ne chung’ e nyim Nyasaye e lo oganda. Ne en e wi jodolo mamoko duto. En kende e ma ne oyiene donjo e Ka Maler Moloyo e hema mar lamo, to bang’e e Ka Maler Moloyo e hekalu. Ne ojadonjo kanyo mana dichiel kende e higa e Odiechieng Pwodhruok. Yesu Kristo bende iluongo ni “jadolo maduong’.”​—Law 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hib 4:14.

• Jaduong’.

  Wachni itiyogo kiwuoyo kuom jo ma hikgi ng’eny, to ahinya wuon Ndiko tiyo kode kowuoyo kuom jo ma omi migepe mag tayo kendo ma nigi ting’ e wi oganda. Bende, bug Fweny tiyo gi wachni kowuoyo e wi chuech mag polo. Wach molok ni “jaduong’ ” en pre·sbyʹte·ros e dho Grik. Itiyo kode sa ma iwuoyo kuom jo ma nigi ting’ mag tayo e kanyakla.​—Wuo 4:29; Nge 31:23; 1Ti 5:17; Fwe 4:4.

• Jagach.

  Ng’at ma konyo ji ariyo mondo olos winjruok e kindgi. E Ndiko, Musa kod Yesu ne gin jogach. Musa ne en jagach mar singruok mar Chik, to Yesu nobedo jagach mar singruok manyien.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Jakobo.

  En wuod Isaka kod Rebeka. Bang’e, Nyasaye ne ochake ni Israel, kendo ne obedo kwar oganda Israel (bende ne oluonggi ni Jo-Israel to bang’e, Jo-Yahudi). Ne onyuolo yawuoyi 12. Yawuote apar gariyogo kaachiel  gi nyithindgi ne oloso dhoudi 12 mag oganda Israel. Nying Jakobo ne otigo bang’e kiwuoyo kuom piny Israel kata oganda Israel.​—Cha 32:28; Mat 22:32.

• Jakony-tich.

  E dho Grik en di·aʹko·nos ma iloko ni ‘jatich’ kata ‘jakony.’ Jakony-tich en ng’at ma konyo jodongo ei kanyakla. Mondo ng’ato obed jakony-tich, nyaka ochop weche ma Muma chiko eka owinjre timo migawono.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Jakor.

  Ng’at ma wacho ni onyalo hulo gik ma biro timore kinde mabiro. Muma luongo ajuoke, jopenj jochiende wach, kaachiel gi jokor wach matiyo gi sulwe kamano.​—Law 19:31; Rap 18:11; Tic 16:16.

• Janabi.

  En ng’at ma Nyasaye tiyogo e lando otene. Jonabi ne wuoyo e lo Nyasaye. Ne ok gikor mana gik ma ne dhi timore e kinde ma biro, to bende ne gipuonjo wach Jehova, chikene, kod buchene.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Ja-Nazareth.

  En nying ma ne iluongogo Yesu nikech ne owuok Nazareth. Nyalo bedo ni otudore gi wach dho Hibrania motigo e Isaya 11:1 ni ‘yath ma otwi.’ Bang’e ne oluong jolup Yesu ni Jo-Nazareth.​—Mat 2:23; Tic 24:5.

• Ja-Nazir.

  E dho Hibrania tiende en “Ng’at Mowal.” Ne nitie Jo-Nazir tienge ariyo. Ne nitie jo ma nochiwore giwegi mondo gibed kamano, kod jo ma Nyasaye e ma noketo. Dichwo kata dhako ne nyalo kuong’ore ne Jehova ni ne odhi dak kaka Ja-Nazir kuom kinde moro. Ne nitie gik moko adek ma jo ma ne ochiwore bedo Jo-Nazir ne ok onego otim. Ne ok onego gimadh divai kata chamo gimoro amora man gi mzabibu. Ne ok onego giliel wigi kendo ne ok onego gimul ringre ng’at motho. Jo ma Nyasaye ne oketo mondo obed Jo-Nazir ne siko kamano kuom ngimagi duto kendo Jehova ne nyisogi kaka ne onego gidagi.​—Kwa 6:2-7; Bur 13:5.

• Jandiko.

  Ng’at ma tije ne en ndiko weche mag Ndiko mag dho Hibrania ka machielo. E ndalo ma Yesu nobiro e piny, nying mar “jandiko” ne itiyogo kiwuoyo kuom kidieny moro mar jo ma ne nigi lony e weche mag Chik. Ne gikwedo Yesu.​—Ezr 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Janen.

  En ng’at ma Nyasaye omiyo nyalo mar ng’eyo gik ma biro timore e kinde ma biro. En ng’at ma oyaw wang’e mondo one kata owinj tiend gik ma dhano ok nyal ng’eyo. Dho Hib­rania motigo kae tiende en “neno” achiel kachiel, kata e yor ranyisi. Janen en ng’at ma ji ne dhi ire mondo ong’adnegi rieko e wi wach ma chandogi.​—1Sa 9:9.

• Japenj jochiende wach.

  Ng’at ma ketore ni onyalo wuoyo gi jo ma otho.​—Law 20:27; Rap 18:10-​12; 2Ru 21:6.

• Jarit (1).

   Dichwo ma ting’ne maduong’ en rito kendo bedo jakwath mar kanyakla. Wach molok ni jarit en e·piʹsko·pos e dho Grik. Tiend wachno en rito gimoro maber. Koti gi nying mar “jarit” kata “jaduong’ ” (pre·sbyʹte·ros) ei kanyakla mar Jokristo, giduto ginyiso migawo achiel. Nying mar “jaduong’ ” nyiso ni ng’at moket e migawono nigi kido ma nyiso ni otegno e yie, to nying mar “jarit” jiwo tije motudore gi migawo moketeeno.​—Tic 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Jarit (2).

   En ng’at ma rito dhano kata mwandu. Ng’enyne otimo kamano gotieno kendo ogoyo milome koneno gima rach. Jorit ne chung’ga e wi ohingni mag dala mondo gine jo ma biro ka pok gichopo machiegni. Jonabi ne tiyo kaka jorit e oganda Israel ka gimiyogi siem e wi masira ma biro.​—2Ru 9:20; Eze 3:17.

• Jasik Kristo.

  E dho Grik, wachni nigi tiende ariyo. Onyalo bedo gima kwedo Kristo kata ng’at ma wuondore ni en Kristo. Ji duto, riwruoge duto, kata dinde duto ma ketore ni gitimo dwach Kristo kata ma wacho ni gin Mesia, kata ma kwedo Kristo kod jopuonjrene inyalo luong ni jowasik Kristo.​—1Jo 2:22.

• Jatelo Maduong’.

  Wachni itiyogo kiwuoyo kuom migawo ma Yesu Kristo nigo mar gonyo oganda dhano ma winjo Nyasaye mondo gia e gik malit ma richo kelo kendo otergi e ngima mochwere.​—Tic 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

• Jatend-jodolo.

  En nying machielo ma Ndiko mag Dho-Hibrania tiyogo kowuoyo kuom “jadolo maduong’.” Nenore ni e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, itiyo gi nying mar “jotend-jodolo” kiwuoyo kuom chwo ma ne nigi migawo maduong’ e tij dolo. Ne ginyalo bedo jo ma ne osetiyo kaka jodolo madongo kod jo ma ne otelo ne kidienje 24 mag dolo.​—2We 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Jatend wer.

  Dho Hibrania mondikgo wachni e bug Zaburi nyalo bedo ni wuoyo kuom ng’at ma nenore ni ne chano wende kendo chiko kaka ne iwerogi. Ne otiego jower ma Jo-Lawi kendo ne otayo wer e kinde nyasi. Mumbe moko luonge ni “jawer maduong’ ” kata “jata jower.”​—Za 4:wiye; 5:wiye.

• Jeduthun.

  En wach ma tiende ok ong’ere maber. Oyudore e wi Zaburi 39, 62, kod 77. Nenore ni wiyego nyiso kaka onego ower zaburino. Samoro ne onyiso yo monego ower­go  kata gir thum monego otugi. Ne nitie jawer ma Ja-Lawi ma ne iluongo ni Jeduthun. Omiyo, nenore ni kaka ne iwero kit wendno kata gir thumno otudore gi nyinge kata nying yawuote.

• Jehova.

  Nying mogol e Tetragrammaton, tiende ni nyukta ang’wen mag nying Nyasaye owuon e dho Hibrania. Nyingno yudore kuonde mokalo 7,000 e Mumani.​—Som Apendiks A4 kod A5.

• Jochiende.

  Gin chuech mag roho maricho ma ok ne gi wang’. Gin gi teko mokalo mag dhano. Chakruok 6:2 luongogi ni “yawuot Nyasaye madier” to Juda 6 luongogi ni “malaike.” Ne ok ochuegi ka giricho, kar mano, ne gilokore wasik Nyasaye ka ne giketho chikne e ndalo Noa mi giriwore gi Jachien e ng’anyo ne Jehova.​—Rap 32:17; Luk 8:30; Tic 16:16; Jak 2:19.

• Jo-Farisai.

  Gin jo ma ne nigi huma e din mar Jo-Yahudi e kinde ma Yesu ne nie piny. Ne ok gin anyuola mar jodolo. Kata kamano, ne gimakore ahinya gi Chik Musa moriwo nyaka weche matindo tindo mag Chik. Bende, ne gimiyo chike kod timbe mag kwere duong’ e okang’ ma ne gimiyogo Chik Musa duong’. (Mat 23:23) Ne gikwedo timbe kod chike mag Jo-Grik. To nikech ne gin jopuonj mag Chik kod timbe mag oganda, ne gin gi teko mang’eny e wi oganda. (Mat 23:2-6) Moko kuomgi bende ne gin jokanyo mag buch Sanhedrin. Kinde mang’eny, ne gikwedo Yesu e wach rito Sabato, chike gi timbe oganda, kod riwruok gi joricho gi josol osuru. Moko kuomgi kaka Saulo ma Ja-Tarso nobedo Jokristo.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Tic 26:5.

• Jok.

  En yath ma ng’ato ting’o e goke molierie gima pek koni gi koni, kata onyalo bedo bao kata frem miketo e ng’ut jamni ariyo (ng’enyne ne gin dhok) mondo giywa kwer. Nikech wasumbni ne jatiyo gi lodi e ting’o osike mapek, itiyo gi wachni e yor ranyisi mondo ochung’ ne bedo misumba kata bedo e bwo ng’at machielo. Bende, itiyo gi wachno mondo ochung’ne sand kata chandruok. Golo jok kata turo jok ne ochung’ ne gonyo ng’ato mondo owe bedo misumba, kata kete thuolo kik sande kata timne marach.​—Law 26:13; Mat 11:29, 30.

• Jokerubi.

  Magi gin malaike manie rang’iny ma malo ma nigi migepe makende. Gipogore gi joserafi.​—Cha 3:24; Wuo 25:20; Isa 37:16; Hib 9:5.

• Jolup Epikuro.

  Magi ne gin jo ma ne luwo puonj Ja-Grik miluongo ni Epikuro ma ne puonjo riekni mag dhano (341-270 Ka Kristo Podi). Puonjgi ne jiwo ni gima duong’ ahinya e ngima ng’ato en manyo mana gima more owuon.​—Tic 17:18.

• Jolup Herode.

  Iluongogi bende ni jo Herode. Ne gin jochama motegno ma ne riwo chenro duto mag Herode e bwo loch mar Jo-Rumi. Nyalo bedo ni Jo-Sadukai moko bende ne gin jolup Herode. Jo Herode ne oriwore gi Jo-Farisai mondo gikwed Yesu.​—Mar 3:6.

• Jolup Stoiko.

  Ne gin jolup skund Jo-Grik ma ne puonjo riekni mag dhano. Ne gipuonjo ni bedo mamor, en dak e ngima ma ngato tiyoe gi pache kendo kaluwore gi kaka ngima obet. Ne giwacho ni ng’at mariek gadier en ng’at ma ok winj lit kata mor.​—Tic 17:18.

• Jo-Media; Media.

  Ne gin koth Madai wuod Jafeth. Ne gidak e alwora motimo gode e piny Iran ma ne oluong ni piny Media. Jo-Media ne oriwore gi Jo-Babulon ma giloyo Jo-Asuria. E kindeno, Persia ne en alwora mar piny Media. Kata kamano, Kuros nong’anyo mi Jo-Media noriwore gi Jo-Persia mi giloso loch miluongo ni Medo-Persia kendo ne giloyo loch mar Babulon e higa mar 539 K.K.P. Jo-Media ne nitie Jerusalem chieng’ Pentekost e higa mar 33 B.K. (Dan 5:28, 31; Tic 2:9)​—Som Apendiks B9.

• Jo-Nefili.

  Gin jo ma ger ma malaike ma ne olokore dhano ne onyuolo gi mon ka ne Ataro podi.​—Cha 6:4.

• Jo-Nethinim.

  Ne gin ogendni mamoko ma ok Jo-Israel ma ne tiyo e hekalu. Dho Hibrania molok ni “Jo ma Ochiw,” nyiso ni ne ochiwgi mondo giti e hekalu. Nenore ni thoth Jo-Nethinim ne gin nyikwa joka Gibeon ma Joshua ne oketo mondo “gibed jo bar yien kendo josomb pi ne oganda, kendo gitim kamano ne kendo mar misango mar Jehova.”​—Jos 9:23, 27; 1We 9:2; Ezr 8:17.

• Jong’ad bura.

  Gin jo ma Jehova noketo mondo ores joge ka pok Jo-Israel obedo gi ruodhi.​—Bur 2:16.

• Joote.

  Tiende en “jo ma oor,” kendo itiyo kode kiwuoyo kuom Yesu kod jomoko ma ne oor mondo oti ne jomamoko. Kinde mang’eny, itiyo kode kiwuoyo kuom jopuonjre 12 ma Yesu owuon ne oyiero moketo mondo oti e loye.​—Mar 3:14; Tic 14:14.

• Jo-Sadukai.

  Mani ne en kidieny ma ne nigi huma e din mar Jo-Yahudi. Ne gin jomwandu gi jodolo kendo ne gichiko gik ma ne itimo ei hekalu. Ne gikwedo chike kod timbe mag Jo-Farisai kaachiel gi puonj mamoko mag Jo-Farisai. Ne ok giyie kuom chier, kata ni malaike  nitiere. Ne gikwedo Yesu.​—Mat 16:1; Tic 23:8.

• Jo-Samaria.

  Chon nyingno ne itiyogo kiwuoyo kuom pinyruoth ma nyandwat ma ne nigi dhoudi apar mag Israel. Kata kamano, bang’ ka ne Jo-Asuria oseloyo Samaria e higa mar 740 K.K.P., nochopo ka ma koro nyingno ne itiyogo bende kuom ogendni mamoko ma Jo-Asuria nokelo e pinyno. E ndalo Yesu, ka ne oti gi nyingno, ng’ato ok ne nyal paro ni iwuoyo kuom oganda moro, kata kidieny mar josiasa. Kinde mang’eny, nyingno ne itiyogo kiwuoyo kuom jo ma ne wuok e kidieny moro mar din ma ne yudore e alwora machon mar Shekem kod Samaria. Jo ma ne ni e kidieny mar dinno ne luwo puonj moko ma ne opogore ahinya gi mag jodin mar Jo-Yahudi.​—Joh 8:48.

• Josatrap.

  E kinde loch Babulon gi loch Persia, josatrap ne gin gavana mag alwora. Ruoth e ma ne ketogi jotelo madongo.​—Ezr 8:36; Dan 6:1.

• Joserafi.

  Chuech mag polo mochung’ kolworo kom-loch mar Jehova. Sera·phimʹ e dho Hib­rania tiende en “jo ma liel.”​—Isa 6:2, 6.

• Jotelo mag gwenge.

  E bwo sirkal mar Babulon, magi ne gin jo ma ong’eyo chik kendo ne omigi teko moro matin mar ng’ado bura. E gwenge ma Jo-Rumi ne loche, jotelogi e ma ne tayo tije mag sirkal. Tijegi noriwo rito kuwe, tayo weche pesa, ng’ado bura ne jo ma oketho chik, kod nyiso kum monego omi ng’ato.​—Dan 3:2; Tic 16:20.

• Jo-Yahudi.

  Nochak luong dhood Juda kamano bang’ ka noseter dhoudi apar mag Israel e tuech. (2Ru 16:6) Ka ne gisewuok e tuech e piny Babulon, noluong dhoudi mamoko mag Israel bende kamano. (Ezr 4:12) Bang’e, noti gi nyingno kipogogo Jo-Israel gi jopinje mamoko e piny ngima. (Est 3:6) Jaote Paulo notiyo gi nyingno e yor ranyisi konyiso kaka piny ma ng’ato wuokie ok en gimoro e kanyakla mar Jokristo.​—Rum 2:28, 29; Gal 3:28.

• Juda.

  En wuod Jakobo mar ang’wen ma ne onyuolo gi Lea. Ka ne Jakobo chiegni tho, nokoro ni jatelo maduong’ kendo mosiko ne dhi wuok e anyuola mar Juda. Yesu ne onyuol e dhood Juda. Nyingno bende iluongogo dhood Juda kendo bang’e noluonggo pinyruoth mar Juda. Ne en pinyruoth ma milambo ma noting’o dhoudi mag Juda kod Benjamin. Kuno e ma jodolo kod Jo-Lawi ne nitie. Juda ne okwako yo milambo mar piny Israel moriwo Jerusalem kod hekalu.​—Cha 29:35; 49:10; 1Ru 4:20; Hib 7:14.

K

• Kab.

  En gir pimo cham ma romo lita 1.22, kaluwore gi pimo mar bath. (2Ru 6:25)​—Som Apendiks B14.

• Kaisar.

  Nying joot moro mar Jo-Rumi ma bang’e nobedo nying mitiyogo kuom joloch mag Rumi. Muma wuoyo kuom Kaisar Agusto, Tiberio, kod Klaudio. To kata obedo ni Nero ok ohul nyinge ei Muma, en bende ne iluonge ni Kaisar. “Kaisar” bende itiyogo e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo kiwuoyo kuom loje man e wi oganda, kata loch mar piny moro.​—Mar 12:17; Tic 25:12.

• Kaldea; Jo-Kaldea.

  Ne en nying alwora ma ne nie kind aoche mag Tigris kod Yufrate. Jo ma ne odak kuondego ne iluongo ni Jo-Kaldea. Bang’e, piny Babulon duto gi joge ne iluongo kamano. Nying mar “Jo-Kaldea” bende ne itiyogo kiwuoyo kuom josomo ma ne olony e sayans, histori, dhok mopogore opogore, kod jo ma ne nono sulwe to riwo gi timbe juok.​—Ezr 5:12; Dan 4:7; Tic 7:4.

• Ka Maler.

  En ka ma ng’ato kwonge sa ma odonjo e hema mar lamo kata e hekalu. Oduong’ moloyo Ka Maler Moloyo man gi iye. E hema mar lamo, Ka Maler e ma noketie gige chungo taya mag dhahabu, kendo mar wang’o ubani molos gi dhahabu, mesa mar makate miketo e nyim Nyasaye, kod gik mamoko mitiyogo molos gi dhahabu; E hekalu, noket kendo mar dhahabu, gige chungo taya mag dhahabu, kod mesni apar mag makate miketo e nyim Nyasaye. (Wuo 26:33; Hib 9:2)​—Som Apendiks B5 kod B8.

• Ka Maler Moloyo.

  En e ka ma ne opog ma iye mogik ei hema mar lamo, to bang’e ei hekalu, ka ma ne iketoe sandug singruok. Bende, ne iluonge ni Ka Maler mar Kuonde Maler. Jadolo maduong’ kende e ma ne oyiene donjo e iye. Musa bende ne oyiene donjo kanyo to ok ne en jadolo maduong’. Jadolo maduong’ ne donjo kuno mana e Odiechieng Pwodhruok ma ne itimo higa ka higa.​—Wuo 26:33; Law 16:2, 17; 1Ru 6:16; Hib 9:3.

• Ka ma oting’ore.

  Kinde mang’eny, en kar lamo ma ni e wi got, kata gi ma oger moting’ore malo. Kata obedo ni kinde moko ne ilamo Nyasaye kuondego, ng’enyne ne itudo kuondego gi lamo mag nyiseche manono.​—Kwa 33:52; 1Ru 3:2; Jer 19:5.

• Kanaan.

  En nyakwar Noa kendo ne en wuod Ham mar ang’wen. Kanaan nonyuolo dhoudi 11 ma ne odak e alwora ma ne nitie yo wuok chieng’ mar Mediterania e kind Misri kod Siria. Alworano ne iluongo ni “piny Kanaan.”  (Law 18:3; Cha 9:18; Tic 13:19)​—Som Apendiks B4.

• Kanyakla.

  Oganda mar ji mochokore kanyachiel nikech wach moro kata tich moro. E Ndiko mag Dho-Hibrania, kinde mang’eny itiyo kode kiwuoyo kuom oganda mar Israel. E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, itiyo kode kiwuoyo kuom chokruoge mopogore opogore mag Jokristo, to ahinya wuon itiyo kode kiwuoyo kuom riwruok mangima mar Jokristo.​—1Ru 8:22; Tic 9:31; Rum 16:5.

• Kar biyo divai.

  Ng’enyne gin buche ariyo mokuny e lwanda, ma achiel ni malo to machielo ni piny to nitiere mtaro matin motudogi. Sa ma osebi mzabibu e bur man malo, pige ne o e bur man piny. Itiyo gi wachni e yor ranyisi kiwuoyo e wi kum mag Nyasaye.​—Isa 5:2; Fwe 19:15.

• Kasia.

  Opokla mar yadh kasia (Cinnamomum cassia), ma en achiel kuom yiende mag dalasini. Ne itiyo gi kasia e loso mo maler mar wir mondo ogol suya mamit.​—Wuo 30:24; Za 45:8; Eze 27:19.

• Kayo.

  E Muma, ng’enyne itiyo kode kiwuoyo kuom wuoyi ma dichwo okwongo nyuolo (to ok nyathi ma dhako okwongo nyuolo). E kinde Muma, wuoyi maduong’ e ma ne ogen ahinya kendo en e ma nobedo jatend joodgi ka wuon-gi otho. Wach achielno bende itiyogo ka iwuoyo kuom kayo ma chwo mag le.​—Wuo 11:5; 13:12; Cha 25:33; Kol 1:15.

• Kemosh.

  En nyasach Jo-Moab maduong’.​—1Ru 11:33.

• Kendo.

  Gima oger miwang’oe kata milenyoe chuma. Ne itiyo kode bende e wang’o agulni kod gik ma moko molos gi lowo. E kinde Muma, ne ilosogi gi matafari kata kite.​—Cha 15:17; Dan 3:17; Fwe 9:2.

• Kendo chi owadu.

  En tim ma ne oket mobedo achiel kuom chike Musa. Chikno ne dwaro ni ng’ato okend chi owadgi ka owadgino otho to ok oweyo nyathi ma wuoyi. Ng’atno ne timo kamano mondo onyuol nyithindo ma biro ting’o nying owadgino.​—Cha 38:8; Rap 25:5.

• Kendo mar Misango.

  En ka ma oting’ore molos gi lowo, kite, lwanda, kata bao moum gi chuma mondo owang’ie misengni kata ubani. Ne nitie “kendo mar dhahabu” ma ne iwang’oe ubani e Ka Maler e hema mar romo kod e hekalu. Ne olose gi bao ma oum gi dhahabu. To kendo maduong’ ma ne iluongo ni “kendo mar mula” ma ne iwang’oe misengni ne oket oko e laru. (Wuo 27:1; 39:38, 39; Cha 8:20; 1Ru 6:20; 2We 4:1; Luk 1:11)​—Som Apendiks B5 kod B8.

• Ketho.

  En weyo luwo chik moketi. E Muma itiyo kode e yo machal gi “richo.”​—Za 51:3; Rum 5:14.

• Keto lwedo.

  Ne iketo lwedo kuom ng’ato ka ne iyiere ne tich moro makende, kata sa ma idwaro guedhe, kata idwaro change, kata idwaro miye roho maler. Kinde moko ne iketo lwedo kuom jamni ma ichiwo kaka misango.​—Wuo 29:15; Kwa 27:18; Tic 19:6; 1Ti 5:22.

• Kidieny mar din.

  Grup ma omakore gi puonj moro kata gi jatelo moro, kendo ma nigi yiegi giwegi. Itiyo gi wachni kiwuoyo e wi Jo-Farisai kata Jo-Sadukai ma ne owuok e din mar Jo-Yahudi. Jo ma ok gin Jokristo bende ne luongo Jokristo ni “din” kata “din mar Jo-Nazareth,” ma nyiso ni ne gineno Jokristo kaka jo ma nopogore koa e din mar Jo-Yahudi. Dinde moko nosieko koa e kanyakla mar Jokristo. Bug Fweny wuoyo kuom “din mar Jo-Nikolao.”​—Tic 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Fwe 2:6; 2Pe 2:1.

• Kidi moriwo kor ot.

  Mani ne en kidi ma ne iketo e kona mondo oriw kor ot motegno. Ka ne igero udi madongo kod ohinga mag mier, ne iyiero kidi motegno moloyo mondo obed mise. Wachno bende itiyogo e yor ranyisi kiwuoyo kuom chakruok mar chueyo piny, kendo iluongo Yesu ni “mise mar kidi moriwo kor ot” mar kanyakla mar Jokristo, miporo gi od Nyasaye.​—Ef 2:20; Ayu 38:6.

• Kilemba.

  En law ma ne inalo e wich kendo ne irwake kaka ogudu. Jadolo maduong’ ne rwako kilemba molos gi kitani motegno kendo moketne pado mar dhahabu e nyime kitiyo gi tol marambulu. Ruoth to ne rwako kilemba kae to isidhone osimbo. Ayub ne otiyo gi kilemba e yor ranyisi kowacho ni timne makare chalo kilemba.​—Wuo 28:36, 37; Ayu 29:14; Eze 21:26.

• Kislev.

  Ka ne Jo-Yahudi owuok e tuech e piny Babulon, ne oluong dwe mar ochiko e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Chislev, to en dwe mar adek e kalenda mar pur. Nochakore e dier Novemba to ne orumo e dier Desemba. (Neh 1:1; Zek 7:1)​—Som Apendiks B15.

• Komamanga.

  En olemo machalo gi olemb apple, kendo en gi gima chalo gi maua e wiye. Iye nigi kodhi matindo tindo makwar gi pi mamit. Riak law jadolo maduong’ ne oketie maridadi machal gi komamanga. Gigo bende ne odusgo sirni mag Jachin kod Boaz ma ne nie nyim hekalu.​—Wuo 28:34; Kwa 13:23; 1Ru 7:18.

• Kom-bura.

  Kinde mang’eny, ne en ka ma oting’ore malo matin oko e laru. Kanyo e ka ma jotelo ne chung’ie mondo giwuo gi oganda kendo mondo giland buche ma giseng’ado. Wacho  ni “kom-bura mar Nyasaye” kod “kom-bura mar Kristo” gin mana weche ma nyiso chenro ma Jehova oketo mar ng’ado ne oganda dhano bura.​—Rum 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.

• Kor.

  En gima ipimogo gik machalo pi kod cham. Oromo lita 22 (galan 58.1/kuat motwo 200), kaluwore gi pimo mar bath. (1Ru 5:11)​—Som Apendiks B14.

• Korol.

  Gin gik matek ka kidi ma losore kendgi gi choke mag gik matindo tindo modak e nam kendo rangigi opogore opogore. Moko nyalo bedo rokwere, rochere, kata rotenge. Korol ne ng’eny ahinya e Nam Makwar. E ndalo Muma, ji nohero korol ma rokwere ahinya kendo ne gitiyo kodgi e loso tigo kod gik dus­ruok ma moko.​—Nge 8:11.

• Kristo.

  E dho Grik en Khri·stosʹ. En nying momi Yesu. E dho Hibrania nyingno en “Mesia” kata “Ng’at Mowir.”​—Mat 1:16; Joh 1:41.

• Kuong’.

  En wacho ni gi marach biro timore ne ng’ato kata ne gimoro. Opogore gi ayany mochido kata mirima mager. Kuong’ en gi marach ma ng’ato wacho ayanga kata koro. Ka Nyasaye kata ng’at ma Nyasaye omiyo migawo e ma owacho kata okoro gi marach, wachno bedo gi teko mana kaka weche ma moko mokor.​—Cha 12:3; Kwa 22:12; Gal 3:10.

• Kuong’ruok.

  Weche mitiyogo e nyiso ni gimoro en adier, kata singruok ma ng’ato timo konyisogo ni obiro timo gimoro, kata ok obi time. Kinde mang’eny, en singruok ma ng’ato timo ne ng’at ma nigi duong’, to ahinya wuon ne Nyasaye. Jehova ne ojiwo singruok ma ne osetimo gi Ibrahim e yor kuong’ruok.​—Cha 14:22; Hib 6:16, 17.

• Kusemeth.

  En kit ngano (Triticum spelta) ma nengone ni piny kendo pote tek golo.​—Wuo 9:32.

L

• Laru.

  Ne en ka ma ochiel kolworo hema mar lamo. Bang’e ne en alwora mar hekalu ka ma ochiel gi ohinga. Kendo mar misango ne yudore e laru mar hema mar lamo, kae to bang’e ne oyudore e laru ma iye mar hekalu. (Som Apendiks B5, B8, B11.) Muma bende wuoyo kuom laru mag udi moko kod ute mag ruodhi.​—Wuo 8:13; 27:9; 1Ru 7:12; Mat 26:3; Est 4:11; Mat 26:3.

• Law gunia.

  En law magwagwa ma ne ilosogo ogunde kod ofuke kaka mikanoe cham. Kinde mang’eny ne ilose gi yie diek ma rotenge kendo ne irwakega kinde kuyo.​—Cha 37:34; Luk 10:13.

• Lawi; Ja-Lawi.

  Lawi en wuod Jakobo mar adek ma nonyuolo gi Lea. Bende en nying dhoot ma ne ochake. Yawuote adek e ma nochako grube adek madongo mag jodolo ma Jo-Lawi. Kinde moko, iluongo dhood Lawi duto ni Jo-Lawi. Kata kamano, dhoodno ok oriwo anyuola mar jodolo ma joka Harun. Dhood Lawi ne ok oyudo lowo e Piny Manosingi, to ne omigi mier 48 e alwora ma ne opog ne dhoudi mamoko.​—Rap 10:8; 1We 6:1; Hib 7:11.

• Lepton.

  E kinde ma ne indiko Ndiko mag dho Grik, lepton ne en pes Jo-Yahudi molos gi mula. Mumbe mamoko loke ni “mite.” (Mar 12:42; Luk 21:2; weche moler piny.)​—Som Apendiks B14.

• Levayathan.

  Nenore ni en le modak e pi. E Ayub 3:8 kod 41:1, nenore ni en nyang’ kata le moro ma rabet modak e pi kendo ma ratego ahinya. E Zaburi 104:26, onyalo bedo rech mang’ongo. E Ndiko mamoko itiyo kode e yor ranyisi, to ok tude gi le moro amora.​—Za 74:14; Isa 27:1.

• Liel.

  Kondike gi nyukta matindo to ochung’ ne liel ma iyikoe ng’ato achiel, to sama ondike ka nyukta mokwongo duong’, ochung’ ne kar jo ma otho duto. E dho Hibrania iluonge ni “Sheol,” to e dho Grik en “Hades.” Muma wuoyo kuom Liel e yor ranyisi kaka kamoro kata chal moro ma ji ok ong’eyoe gimoro amora, kendo onge gimoro amora ma gitimo.​—Cha 47:30; Ekl 9:10; Tic 2:31.

• Liete.

  E dho Grik, wach molok kae ni ‘liete,’ en mne·meiʹon ma tiende en “paro.” Wachno nyiso ni wich ok owil gi jo ma ni e lietego.​—Joh 5:28, 29.

• Lodi.

  Ne en gima ne itiyogo e tueyo ng’ato mondo okume. Moko ne gin mana mag tueyo tielo kende. Lodi mamoko ne itueyogo ng’ato ka miyo odolore marach. Nyalo bedo ni ne itueyo tielo, lwedo, kod ng’ut kanyachiel.​—Jer 20:2; Tic 16:24.

• Log.

  En gir pimo matinie mogik ma ne ipimogo gik machalo pi. Talmud mar Jo-Yahudi wach ni orom gi 1/12 mar hin. Omiyo, kaluwore gi wachno, log romo lita 0.31. (Law 14:10)​—Som Apendiks B14.

• Loko chuny.

  Muma tiyo gi wachni konyiso ng’at moloko pache kendo ma ywago ang’e koa e chunye nikech kit ngimane machon, kata timbene maricho, kata gima nonego otim to ok otimo. Ng’at moloko chunye gadier nyiso kido ma nyiso ni oloko kit ngimane.​—Mat 3:8; Tic 3:19; 2Pe 3:9.

• Loso winjruok.​—

  Som ODIECHIENG PWODHRUOK.

 M

• Mahalath.

  En wach ma nenore ni itiyogo e wer ma yudore e wi Zaburi 53 kod 88. Owuok e wach mar dho Hibrania ma tiende en, “bedo mool; bedo matuo,” ma nyiso ni en wer ma iwero ka ng’ato okuyo, to mano owinjore ahinya gi weche mag kuyo ma yudore e wende ariyogo.

• Mail.

  En yo mar pimo bor mar kamoro. Oyudore dichiel e Mathayo 5:41 mana kaka nokwong ndike e dho Grik, kendo nyalo bedo ni en mail mar Jo-Rumi ma en mita 1,479.5 (fut 4,854). Oti gi wachni bende e Luka 24:13, Johana 6:19, kod Johana 11:18. Kata kamano, opogore gi “mail” mar Jo-Rumi. En mail mopim kaluwore gi stadia machon ma yudore e ndiko mokwongo.​—Som Apendiks B14.

• Gige simo taya.

  Nolosgi gi dhahabu kendo ne itiyo kodgi e hema mar lamo kod hekalu mondo osimgo teyni.​—Wuo 37:23.

• Makate miketo e nyim Nyasaye.

  Ne gin makate 12 ma ne iketo e mesa ma ne ni Ka Maler e hema mar lamo kod hekalu. Ne ilwowogi auchiel auchiel koni gi koni e mesano. Ne iketoga makate manyien Sabato ka Sabato. Jodolo e ma ne chamo makate ma ne ogol. (2We 2:4; Mat 12:4; Wuo 25:30; Law 24:5-9; Hib 9:2)​—Som Apendiks B5.

• Makedonia.

  En alwora moro man nyandwat mar Grik ma ne obedo gi huma ahinya e ndalo ma Aleksanda Maduong’ ne nie loch. Ne en alwora ma ne ok obedo e bwo loch jomamoko nyaka e kinde ma Jo-Rumi ne oloye. Makedonia ne en gweng’ mar Rumi e ndalo ma jaote Paulo ne odhi e wuodhe mar Ulaya. Paulo ne olimo Makedonia didek. (Tic 16:9)​—Som Apendiks B13.

• Malaika Maduong’.

  Tiende en “malaika motelo ne malaike mamoko.” Wacho ni malaika “motelo” kata “maduong’ ” nyiso ni nitiere malaika achiel kende maduong’. Muma luongo malaikano ni Mikael.​—Dan 12:1; Juda 9; Fwe 12:7.

• Malaike.

  Wachni e dho Hibrania en mal·ʼakhʹ, to e dho Grik en agʹge·los. Tiend weche ariyogo en “jaote.” Itiyo gi “malaika” sa ma iwuoyo kuom jaote ma en achiel kuom chuech mag polo. (Cha 16:7; 32:3; Jak 2:25; Fwe 22:8) Malaike gin chuech mag polo ma nigi teko ahinya. Nyasaye ne ochueyogi chon ka pok nochueyo dhano. Ei Muma, iluongogi bende ni ‘gana apar mag joma ler,’ “yawuot Nyasaye,” kendo ni ‘sulwe mag okinyi.’ (Rap 33:2; Ayu 1:6; 38:7; Juda 14) Ne ok ochuegi gi nyalo mar nyuolore, to ne ochuegi achiel achiel. Kwan-gi ng’eny mokalo milion mia achiel. (Dan 7:10) Muma nyiso ni moro ka moro kuomgi nigi nyinge gi kite owuon. Kendo ginyiso bolruok nimar ok gidwar ni ji olamgi, kendo thothgi notamore kata mana hulo ne ji nyingegi. (Cha 32:29; Luk 1:26; Fwe 22:8, 9) Opoggi e rang’iny mopogore opogore kendo gin gi migepe mopogore opogore kaka: tiyo e nyim kom-loch mar Jehova, kowo ote mage, konyo jotij Jehova manie piny, chopo kum mag Nyasaye, kod riwo lwedo tij yalo wach maber. (2Ru 19:35; Za 34:7; Luk 1:30, 31; Fwe 5:11; 14:6) E ndalo ma biro, gibiro riwo Yesu lwedo e kedo gi ogendni e lweny mar Har–​Magedon.​—Fwe 19:14, 15.

• Maler.

  En kido ma Jehova nigo. En bedo ma onge chilo kata matin kendo bedo makare e yore duto. (Wuo 28:36; 1Sa 2:2; Nge 9:10; Isa 6:3) Sa ma itiyo gi wachno e dho Hibrania kiwuoyo kuom dhano (Wuo 19:6; 2Ru 4:9), le (Kwa 18:17), gik moko (Wuo 28:38; 30:25; Law 27:14), kamoro (Wuo 3:5; Isa 27:13), kinde (Wuo 16:23; Law 25:12), kata tije (Wuo 36:4), tiende en bedo mopogore, chiwruok chuth ne gimoro achiel, kata walo gimoro ne Nyasaye; keto gimoro tenge mondo otigo ne Jehova. E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, wach molok ni “maler” kod “ler” bende tiende en gima oket tenge ne Nyasaye. Wechego bende itiyogo kiwuoyo kuom bedo maler e tim.​—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Malkam.

  Nenore ni en e Molek, nyasach Jo-Amon maduong’. (Zef 1:5)​—Som MOLEK.

• Manemane.

  En kit gam moro mang’we ng’ar. Ne igole kuom kit kuthe kata kit yien moko matindo tindo. Manemane ne en achiel kuom gik ma ne ilosogo mo maler. Ne ikire e lewni kata otendni mondo gibed gi suya mamit. Bende, ne imede e modhi mag rwayo del gi mag wiro del. Manemane bende ne itiyogo e iko ringruok ne yik.​— Wuo 30:23; Nge 7:17; Joh 19:39.

• Manna.

  En chiemo ma Jo-Israel ne chamo e kinde ma ne giwuotho e thim kuom higni 40. Jehova e ma ne omiyogi chiemono. Chiemono ne jayudore e yor hono e tho okinyi kokinyi mak mana e chieng’ Sabato. Ka Jo-Israel ne ohango nene, ne gipenjo ni, “Ma to ang’o? ” kata ni, “man huʼ? ” e dho Hibrania. (Wuo 16:13-15, 35) Kuonde moko e Muma iluonge ni “cham moa e polo” (Za 78:24), “chiemo moa e polo” (Za 105:40), kod “chiemb joroteke” (Za 78:25). Yesu bende ne ogo ngero e wi manna.​—Joh 6:49, 50.

•  Masira; chwat.

  E Ndiko mag Dho-Hibrania, masira nyalo bedo tuo kata chandruok ma Nyasaye okelo mondo okumgo dhano. E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, chwat en kum ma itiyoe gi del ma wiye otudi kata ochuogie gik mabith.​—Kwa 16:49; Joh 19:1.

• Masira maduong’.

  E dho Grik, wach motigo ni “masira” nyiso lit kata chandruok ma ng’ato bedogo nikech okalo e chal matek. Yesu nowuoyo kuom “masira maduong’ ” ma pok notimore ma ne dhi biro Jerusalem. To ahinya wuon ne owuoyo e wi masira ma ne dhi biro kuom oganda dhano duto motudore gi ‘birone ka en gi duong’’ e kinde ma biro. (Mat 24:21, 29-31) Paulo nonyiso ni masirano en okang’ makare ma Nyasaye biro chulogo kuor ne “jo ma ok ong’eyo Nyasaye kod jo ma ok luw wach maber” e wi Yesu Kristo. Bug Fweny sula 19 nyiso ni Yesu otelo e nyim oganda lweny mar polo ka gikedo gi ‘ondiek gi ruodhi mag piny, kod ogendni mag lweny maggi.’ (2Th 1:6-8; Fwe 19:11-21) Bug fweny nyiso ni ‘oganda mang’ongo’ biro tony e masirano. (Fwe 7:9, 14)​—Som HAR–MAGEDON.

• Maskil.

  En dho Hibrania ma tiende ok ong’ere ahinya ma yudore e wi zaburi 13. Nenore ni tiende en “wer ma ng’ato wero koparo matut.” Jomoko paro ni tiende chal gi wach moro ma iloko ni ‘ti gi rieko.’​—2We 30:22; Za 32:wiye.

• Meli mag Tarshish.

  Kamano e kaka ne iluongo meli ma ne dhi Tarshish (ma sani iluongo in Spain). Nenore ni bang’e ne iluongo meli madongo ma ne dhi kuonde maboyo ni meli mag Tarshish. Solomon kod Jehoshafat ne otiyo gi meli ma kamago e loko ohala.​—1Ru 9:26; 10:22; 22:48.

• Merodak.

  En nyasaye maduong’ mar dala Babulon. Ka ne Hamurabi ma ne en ruoth kendo jalos chik e piny Babulon oketo Babulon obedo dala maduong’ mar pinyruodhno, Merodak (Marduk) nomedo bedo gi duong’, mi gikone okawo kar nyiseche ma moko ma ne otelone mobedo nyasaye maduong’ie moloyo e Babulon duto. Higni moko bang’e, Merodak (Marduk) ne oluong gi nying mar telo ni “Belu” (“Wuon gik moko duto”), kendo mano nomiyo kinde mang’eny iluongo Merodak ni Bel.​—Jer 50:2.

• Mesia.

  E dho Hibrania, tiende en “ng’at mowir.” Wach ma chalo kode e dho Grik en “Kristo.”​—Dan 9:25; Joh 1:41.

• Mier mag tony.

  Gin mier mag Jo-Lawi ma ng’at ma noneko kobothne ne nyalo ringoe mondo jachul kuor kik nege. Jehova nochiko Musa kod Joshua mondo oyier mier auchiel ma kamago kuonde mopogore opogore e Piny ma Nosingi duto. Ka ne janek ma kamano ochopo e e dala mar tony, ne onyiso jodongo manie dho rangach wachne, kendo ne girwake. Jal ma ne oneko kobothne ne nyaka yal e dala ma ne onekoe mondo ong’e ka nekno no­both­ne adier. Ka noyud ni nobothne, ne idwoke e dala mar tony kendo nosiko kuno nyaka thone kata nyaka jadolo maduong’ mar dalano tho. Ne itimo kamano mondo jo ma oneko goyiem kik dhi pond e mier mag tony.​—Kwa 35:6, 11-​15, 22-​29; Jos 20:2-8.

• Mihudhi.

  Gin yugi ma wuok sa ma idino cham kendo ipiedhogi. Itiyo gi wachno e yor ranyisi ka iwuoyo e wi gima nono ma onge tich.​—Za 1:4; Mat 3:12.

• Miktam.

  En wach e dho Hibrania ma otigo e wiye zaburi auchiel (Za 16, 56-​60). En wach ma tiende ok ong’ere maber. Kata kamano, onyalo bedo “payo weche e gimoro.”

• Milkom.

  En nyasaye ma ne Jo-Amon lamo. Nyalo bedo ni ne en Molek. (1Ru 11:5, 7) Solomon ne ogero kuonde moting’ore ne Mil­kom ka ne loch Solomon chiegni rumo.​—Som MOLEK.

• Mina.

  Iluonge bende ni mane e bug Ezekiel. Itiyo kode e pimo pek mar gimoro kendo itiyo kode kaka pesa. Kaluwore gi gik machon mokuny, mina achiel ne rom gi Shekel 50, to Shekel achiel ne en gram 11.4. E ndiko mag dho Hibrania, mina achiel romre gi gram 570. Nyalo bedo ni ne nitie mina ma ne itiyogo e od ruoth, mana kaka ne nitie pimo mar bat ma ne itiyogo e od ruoth. E Ndiko mag dho Grik mag Jokristo, mina achiel ne romre gi drakma 100. Pekne ne romo gram 340. Mina 60 ne romo talanta achiel. (Ezr 2:69; Luk 19:13)​—Som Apendiks B14.

• Misango.

  Chiwo ma ng’ato golo ne Nyasaye ka ogoyogo erokamano, ka otimo richo, kata mondo oduok winjruok maber e kinde gi Nyasaye. Kochakore gi Abel, dhano ne golo chiwo mopogore opogore moriwo nyaka misengni mag le. Chiwo misengni nobedo chik ka ne otim singruok mar Chik Musa. Bang’ ka Yesu nosechiwo ngimane ma onge richo kaka misango, misengni mag le koro ne ok dwarre. Kata kamano, Jokristo pod dhi nyime chiwo misengni ne Nyasaye e yor ranyisi.​—Cha 4:4; Hib 13:15, 16; 1Jo 4:10.

• Misango mar ketho.

  En misango ma ng’ato chiwo nikech richone owuon. Opogore matin gi misengni mamoko mag richo nikech  ne odwoko ratiro mag singruok ma jaricho moloko chunyeno ne olalo nikech richone. Mano ne miyo iduoko kumne piny.​—Law 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Misango mar kuwe.

  En misango ma ng’ato ne chiwo ne Jehova kokwayo ni kuwe obed e kinde kode. Ng’at ma ne chiwo misangono, joode, jadolo ma ne tayo tij chiwo misangono, kaachiel gi jodolo ma ne nie tich chieng’no ne chamo misangono. Ne chalo ka gima omi Jehova suya mamit mar bor. Remo ma ne ochung’ ne ngima bende ne imiye. Ne chalo ka gima jodolo kod joodno ne chiemo kanyachiel gi Jehova, ma ne nyiso ni gin gi kuwe kod winjruok maber gi Jehova.​—Law 7:29, 32; Rap 27:7.

• Misango mar richo.

  En misango migolo ne richo ma ng’ato otimo nikech nyawo mar dhano to ok goyiem. Ne ichiwo le mopogore opogore kaluwore gi nyalo mar ng’at ma ne ipwodhono. Ng’ato ne nyalo chiwo le maduong’ kaka rwath kata matin kaka akuru.​—Law 4:27, 29; Hib 10:8.

• Misango mifwayo.

  Ne en chiwo ma jadolo ne keto lwete e bwo lwet ng’at ma ne oting’o chiwono kae to ofwayo lwedo moting’o chiwono koni gi koni. Kata jadolo owuon e ma ne fwayo chiwono. Tim mar fwayo chiwono ne en ranyisi ni ichiwo ne Jehova chiwogo.​—Law 7:30.

• Misango miwang’o.

  Ne en le miwang’o e kendo mar misango. Onge lemo moro amora ma jal mochiwe ne kawo. Le ma ne ichiwo ne gin kaka ruath, yim, nyuok, akuru, kata nyathi akuru.​—Wuo 29:18; Law 6:9.

• Molek.

  En nyasach Jo-Amon. Nyalo bedo ni en e ma bende ne iluonge ni Malkam, Milkom, kata Molok. Nyalo bedo ni en nying telo to ok nying nyasaye moro. Chik Musa ne wacho ni ng’ato ang’ata mowang’o nyathine e mach kaka misango ne Molek ne onego onegi.​—Law 20:2; Jer 32:35; Tic 7:43.

• Molok.​—

  Som Molek.

• Muhuri; kido.

  En gima itiyogo mondo oketgo kido e gimoro (ne igoye e lowo kata e odok) mondo onyis wuon gimoro, adiera mar gimoro, kata winjruok motim. Muhuru machon ne iloso gi gik matek (kidi, lak liech, kata bao) ma ne opa nyukta kata kido moko agwenya kuomgi mondo gisomre sa ma ogogi. Muhuri itiyogo e yor ranyisi kinyisogo gima en adier, kata gima nyiso wuon gimoro, kata ma nyiso gima opand tiende.​—Wuo 28:11; Neh 9:38; Fwe 5:1; 9:4.

• Muhuri mar tere.

  En kit muhuri ma ne irwako e lwedo, kata ma ne itweyo e tol kae to iliero e ng’ut. Ne en gima nyiso teko mar ruoth kata jatelo moro. (Cha 41:42)​—Som MUHURI.

• Muth-laben.

  En wach motigo e wi Zaburi 9. Tiende ne en, “Wach tho mar wuoyi.” Jomoko wacho ni ne en nying kata weche ma chako wer ma ne ji wero sa ma giwero zaburini.

N

• Nad.

  En mo makwar kwar ma nengone tek ma igolo kuom yiend spikenard (Nardostachys jatamansi ). Nikech nengone ne tek, kinde mang’eny ne ikike gi modhi ma nengogi ni piny. Seche moko ne iwuondo ji gi modhi mamoko ma ok gin mag nad. Mariko kod Johana nowacho ni nad ma ne owirgo Yesu ne en “nad madier.”​—Mar 14:3; Joh 12:3.

• Ndalo mag giko.

  Wechegi kaachiel gi mamoko machal kodgi kaka “giko mar ndalo,” itiyogo kiwuoyo kuom kinde ma gik ma Muma nokoro biro chopo e gikogi. (Eze 38:16; Dan 10:14; Tic 2:17) Moko kuom weche mokorgo nyalo kawo kinde machuok kata malach kaluwore gi gik monego otimre. Kinde mang’eny, Muma wuoyo kuom “ndalo mag giko” mar kinde ma Yesu nitieni.​—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3.

• Ndiko.

  Weche maler ma yudore e Wach Nyasaye. Wachni itiyogo e Ndiko mag dho Grik mag Jokristo kende.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Nehiloth.

  En nying ma tiende ok ong’ere ma yudore e wi Zaburi 5. Jomoko wacho ni en gir thum mikudho ka giparo ni en cha·lilʹ e dho Hibrania ma en asili. Kata kamano, onyalo bedo wer moro.

• Ng’anyo ne Nyasaye.

  Wach motigo e dho Grik ni a·po·sta·siʹa en “bedo mabor gi ng’ato.” Tiend wachno en “weyo, kwedo, kata jwang’o.” E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, “ng’anyo ne Nyasaye” itiyogo kiwuoyo kuom jo ma oweyo lamo madier.​—Nge 11:9; Tic 21:21; 2Th 2:3.

• Ng’at man thuolo; Ng’at moket thuolo.

  Kinde loch mar Jo-Rumi, ng’at man thuolo ne en ng’at ma ne onyuol ka nigi ratiro duto mag Jo-Rumi. Mopogore gi mano, ng’at moket thuolo ne en ng’at mogony kuom bedo misumba. Ng’at mogony kaluwore gi chik ne imiyo ratiro mag Jo-Rumi. Kata kamano, ne ok onyal bedo gi telo. To misumba mogony ka ok oluw chik sirkal ne onge gi ratiro duto mag Jo-Rumi.​—1Ko 7:22.

• Ng’at marach.

  Mani en nying miluongogo Satan Jachien ma en ng’at ma kwedo Nyasaye kod chikene makare.​—Mat 6:13; 1Jo 5:19.

•  Ngero.

  En wach moting’o rieko kata sigana moro machuok machiwo puonj kata ma nyiso adiera moro maduong’ kitiyo gi weche machuok. Ngeche mag Muma nyalo bedo wach moro ma kore tek. Ngero oting’o adiera moro moket e yo ma achiel kachiel. Kinde mang’eny, inyalo wache e yor ranyisi. E ogendni moko, nitiere ngeche ma nobedo weche mitiyogo pile e yor ajara gi achaya.​—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.

• Ng’wono mogundho.

  E dho Grik en tim maber kendo mowinjore. Ng’enyne itiyo kode kiwuoyo e wi mich ma ng’ato ochiwo gi ng’wono. Sa ma iwuoyo e wi ng’wono mogundho mar Nyasaye, iwuoyo e wi mich ma Nyasaye ochiwo nono kendo e yo malach ka ok ogen ni ibiro chule gimoro. Omiyo, olero kaka Nyasaye en jachiwo maduong’ kendo onyiso dhano hera kod ng’wono e okang’ ma malo ahinya. En gima ng’ato chiwo mana nikech ohero to ok nikech ng’at ma imiyono otiyo ne gino kata owinjorego.​—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Nisan.

  Ne ochak luong dwe mar Abib kamano bang’ ka Jo-Israel ne osewuok e tuech Babulon. En dwe mokwongo e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mar abiriyo e kalenda mar pur. Ne ochakore e dier Mach to ne orumo e dier April. (Neh 2:1)​—Som Apendiks B15.

• Nitie; intie; entie.

  Kuonde moko e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, wechego itiyogo ka iwuoyo kuom kinde ma Yesu Kristo ni e kom-loch chakre ndalo ma ne idhi kete obed Ruoth ma Mesia nyaka kinde mag giko mar ndalo. Kinde ma iwacho ni Kristo nitie ok en mana biro kae to owuok mapiyo. Kar mano, kindeno okwako ndalo ma nitie gik ma nyiso ni en kindeno.​—Mat 24:3.

• Nyak mokwongo.

  Gik mokwong ka e ndalo keyo; nyak mokwongo mar gimoro amora. Jehova nochiko oganda Israel mondo omiye nyak mokwongo mar dhano, le, kata mag gik monyak e puodho. Oganda Israel duto ne miyo Nyasaye nyak mokwongo e Sap Makate ma Ok Oketie thowi kod e kinde Pentekost. Wach motigo ni “nyak mokwongo” ne otigo e yor ranyisi kiwuoyo kuom Yesu kod jopuonjrene mowir.​—1Ko 15:23; Kwa 15:21; Nge 3:9; Fwe 14:4.

• Nyangu.

  Ng’ado pien mar duong’ dichwo. Ne en chik kuom Ibrahim kod kothe, to ok en chik momako Jokristo. Itiyo kode bende kaka ngero kata ranyisi e yore mopogore opogore ei Ndiko.​—Cha 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3.

• Nyapong’.

  En kidi molworore ma iluowo e wi nyawadgi mondo oreggo mogo. Ne iketo luth e dier kidi mapiny mondo nyapong’ olworree. E kinde Muma, pong’ mirundo gi lwedo ne yudore e mier mang’eny kendo mon e ma ne regee. Chik Musa ne tamo ng’ato mako pong’ kata nyapong’ kaka gir singo nikech mano e ma ne miyo joot chiembgi mapile. Pong’ maduong’ machal kamano ne irundo gi jamni.​—Rap 24:6; Mar 9:42.

O

• Ochot.

  En ng’at ma terore, to moloyo mondo ochule. (E dho Grik, wach molok ni “ochot” en porʹne, motudore gi wach miloko ni “uso.”) Wachno itiyogo ahinya kuom mon. Kata kamano, Muma wuoyo e wi chwo ma gin ochode. Chik Musa nokwero chode kendo pesa ma ng’ato noyudo e chode ne ok nyal kel kaka chiwo e hema mar lamo. Jo ma ne lamo nyiseche manono to ne tiyo gi ochode e loso pesa. (Rap 23:17, 18; 1Ru 14:24) Muma tiyo gi wachno e yor ranyisi kowuoyo e wi ng’ato, oganda, kata riwruoge ma lamo sanamu to konchiel giwacho ni gilamo Nyasaye. Kuom ranyisi, bug Fweny luongo dinde duto manie “Babulon Maduong’ ” ni jachode nikech oseriwore gi joloch mag piny mondo oyud teko kod mwandu.​—Fwe 17:1-5; 18:3; 1We 5:25.

• Odiechieng Ikruok.

  En odiechieng’ ma notelo ne chieng’ Sabato. Odiechiengno e ma Jo-Yahudi ne ikoe gik ma ne dwarore ne Sabato. Odiechiengno ne rumo bang’ podho chieng’ kendo en e odiechieng’ ma sani waluongo ni Tich Abich, ma Sabato ne chakoree. Odiechienge Jo-Yahudi ne chakore godhiambo nyaka e odhiambo ma ne luwo.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Odiechieng Pwodhruok.

  Kuom odiechienge duto maler mag Jo-Israel, ne en odiechieng’ maduong’ie moloyo. Ne iluonge bende ni Yom Kippur (wach mogol e dho Hibrania ma en yohm hak·kip·pu·rimʹ, tiende ni “odiechieng umo”). Ne itime tarik 10 e dwe mar Ethanim. Ma e odiechieng’ kende e higa mangima ma jadolo maduong’ ne donjo e Ka Maler Moloyo e hema mar lamo. Bang’e ne gitimo kamano ka noseger hekalu. Ka en kuno, ne ochiwo remo mar misengni ne richone owuon, ne richo mar Jo-Lawi ma moko, kod richo mar oganda. Ne en kinde mar chokruok maler kod tueyo chiemo. Bende ne en chieng’ sabato kendo ji ne ok ti tijegi.​—Law 23:27, 28.

• Odundu mar pimo.

  Borne en bede auchiel. Kaluwore gi bat mapile oromo mita 2.67 (fut  8.75), to bat maborie mogik en mita 3.11 (fut 10.2). (Eze 40:3, 5; Fwe 11:1)​—Som Apendiks B14.

• Ofuko mar akor.

  En ofuko ma jadolo maduong’ mar Israel ne rwako koumogo chunye samoro amora ma ne odonjo Ka Maler. Ofukono ne obawie kite mogwaro ma nengogi tek. Ne iluonge ni “ofuko mar akor ma iting’ogo gik ma nyiso buche ma Nyasaye ong’ado” nikech ne oting’o Urim gi Thummim, ma ne itiyogo mondo ofweny bura ma Nyasaye ong’ado e wach moro. (Wuo 28:15-​30)​—Som Apendiks B5.

• Ombulu.

  Ne gin bepe moko matindo tindo kata kite ma ne itiyogo e ng’ado wach moro. Ne itueyogi e nanga kata ketogi ei gimoro kae to iyiekogi. Bao kata kidi ma ne okwongo lwar oko, kata ma ne okwong kaw e ma ne iyiero. Kinde mang’eny, ne ilemo mondi ka pok otim mano.​—Jos 14:2; Za 16:5; Nge 16:33; Mat 27:35.

• Omer.

  En gir pimo cham. Oromo lita 2.2, kata achiel kuom apar mar efa. (Wuo 16:16, 18)​—Som Apendiks B14.

• Oniks.

  En kidi motegno ma nengone bet tek. En achiel kuom kite mag agate. Oniks en kidi ma nigi rangi mopogore opogore. Rangigo gin, rachar, rateng’, rabuor, rakwar, raburu, kod ralum. Ne ikete e lewni makende mag jadolo maduong’.​—Wuo 28:9, 12; 1We 29:2; Ayu 28:16.

• Orujre.

  En pien molir kata tol mokadi kitiyo gi leche, lum, kata yie gimoro. Diere ka malach e ma ne ikete gima idiro, ma ng’enyne ne en kidi. Konchiel ne itueyo e bat, to komachielo e ma ne iweyo sa ma oserunde. Ogendni machon ne tiyo gi joba orujre e lweny.​—Bur 20:16; 1Sa 17:50.

• Osimbo maler.

  En gi ma opamore ma nyilni molos gi dhahabu kendo nondikie gi dho Hibrania ni, “Ler en mar Jehova.” Ne ikete e nyim kilemba ma ne jadolo tueyo. (Wuo 39:30)​—Som Apendiks B5.

• Osuru.

  En chudo ma piny moro kata jaloch moro ne chiwo mondo onyis ni obolore ne loch moro mondo kuwe obedie kata mondo orit pinye. (2Ru 3:4; 18:14-​16; 2We 17:11) Wachno itiyogo bende kiwuoyo e wi osuru ma ng’ato achiel achiel chulo.​—Kwa 5:4; Rum 13:7.

P

• Paradiso.

  Puodho ma jaber ahinya. Puodho mokwongo ma kamano ne en Eden ma Jehova noloso ne dhano ariyo mokwongo. Sama Yesu ne wuoyo gi achiel kuom joketho ma ne ogur bute, ne owuoyo e yo ma nyiso ni piny ibiro lok mi bed paradiso. E 2 Jo-Korintho 12:4, itiyo gi nyingno kiwuoyo e wi paradiso mabiro. To e Fweny 2:7, iwuoyo kuome kaka paradiso manie polo.​—Wer 4:13; Luk 23:43.

• Pasaka.

  Pasaka ne en sawo ma ne itimo higa ka higa e odiechieng’ mar 14, e dwe mar Abib (ma bang’e ne iluongo ni Nisan). Sawono ne iparogo resruok mar Jo-Israel ka ne giwuok Misri. E sawono ne iyang’o nyarombo (kata diel) kae to ibule kata ithole kendo ne ichame gi alot makech kod makate ma ok oketie thowi.​—Wuo 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pasia.

  Nanga maber ma ne otwang’ie pichni mag jokerubi. Nangano ne pogo Kama Ler gi Kama Ler Moloyo e hema mar lamo kendo bang’e e hekalu. (Wuo 26:31; 2We 3:14; Mat 27:51; Hib 9:3)​—Som Apendiks B5.

• Pentekost.

  Ne en sawo mar ariyo kuom sewni adek madongo ma ne dwarore ni chwo duto ma Jo-Yahudi odhi otim Jerusalem. Tiend Pentekost en “(Odiechieng’) mar 50.” En nying mitiyogo e Ndiko mag dho Grik mag Jokristo. E Ndiko mag Dho-Hibrania iluonge ni Sawo mar Keyo kata Sawo mar Jumbe. Ne itime e odiechieng’ mar 50. Ne ing’eyo odiechiengno kochak kweno e tarik 16 e dwe mar Nisan.​—Wuo 23:16; 34:22; Tic 2:1.

• Persia; Jo-Persia.

  Persia en nying piny, to Jo-Persia ne gin oganda ma kinde mang’eny ne itudo gi Jo-Media. Chon Jo-Persia nodak mana yo milambo mar piny Iran e alwora motimo gode. Ka ne Kuros Maduong’ (ma johistori moko wacho ni wuon-gi ne en Ja-Persia to min-gi ne nya Media), locho e wi Jo-Persia, Jo-Persia ne obedo gi teko e wi Jo-Media kata obedo ni ogendni ariyogo ne locho kanyachiel. Kuros ne oloyo Babulon e higa mar 539 K.K.P. mogonyo Jo-Yahudi mondo odog thurgi. Loch mar Jo-Persia ne chakore e Aora Indus ma ne ni yo wuok chieng’ nyaka e Nam Aegea ma ne ni yo milambo. Jo-Persia ne olocho e wi Jo-Yahudi nyaka e higa mar 331 K.K.P ma en higa ma Aleksanda Maduong’ ne oloyoe Jo-Persia. Daniel ne oneno fweny mar loch mar Jo-Persia. Buge mamoko mag Muma kaka Ezra, Nehemia, kod Esta bende wuoyo e wi lojno. (Ezr 1:1; Dan 5:28; 8:20)​—Som Apendiks B9.

• Pim.

  En kidi mar pimo gimoro. Bende, en nengo ma ne Jo-Filistia goyo ka gipiago gik mopogore mag mula. Kite mang’eny ma kamago ma ne okuny Israel ondikie ni “pim,” ma en  dho Hibrania. Kitego pekgi romo gram 7.8, ma nyalo bedo ariyo kuom adek mar shekel.​—1Sa 13:20, 21.

• Pinyruodh Nyasaye.

  Wechegi itiyogo kiwuoyo kuom ratiro ma Nyasaye nigo mar locho e wi gik moko duto kokalo kuom sirkal mar Wuode Kristo Yesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Porneia.​—

  Som TERRUOK.

• Purim.

  En nyasi ma ne itimo higa ka higa chieng’ tarik 14 kod 15 e dwe mar Adar. Noparo ne Jo-Yahudi kaka ne oresgi e kinde Esta ma ne en chi ruoth. Pu·rimʹ ok en dho Hibrania to tiende en “ombulu.” Nyasi mar Purim, kata Nyasi mar Ombulu ne oluong kamano nikech Pur (Ombulu) ma Haman nogoyo mondo ong’ego odiechieng’ ma ne odhi tiekoe Jo-Yahudi.​—Est 3:7; 9:26.

• Pwodho Richo.

  E Ndiko mag dho Hibrania, mano notudore gi misengni ma ne ichiwo mondo oyaw ne ji yo mar wuoyo gi Nyasaye kendo lame. E bwo Chik Musa, ne igolo misengni ahinya ahinya dichiel e higa e Odiechieng Pwodhruok mondo olos winjruok e kind Nyasaye gi dhano, kata obedo ni ng’ato achiel achiel kata oganda duto ne gin joricho. Misenginigo ne nyiso kaka misango ma Yesu ne dhi chiwo ne dhi pwodho chuth richo mag oganda dhano duto dichiel komiyogi thuolo mar bedo gi winjruok maber gi Jehova.​—Law 5:10; 23:28; Kol 1:20; Hib 9:12.

R

• Rahab.

  En wach motigo e yor ranyisi e bug Ayub, Zaburi, kod Isaya (ok en Rahab miwuoyoe e bug Joshua). E bug Ayub, weche molworo wachno nyiso ni iwuoyo kuom le moro maduong’ modak e nam. Kuonde mamoko, itiyo kode kiwuoyo e wi Misri.​—Ayu 9:13; Za 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Ranyisi.

  En gimoro, tim moro, chal moro, kata gimoro ma ok mapile ma nyiso gima timore kata ma biro timore.​—Cha 9:12, 13; 2Ru 20:9; Mat 24:3; Fwe 1:1.

• Raum mar loso winjruok.

  En raum mar sandug singruok. Jadolo maduong’ ne kiro remo mar misango mar golo richo e nyim sandugno e Odiechieng Pwodhruok. Tiende e dho Hibrania en “umo (richo),” to samoro bende onyalo bedo “yweyo (richo).” Ne olose gi dhahabu lilo kendo ne nitie jokerubi ariyo mochung’ e wiye koni gi koni. Seche moko iluonge aluonga ni “raum.” (Wuo 25:17-​22; 1We 28:11; Hib 9:5)​—Som Apendiks B5.

• Rawar.

  En nengo michulo mondo owargo gimoro oa e tuech, kum, chandruok, richo, kata e bwo ting’ moro. Ne ok ochuno ni rawarno obed pesa kinde duto. (Isa 43:3) Rawar ne dwarore e weche mopogore opogore. Kuom ranyisi, yawuoyi makayo duto gi le ma chwo makayo duto ne gin mag Jehova. Omiyo, mondo ogonygi kik ti kodgi e tij Jehova, ne nyaka chul rawar kata nengo mar warogi. (Kwa 3:45, 46; 18:15, 16) Ka ne nitie ruath ma kwiny to wuon-go ok otueye mi onego ng’ato, wuon-go ne nyaka chul rawar mondo kik nege mana kaka ne itimo ne wuon ruath ma kamano. (Wuo 21:29, 30) Kata kamano, ng’at moneko goyiem ne ok oyiene chulo rawar. (Kwa 35:31) Maduong’ moloyo, Muma wuoyo kuom rawar ma Kristo nochulo ka ne otho tho mar misango mondo ogony dhano ma winjo Nyasaye oa e tuech mar richo kod tho.​—Za 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Roho.

  E dho Hibrania en ruʹach, to e dho Grik en pneuʹma. Iloke ni “roho” kendo tiende ng’eny. Giduto gichung’ ne gimoro ma wang’ dhano ok nyal neno ma nigi teko. E dho Hibrania kod dho Grik, wechego itiyogo kiwuoyo kuom (1) yamo, (2) much ngima ma chuech mag piny nigo, (3) gima miyo ng’ato wacho kata timo gik moko e yo moro, (4) wach mokudh mowuok ka Nyasaye, (5) chuech mag polo, kod (6) teko mar Nyasaye, tiende ni roho maler.​—Wuo 35:21; Za 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Roho maler.

  En teko ma ok ne ma Nyasaye tiyogo e chopo dwache. En teko maler nikech owuok kuom Jehova ma en Nyasaye maler kendo makare e okang’ ma malo chuth. Bende, oler nikech en teko ma Nyasaye tiyogo e timo gik maler.​—Luk 1:35; Tic 1:8.

• Ruoth ma Dhako mar Polo.

  En nying nyasaye ma dhako ma Jo-Israel ma noseweyo Nyasaye madier ne lamo e kinde Jeremia. Jomoko wacho ni en nyasach Jo-Babulon ma dhako miluongo ni Ishtar (Astarte). Nying nyasach Jo-Sumeria ma notelone ne iluongo ni Inana ma tiende en “Ruoth ma Dhako mar Polo.” Mopogore gi wacho ni en nyasach polo, ne iwacho bende ni en nyasaye ma chiko weche mag nyuol. Jo-Misri opayo nying Astarte e gimoro ni “Mikayi mar Polo.”​—Jer 44:19.

S

• Sabato.

  En wach mogol e dho Hibrania to tiende en “yueyo” kata “weyo.” En odiechieng’ mar abiriyo mar juma kaluwore gi kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo. Ne ochakore Tich Abich bang’ podho chieng’, to norumo  Ngeso bang’ podho chieng’. Odiechienge mamoko mag sawo e kor higa, kaachiel gi higa mar abiriyo kod mar piero abich, bende ne iluongo ni sabato. Onge tich moro amora ma ne onego otim chieng’ Sabato mak mana tije mitimo e hekalu. E higni mag Sabato, ne ok onego opur puothe kendo Jo-Hibrania ne ok chun jowetegi gi chulo gope. E Chik Musa, weche ma ne onego oluw motudore gi Sabato ne ok gin ting’ mapek. To mos mos jotend din nomedo chikegi giwegi kendo mano nomiyo rito Sabato nobedo matek ne ji e ndalo Yesu.​—Wuo 20:8; Law 25:4; Luk 13:14-​16; Kol 2:16.

• Samaria.

  Kuom higni 200 kama, ne en dala maduong’ kod alwora duto mar pinyruoth ma nyandwat ma ne nigi dhoudi apar mag Israel. Dalano ne oger e wi got ma nyinge Samaria. E ndalo Yesu, Samaria ne en nying miluongogo alwora moro ma ne yudore e kind Galili gi Judea. Galili ne ni yo nyandwat, to Judea ne ni yo milambo. Kinde mang’eny, Yesu ne ok yal e alworano, kata kamano, ne ojakalo e iye kendo wuoyo gi jo ma ne odak kuno. Petro notiyo gi ofungu mar ariyo mar Pinyruoth, ma en ofungu mar ranyisi ka ne Jo-Samaria oyudo roho maler. (1Ru 16:24; Joh 4:7; Tic 8:14)​—Som Apendiks B10.

• Sanamu; Lamo sanamu.

  Sanamu en kido mar gimoro amora. Onyalo bedo mar gima nitie kata ma ji paro apara ma samoro inyalo tigo e lamo. Lamo sanamu en miyo sanamu luor, kulorene, kendo here.​—Za 115:4; Tic 17:16; 1Ko 10:14.

• Sandug Chik.

  Ochung’ ne Chike Apar ma nondik e kite ariyo ma ne omi Musa.​—Wuo 31:18.

• Sandug singruok.

  Ma en sanduk ma ne olos gi yadh shita kendo ne omwone gi dhahabu, to ne ikete Ka Maler Moloyo e hema mar romo, kendo bang’e ne okete Ka Maler Moloyo e hekalu ma Solomon nogero. Ne en gi raum mar dhahabu moting’o jokerubi ariyo momanyore koni gi koni. Ahinya wuon, gik ma ne ni e iye ne gin kite ariyo ma ne ondikie Chike Apar mag Musa. (Rap 31:26; 1Ru 6:19; Hib 9:4)​—Som Apendiks B5 kod B8.

• Sang’tuari.

  En ka maler mowal ne lamo. Kata kamano, kinde mang’eny ne iluongo hema mar lamo kod hekalu ma ne ni Jerusalem ni sang’tuari. Ka ma Nyasaye odakie e polo bende iluongo kamano.​—Wuo 25:8, 9; 2Ru 10:25; 1We 28:10; Fwe 11:19.

• Sanhedrin.

  Mani ne en bura maduong’ mar Jo-Yahudi ma ne yudore Jerusalem. E ndalo Yesu, burano ne nigi ji 71. Jogo ne oriwo jadolo maduong’ kod jomamoko ma ne osegabedo e migawo mar jadolo maduong’, gi jood jodolo madongo, gi jodongo, gi jodong dhoudi, gi jodong anyuola, kod jondiko.​—Mar 15:1; Tic 5:34; 23:1, 6.

• Sap Kiche.

  Iluonge bende ni Sawo mar Hembe, kata Sawo mar Choko. Ne itime tarik 15-​21 e dwe mar Ethanim e giko higa mar pur. Kindeno Jo-Israel ne bedo mamor kendo ne gigoyo ne Jehova erokamano kuom guedho chambgi. E kinde nyasino, ji ne dak e kiche mondo oparnegi kaka ne giwuok Misri. Ne en achiel kuom sewni madongo ma ne dwarore ni chwo duto odhi otim Jerusalem.​—Law 23:34; Ezr 3:4.

• Sap Makate ma Ok Oketie Thowi.

  Ma ne en sawo mokwongo kuom sewni adek madongo ma Jo-Israel ne timo higa ka higa. Ne ochakore tarik 15 e dwe mar Nisan, ma en odiechieng’ ma ne luwo chieng’ Pasaka, kendo ne itime kuom ndalo abiriyo. Makate ma ok oketie thowi kende e ma ne ichamo kiparogo ndalo ma ne Jo-Israel owuok Misri.​—Wuo 23:15; Mar 14:1.

• Satan.

  Nyingni tiende en “Ja akwede” e dho Hibrania. E dhok machon, itiyo kode kiwuoyo kuom Satan Jachien, ma en Jasigu maduong’ mar Nyasaye.​—Ayu 1:6; Mat 4:10; Fwe 12:9.

• Sawo mar Keyo; Sawo mar Jumbe.​—

  Som PENTEKOST.

• Sawo mar Walo Hekalu.

  Ma en sawo ma ne itimo higa ka higa mar pwodho hekalu bang’ ka ruoth moro miluongo ni Antioko Epifane ne ochide. Sawono ne chakore tarik 25 e dwe mar Chislev kendo ne itime kuom ndalo aboro.​—Joh 10:22.

• Sayun; Got Sayun.

  Ne en nying dala Jo-Jebus ma ne ochiel motegno. Ne oyudore e got man yo milambo mar Jerusalem. Ka ne Daudi osekedo mokawe, nogero ode mar ruoth e dalano. Bang’e, ji ne ochako luonge ni “dala Daudi.” (2Sa 5:7, 9) Sayun nobedo got maler, ahinya ahinya ne Jehova ka ne Daudi odaro sandug singruok motero kanyo. Bang’e, nyingno koro ne itiyogo kiwuoyo kuom alwora mar hekalu e Got Moria. Kinde mamoko, ne itiyo kode kiwuoyo kuom dala mar Jerusalem mangima. Kinde mang’eny, Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo tiyo gi nyingno e yor ranyisi.​—Zab 2:6; 1Pe 2:6; Fwe 14:1.

• Sea.

  Ne en gima ipimogo cham. Kopime gi bath, onyalo bedo lita 7.33. (2Ru 7:1)​—Som Apendiks B14.

•  Sela.

  En wach ma tiende tek ma itiyogo e Zaburi kod Habakuk. Onyiso sa ma jower onego oling’ kata thum onego oling’, kata jower gi thum onego oling’ riat mondo gipar matut kata mondo wach mowach owinjre maber. Loko mar Greek Septuagint loko wachni ni di·aʹpsal·ma, ma tiende en “ling’ matin.”​—Za 3:4; Hab 3:3.

• Shebat.

  En nying dwe mar 11 e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, kendo nying dwe mar abich e kalenda mar pur. Jo-Israel ne oluonge kamano ka ne gisewuok e tuech e piny Babulon. Nochakore e dier dwe mar Januar to ne orumo e dier dwe mar Februar. (Zek 1:7)​—Som Apendiks B15.

• Shekel.

  Jo-Hibrania ne tiyo kode e pimo pek mar gimoro kendo ne gitiyo kode kaka pesa. Ne en gram 11.4. “Shekel mar ka maler” ne en wach mitiyogo kijiwo ni pek mar gimoro ne ni e wang’e kak kendo ni nyaka orom gi shekel ma ne ikano e hema mar lamo. Nyalo bedo ni ne nitie shekel ma ka ruoth (ne opogore gi shekel mapile) kata rapim mikano e od ruoth.​—Wuo 30:13.

• Sheminith.

  En wach mitiyogo e thum, ma tiende en “mar aboro” ma nyalo bedo ni en dwol mapiny. Nitiyo kode e gige thum kiwuoyo kuom gige thum ma golo dwol mamor. E wer, ochung’ ne wer gi dwol mapiny.​—1We 15:21; Za 6:wiye; 12:wiye.

• Sheol.

  En dho Hibrania, to e dho Grik en “Hades.” Iloke ni “Liel” gi nyukta mokwongo maduong’ mondo onyisgo ni ochung’ ne kar jo ma otho duto.​—Cha 37:35; Za 16:10; Tic 2:31.

• Singo.

  En gima ng’ato nyiso Nyasaye ni obiro timo kata ni obiro chiwone misango kata miye mich moro, kata ni obiro tiyo ne Nyasaye e yo moro, kata ni obiro weyo tiyo gi gik moko ma chik ok okwero. Ne ochalre mana gi kuong’ruok.​—Kwa 6:2; Ekl 5:4; Mat 5:33.

• Singruok.

  Winjruok ma Nyasaye kod dhano timo, kata ma ji ariyo timo ni gibiro timo gimoro kata ni ok gibi timo gimoro. Seche moko ng’at achiel e ma ne bedo gi ting’ mar timo gima giwinjoreeno. Kinde moko, ji ariyogo duto ne bedo gi ting’ mar timo kaka giwinjore. Mopogore gi singruok ma Nyasaye ne timo gi dhano, Muma wuoyo e wi singruok ma moko kaka: singruok e kind ng’ato gi nyawadgi, e kind dhoudi, e kind ogendini, kata e kind grube. Singruoge moko ma osemulo ngima dhano ahinya gin ma Nyasaye notimo gi Ibrahim, Daudi, Jo-Israel (singruok mar Chik), kod Israel mar Nyasaye (singruok manyien).​—Cha 9:11; 15:18; 21:27; Wuo 24:7; 2We 21:7.

• Siria; Jo-Siria.​—

  Som ARAM; JO-ARAM.

• Siro.

  En gima oger ma siro ot kata moger to ochung’ kende. Moko ne igero mondo opargo gimoro maduong’ ma ne otimore. Ne oti gi sirni e gero hekalu kod udi ma ne Solomon ogero. Jo ma lamo nyiseche manono ne gero sirni mondo gitigo e lamo. Kinde moko Jo-Israel bende ne timo kamano.​—Bur 16:29; 1Ru 7:21; 14:23.

• Siro mar kidi.

  En siro mochung’ tir ma ng’enyne ne iloso gi kidi. Nenore ni ne en ranyisi mar duong’ Baal kata mar nyiseche mamoko.​—Wuo 23:24.

• Siro mar yien.

  Wach Hibrania ma en (ʼashe·rahʹ ) tiende en (1) siro milamo mochung’ ne Ashera, nyasach Jo-Kanaan ma dhako mochung’ ne nyuol, kata (2) kido mar Ashera owuon. Nenore ni sirnigo ne ochung’ tir kendo nyalo bedo ni ne imedo bao moro kuomgi. Nyalo bedo ni ne gin sirni ma ok opa kata yiende.​—Rap 16:21; Bur 6:26; 1Ru 15:13.

• Sirti.

  Gin kuonde ariyo madongo kendo mathany thany ma nam osokorego gi iye e dho wath man Libya, e Afrika ma Nyandwat. Jokwang’ yie machon noluoro kuondego nikech apaka ne siko chwalo kuoyo manie dho nam. (Tic 27:17)​—Som Apendiks B13.

• Sivan.

  Ka ne Jo-Israel owuok e tuech e piny Babulon, ne oluong dwe mar adek e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Sivan, to en dwe mar ochiko e kalenda mar pur. Nochakore e dier Mei to ne orumo e dier Jun. (Est 8:9)​—Som Apendiks B15.

• Sulwe mokinyi.

  En e sulwe ma wuok mogik yo wuok chieng’ ka pok chieng’ owuok. En e ma oyawo piny.​—Fwe 22:16; 2Pe 1:19.

• Sunagogi.

  Tiend wachni en “choko kanyachiel kata chokruok.” E Ndiko mang’eny itiyo kode kiwuoyo kuom ot kata kamoro ma Jo-Yahudi ne romoe mondo gisom Ndiko, giyud puonj, giyal, kendo mondo gilem. E ndalo Yesu, mier matindo mag Israel ne nigi sunagogi achiel, to mier madongo ne bedo gi mokalo achiel.​—Luk 4:16; Tic 13:14, 15.

T

• Talanta.

  En pes Jo-Hibrania ma nengone ni malo moloyo kendo en kidi mar pimo ma pekie moloyo. Pekne ne romo kilo 34 kama. Talanta mar Jo-Grik to ne tin kendo pekne ne romo kilo 20 gi nus kama. (1We 22:14; Mat 18:24)​—Som Apendiks B14.

•  Tamuz.

  (1) En nying nyasaye ma mon ma Jo-Hibrania ma noweyo Nyasaye ne lamo Jerusalem. Wachore ni Tamuz ne en ruoth ma ji nochako lamo bang’ thone. Dho Sumeria luongo Tamuz ni Dumuzi kendo iwacho ni ne en chot Inana (Ishtar nyasach Jo-Babulon) nyasaye ma dhako ma chiko weche nyuol. (Eze 8:14) (2) Bang’ ka Jo-Israel ne osewuok e tuech Babulon, ne ochak luong dwe mar ang’wen kamano e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mar apar e kalenda mar pur. Ne ochakore e dier Jun to ne orumo e dier Julai.​—Som Apendiks B15.

• Tataro.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, Tataro en kar tuech ma ne owitie malaike ma ne ong’anyo e ndalo Noa. Wach motigo e 2 Petro 2:4 ni, ‘wito e Tataro’ (tar·ta·roʹo) ok nyis ni “malaike ma notimo richo” ne owit e Tataro moro ma jo ma ok ong’eyo Nyasaye wacho. Giwacho ni en kar tuech moro manie bwo lowo motimo mudho ma itueyoe nyiseche matindo. Kar mano, wachno nyiso ni Nyasaye ne oriembogi e polo momayogi migepegi, kae to ne owitogi e mudho mandiwa mondo kik ging’e chenro mag Nyasaye. Mudhono bende nyiso gima biro yudogi ma Ndiko wacho ni en kethruok ma nyaka chieng’ kanyachiel gi jalochgi, ma en Satan Jachien. Kuom mano, Tataro nyiso chal ma piny mogik ma malaike ma nong’anyogo nitiere. Opogore gi “abiso” miwuoyoe e Fweny 20:1-3.

• Tebeth.

  Bang’ ka Jo-Israel ne osewuok e tuech Babulon, ne ochak luong dwe mar apar kamano e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo, to en dwe mar ang’wen e kalenda mar pur. Ne ochakore e dier Desemba to ne orumo e dier Januar. Ng’enyne iluonge aluonga ni “dwe mar apar.” (Est 2:16)​—Som Apendiks B15.

• Terafim.

  Gin nyiseche kata sanamu ma joot ne lamo kata ma ne gipenjo gik ma dhi timore. (Eze 21:21) Moko ne olos kaka dhano kendo marom gi dhano, to moko ne tindo. (Cha 31:34; 1Sa 19:13, 16) Gik machon ma nokuny e piny Mesopotamia nyiso ni bedo gi terafim ne chiko ng’at ma ne imiyo mwandu mag dalagi. (Mano nyalo nyiso gimomiyo Rahel nokawo terafim mar wuon-gi.) Nenore ni mano ne ok timre e piny Israel kata obedo ni ne nitie jo ma ne lamo terafim e kinde jobura kata e kinde ruodhi kendo gin moko kuom gik ma Ruoth Josia noketho.​—Bur 17:5; 2Ru 23:24; Hos 3:4.

• Terruok.

  E dho Grik en por·neiʹa, ma en wach mitiyogo e Muma kiwuoyo kuom kit nindruok moko ma Nyasaye ok oyiego. Oriwo terruok, chode, nindruok e kind jo ma ok okendore, nindruok e kind chwo gi chwo kata e kind mon gi mon, kata nindruok e kind dhano gi le. E bug Fweny, oti kode kiwuoyo e wi “Babulon Maduong’ ” mochung’ ne dinde duto mag miriambo miluongo ni jachode. Iluonge kamano nikech oriwore gi jotelo mag piny mondo oyud teko kod mwandu. (Fwe 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Tic 15:29; Gal 5:19)​—Som OCHOT.

• Thowi.

  En gima ne iketo e mogo midwalo mondo okuodi kata e gik mimadho mondo obed mawach-wach, to ahinya ahinya ne en mogo mosebagi kae to okan mondo otigo kaka thowi. Kinde mang’eny itiyo kode e Muma kaka ranyisi mar richo, kata kethruok. Bende, itiyo kode kiwuoyo kuom dongruok ma ok nenre ayanga.​—Wuo 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Tim-juok.

  Oriwo yie ma jomoko nigo ni sa ma ng’ato otho ringrene e ma tho, to chunye dhi nyime bedo mangima kamoro kendo ni ginyalo tudore gi jo ma ngima, to moloyo ka gitiyo gi ng’at ma nigi teko mar wuoyo gi jo ma otho. Dho Grik miloko ni “tim-juok” en phar·ma·kiʹa, ma tiende en “tiyo gi yedhe ma mero.” Wachno ne otud gi timbe juok nikech kinde machon ne itiyo gi yedhe mamero mondo ng’ato oyudgo teko mar jochiende mondo otimgo juok.​—Gal 5:20; Fwe 21:8.

• Tim makare.

  E Muma, en gima kare kaluwore gi chike Nyasaye.​—Cha 15:6; Rap 6:25; Nge 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Tim wang’-teko.

  E dho Grik en a·selʹgei·a, ma en wach moriwo richo madongo e wang’ Nyasaye ma ng’ato timo goyiem ma ok odewo gimoro amora. Ng’at ma kamano ochayo jo ma nie loch, kod chike moketi. Wachni ok oriwo richo moko matindo tindo.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Tishri.​—

  ⁠Som ETHANIM kod Apendiks B15.

• Togo.

  En gima dongo e pi machal gi odundu. Itiyo kode e loso yiedhi, okapu, kod gik miting’ogo mamoko. Ne iloso kode bende gik mindikoe machalo otas kendo ne itiyo kode e loso thoth kitepe modol.​—Wuo 2:3.

• Tuech.

  En riembo ng’ato e pinygi kata dalagi. Ruodhi ma olocho e lweny e ma ng’enyne ne golo chikno. E dho Hibrania tiend wachno en “wuok.” Jo-Israel ne oter e tuech diriyo. Jo-Asuria notero dhoudi apar ma ne ni yo nyandwat e tuech, to bang’e, Jo-Babulon notero dhoudi ariyo ma milambo e tuech. Kuros ruodh Persia nogonyo jo ma nodong’ e pinje ma ne otergie modwokogi e pinygi.​—2Ru 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

• Tueyo chiemo.

  En weyo chamo gimoro amora kuom kinde. Jo-Israel ne tueyo e Odiechieng  Pwodhruok, e kinde chandruok, kod e kinde ma gidwaro ni Nyasaye otagi. Jo-Yahudi ne oketo kinde ang’wen mag tueyo ka giparogo masiche ma ne otimore ne ogandagi e kinde mokalo. Jokristo ok ni e bwo chik mar tueyo chiemo.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Tung’.

  En tung le ma ne itiyogo kaka gir metho, gir ting’o mo, gir ting’o wino, kod modhi miwiro e del. Bende, ne itiyo kodgi e goyo thum, kata e golo dwol kidwaro mondo ji otim gimoro. (1Sa 16:1, 13; 1Ru 1:39; Eze 9:2) Kinde mang’eny itiyo gi wachno e yor ranyisi kiwuoyo kuom teko kata loch.​—Rap 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Tung kendo mar misango.

  Gin gik mochikore kaka tunge. Ne ilosogi e konde ang’wen mag kendo mag misango moko. (Law 8:15; 1Ru 2:28)​—Som Apendiks B5 kod B8.

• Turmbeta.

  En gir thum mikudho molos gi chuma ma ne itiyogo e thum kata e golo dwol kidwaro mondo ji otim gimoro. Kaluwore gi Kwan 10:2, Jehova ne ochiko kaka ne onego olos turmbeta ariyo mag fedha ma ne idhi tigo e golo dwol mopogore opogore sa ma ichoko oganda mondo gidar kata sa ma igoyo milome mar lweny. Nenore ni turmbetago ne oriere tir kendo ne gipogore gi “tunge” ma ne ogondore ma ne olos gi tunge le. Turmbeta ma ok oler kaka ne olos bende ne itiyogo kanyachiel gi gige thum ma ne itiyogo e hekalu. Kinde mang’eny, dwond turmbeta ne itiyogo e yor ranyisi sa ma ilando kum mag Jehova kata ilando weche moko madongo mowuok kuom Nyasaye.​—2We 29:26; Ezr 3:10; 1Ko 15:52; Fwe 8:7–​11:15.

U

• Ubani.

  En odok (duogo) motwo mag kit yiende mag Boswellia. Gigolo suya mamit kowang’gi. En achiel kuom gik ma ne itiyogo e loso ubani maler ma ne iwang’o e hema mar lamo kod e hekalu. Ne igole kaachiel gi chiwo mag cham kendo ne ikete e lain ka lain mar makate mar ranyisi ma ne nitie Ka Maler.​—Wuo 30:34-​36; Law 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Ubani makende.

  Ne ilose kitiyo gi kit yien moro ma ne wang’ mos ka golo suya mamit. Ubani moro makende ma ne itiyogo e hema mar lamo kod e hekalu ne iloso kitiyo gi gik moko ang’wen. Ne iwang’e okinyi gotieno e kendo mar ubani ei Ka Maler. To e Odiechieng Pwodho Ji, ne iwang’e e Ka Maler Moloyo. Sa ma ubanino ne wang’, mano ne nyiso ni Nyasaye oyie gi lamo mag jotichne momakore kode. Onge chik ma nyiso ni Jo-Kristo bende onego oti gi ubani.​—Wuo 30:34, 35; Law 16:13; Fwe 5:8.

• Urim gi Thumim.

  Gin gik ma ne jadolo maduong’ tiyogo kaka ombulu mondo ong’e pach Jehova ka wach moro momulo oganda mangima otimore. Urim gi Thumim ne iketo e ofuko mar akor mar jadolo ka ne odonjo e hema mar lamo. Nenore ni ne owe ti kodgi ka ne Jo-Babulon oketho Jerusalem.​—Wuo 28:30; Neh 7:65.

W

• Wach maber.

  E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, en wach maber mar Pinyruodh Nyasaye kod wach warruok kuom keto yie kuom Yesu Kristo.​—Luk 4:18, 43; Tic 5:42; Fwe 14:6.

• Wach maler moum.

  En wach motudore gi dwach Nyasaye mowuok kuom Nyasaye. Nyasaye elega mana ne jogo ma oyiero e kindene owuon.​—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Wach mokor.

  En wach moa kuom Nyasaye. Onyalo bedo wach ma nyiso dwach Nyasaye kata ma lando dwarono. Wach mokor nyalo bedo wach ma puonjo timbe mabeyo, ma chiwo chik kata kum, kata wach ma nyiso gima biro timore bang’e.​—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Wend Jo ma Idho.

  En wi Zaburi 120-​134. Kata obedo ni ji nigi paro mopogore opogore e wi wechego. Ji mang’eny paro ni zaburi apar gabichgo ne iwero e kinde mor sa ma Jo-Israel ne idho ka gidhi Jerusalem ma ne ni malo e wi gode mag Juda mondo gidhi e nyasi adek madongo ma ne itimo higa ka higa.

• Wiro.

  E dho Hibrania en “wiro gi mo.” Mo ne iwiro kuom ng’ato kata kuom gimoro mondo obed kaka ranyisi ni owale ne tich makende. E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, itiyo gi wachno bende kiwuoyo kuom olo roho maler kuom jo ma oyier ma nigi geno mar dhi e polo.​—Wuo 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Tic 10:38; 2Ko 1:21.

• Wiye.

  Giyudore e wi zaburi moko ma nyiso ng’at ma nondike, gik ma ne timore sa ma ne indike, kaka onego ower zaburi moro, kod gimomiyo ondik zaburino.​—Som wiye Zaburi 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Wuod Daudi.

  En wach ma kinde mang’eny itiyogo kuom Yesu, ma jiwo ni Yesu ne dhi bedo Ruoth kaluwore gi singruok ma ne okor ni ne dhi timore kokalo kuom ng’at mowuok e anyuola mar Daudi.​—Mat 12:23; 21:9.

• Wuod dhano.

  Wachni yudore chiegni nyadi 80 e buge mag Injili. Itiyo kode kiwuoyo kuom Yesu Kristo kendo wachno nyiso ni ne  onyuole e ringruok mobedo dhano. Omiyo, ne ok en aena chuech mar polo ma ne orwako ringruok mar dhano. Wachno bende nyiso ni Yesu ne dhi chopo wach ma ne okor e Daniel 7:13, 14. E Ndiko mag Dho-Hibrania ne oti gi wachno kiwuoyo kuom Ezekiel kod Daniel, ka ijiwogo ni ne gin mana dhano adhana ma ne wuoyo e lo Nyasaye. Omiyo, mano ne nyiso pogruok maduong’ manie kind dhano kod ng’at ma Wuon wachno.​—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

Y

• Yadh-sand.

  E dho Grik, en stau·rosʹ to tiende en yath moriere tir kaka ma ne ogurie Yesu. Onge gima nyiso ni tiend wachno e dho Grik en msalaba kaka ma jo ma ok lam Nyasaye ne tiyogo e lemo kuom higni mang’eny ka ne Kristo pok obiro e piny. Loko wachno ni “yath mar sand,” e ma dimbo tiende maber, nikech Yesu bende notiyo gi stau·rosʹ e nyiso sand, chandruok, kod wich kuot ma jolupne ne dhi yudo. (Mat 16:24; Hib 12:2)​—Som YATH.

• Yath.

  Mani ne en yath moro moriere tir ma ne itueyoe ng’ato. Ogendni moko ne tiyo kode e nego ji, kata e liero ringre jo ma osetho mondo mano obed kaka siem ne jomamoko, kata okelnegi wich kuot. Jo-Asuria ma ne ong’ere kaka jolweny mager, ne ohero ng’awo ringre jo ma gimako e yien moko ma wigi bitho bitho. Yien-go ne ichwowo e bund igi kadhi malo nyaka e korgi. Kata kamano, e chik Jo-Yahudi, joma notimo richo madongo kaka chayo Nyasaye kata lamo sanamu, ne ikwongo inego gi kite kata kitiyo gi yore mamoko, kae to ringregi ne ing’awo e yien mondo obed siem ne jomamoko. (Rap 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Seche moko Jo-Rumi ne tueyo atueya ng’ato e yath, ka ma ne onyalo dong’ie ka ongima kuom ndalo moko ka pok otho nikech rem, riyo, kech, kata chieng’. Kinde moko, ne gitiyo gi musmal e guro lwedo kod tiend ng’ato e yath, mana kaka ne gitimo ne Yesu. (Luk 24:20; Joh 19:14-​16; 20:25; Tic 2:23, 36)​—Som YADH-SAND.

• Yath makech.

  Gin kit yien mopogore opogore makech ahinya kendo ma nigi tik mager. E Muma, itiyo kodgi e yor ranyisi kiwuoyo e wi lit mager ma bedoe nikech terruok, bedo misumba, bura mong’ad marach, kata weyo Nyasaye. E Fweny 8:11, “yath makech” en gima kech kata gima nigi sum.​—Rap 29:18; Nge 5:4; Jer 9:15; Amo 5:7.

• Yath ma nyago olemb ngima.

  En yath ma ne ni e puodho mar Eden. Muma ok wach ni olemb yadhno ne nigi teko mar chiwo ngima. Kar mano, yadhno ne ochung’ ne singo mar Nyasaye ni ng’ato ang’ata ma oyiene chamo olemogo biro yudo ngima ma nyaka chieng’.​—Cha 2:9; 3:22.

• Yath ma nyago olemo ma kelo ng’eyo ber gi rach.

  En yath ma ne ni e puodho mar Eden ma Nyasaye ne otiyogo kaka ranyisi mochung’ ne ratiro mare mar keto chike ma nyiso gima “ber” kod gima “rach.”​—Cha 2:9, 17.

• Yawuot Harun.

  Ne gin koth Harun nyakwar Lawi. Harun e ma ne en jadolo maduong’ mokwongo ma ne oyier e bwo Chik Musa. Yawuot Harun e ma ne gin jodolo ma ne tiyo e hema mar lamo kod hekalu.​—1We 23:28.

• Yorno.

  Mani en wach motigo e yor ranyisi e Ndiko kinyisogo timbe kod weche ma Jehova oyiego kata ma ok oyiego. Ne iluongo jo ma nobedo jolup Yesu Kristo ni jo “Yorno,” tiende ni ne gin jo ma ne omakore gi kit ngima ma nyiso ni ne giketo yie kuom Yesu Kristo kendo luwo ranyisine.​—Tic 19:9.

• Yufrate.

  En nying aora mabor moloyo aoche mamoko man yo podho chieng’ mar Asia kendo en e ma ne itiyo kode ahinya. En achiel kuom aoche ariyo madongo e Mesopotamia. Ikwongo wuo kuom aorano e Chakruok 2:14 kaka achiel kuom aoche ang’wen mag Eden. Kinde mang’eny, iluonge ni “Aora.” (Cha 31:21) Ne en e tong’ ma nyandwat mar alwora ma ne omi Jo-Israel. (Cha 15:18; Fwe 16:12)​—Som Apendiks B2.

Z

• Zaburi.

  Wende mag pako Nyasaye. Zaburi ne indiko kaka wende kae to jo Nyasaye werogi. Ne giwerogi ka gilamo Jehova Nyasaye e hekalune man Jerusalem.​—Luk 20:42; Tic 13:33; Jak 5:13.

• Zeu.

  Ne en nyasach Jo-Grik maduong’ mogik. Ka ne Barnaba ni Lustra, ji ne paro ni en Zeu. Gik machon mogorie ndiko ma ne oyud machiegni gi Lustra wuoyo e wi “jodolo mag Zeu” kod “Zeu nyasach wang’-chieng’.” Meli ma Paulo ne oidho koa e chula mar Molta ne nigi kido yo ka wiye mondikie ni “Yawuot Zeu,” tiende ni Kasto gi Poluks ma ne gin owete ma rude.​—Tic 14:12; 28:11.

• Zif.

  Chon ne iluongo dwe mar ariyo e kalenda mar Jo-Yahudi mar lamo ni Zif, to en dwe mar aboro e kalenda mar pur. Ne ochakore e dier April to ne orumo e dier Mei. Talmud mar Jo-Yahudi kod buge ma ne ondik bang’ ka Jo-Israel ne osewuok e tuech Babulon luongo dweno ni Iyar. (1Ru 6:37)​—Som Apendiks B15.