Nyithindo mang’eny tinde nigi smartphones a kendo thothgi tiyo gi intanet kor nindo kama jonyuol ok nyal nenogie. Gin rach mage ma nyalo betie kiyie ne nyathini bedo gi smartphone? Gin ber mage ma smartphone nyalo kelo? To onego nyithindi oti gi simu kuom thuolo ma romo nade?

•  Gik monego ing’e

•  Penjo monego ipenjri

•  Penjri ka be iikori ne ting’no

 Ber ma Smartphone Nyalo Kelo

•   Onyalo konyi rito nyathini kendo miyo ibed gi paro mokue. Bethany ma nigi nyithindo ariyo ma rowere wacho kama: “Wadak e piny marach ahinya. Dwarore ni nyithindo obed gi yo ma ginyalo tudorego gi jonyuolgi sa asaya.”

   Miyo moro ma nyinge Catherine wacho ber machielo. Owacho kama. “Nitie app moko miketo e smartphone ma nyalo konyi ng’eyo kama nyathini nitie. Ka po ni oriembo mtoka, inyalo ng’eyo ni oriembo matek ma romo nade.”

•   Onyalo konyo nyathi e weche skul. Miyo moro ma nyinge Marie wacho kama: “Jopuonj nyalo oro ne nyithindo homework kokalo kuom e-mail kata sms ka gitiyo gi smartphone, kendo nyithindo be nyalo tudore gi jopuonjgi e yo mayot.”

 Rach ma Smartphone Nyalo Kelo

•   Tiyo gi thuolo mang’eny e simu. Nyithindo mang’eny tiyoga gi seche mang’eny ahinya e simu pile ka pile. Jonyuol bende tiyoga gi thuolo mang’eny e simbegi moloyo thuolo ma gitiyogo e wuoyo gi nyithindgi. Ng’at moro molony e ngima joot wacho ni e udi mang’eny, “ji odak mana ka welo kata obedo ni gin e ot achiel, nikech ng’ato ka ng’ato odich mana gi simbe.” b

•   Ponografi. Nonro moro wacho ni nus mar rowere e piny ngima manyoga ponografi dwe ka dwe mondo gine, to mano ok en gima kawowa gi wuoro nikech tinde yudo ponografi yot e simbe. William ma nigi nyithindo ariyo ma rowere wacho kama: “Sama janyuol oyie ne nyathi bedo gi smartphone, ochalo ng’ama oyawo ne nyathi sto monyalo yudoe ponografi sa asaya.”

•   Bedo misumba simu. Ji mang’eny oketo chunygi gi pachgi duto e simbegi. Ka simbgi olal, gibedo gi luoro mang’eny, gineno ka gima giwito gimoro maduong’ ahinya, kendo moko bedo kata matuo. Jonyuol moko wacho ni nyithindgi wigi bedoga matek sama gitiyo gi simu. Carmen wacho kama: “Seche moko ka atemo wuoyo gi wuoda sama otiyo gi simu, ojuolonaga wang’e kata obolo wach moro ma nyiso ni ok odwar ni achande.”

•   Rach mamoko. Smartphone nyalo miyo ng’ato odonj e timbe kaka kwinyruok e intanet kod oro ote mochido kata pichni ma nyiso dug ng’ato. Bende, yo ma ng’ato betgo sama otiyo gi smartphone kata nindo matin nikech tiyo aming’a gi smartphone nyalo hinyo ngimane. Rowere moko ketoga app moko ma nenore gi oko ni beyo, kuom ranyisi, calculator, to kare giting’o gik maricho. Gitimo mano mondo gipand ne jonyuolgi gik ma gineno e simbegi.

   Daniel ma nigi nyathi ma nyako ma rawera wacho kama: “Smartphone yawo ne nyathi rangach malach ma nyalo miyo one gimoro amora e intanet, obed gima ber kata marach.”

•   ‘Be en adier ni dwarore ni nyathina obed gi smartphone?’

   Muma wacho kama: “Ng’at mariek paro ka pok okawo okang’ moro amora.” (Ngeche 14:15) Ka in gi ndikono e paro, penjri ane penjo ma luwogi:

   ‘Be nitie gimoro ma nyalo hinyo nyathina, kata weche mamoko ma miyo aneno ni ber mondo obed gi smartphone? Be asenono ber kod rach ma smartphone nyalo kelone? Be nitie gima chielo monyalo tiyogo mopogore gi smartphone?’

   Wuoro moro ma nyinge Todd wacho kama: “Simbe ma onge intanet pod yudorega, kendo gin be ginyalo mana konyi tudori gi nyathini kiorone sms kata gochone. E wi mano, nengogi yot.”

•   ‘Be nyathina oikore ne ting’ mar bedo gi smartphone?’

   Muma wacho kama: “Chuny ng’at mariek miyo oluwo yo maber.” (Eklesiastes 10:2) Ka in gi ndikono e paro, penjri ane penjo ma luwogi:

   ‘Ang’o momiyo an gadier ni anyalo geno nyathina? Be en-ga thoulo koda to an be an thuolo kode? Be dibed ni nyathina ok jaratiro, kuom ranyisi, samoro ok odwar ni ang’e osiepene? Be ong’eyo keto tong’ mowinjore sama otiyo gi gik mamoko kaka TV, tablet, kata laptop?’ Miyo moro ma nyinge Serena wacho kama: “Smartphone en gima ber ndi, kata kamano, onyalo kelo hinyruok mang’eny. Par ahinya ka be en gima owinjore mondo nyathini ma pod onge gi lony obed gi smartphone.”

•   ‘Be aikora ne ting’ ma betie ka nyathi nigi smartphone?’

   Muma wacho kama: “Tieg nyathi e yo monego oluw.” (Ngeche 22:6) Ka in gi ndikono e paro, penjri ane penjo ma luwogi:

   ‘Be ang’eyo simu ma adwaro miyo nyathina e yo ma ber ma anyalo konye ng’eyo kaka onyalo tang’ gi gik ma nyalo hinye? Be ang’eyo geng’o kuonde ma nyathi ok onego ochopie? Ere kaka abiro konyo nyathina mondo oti gi simuno e yo mariek? Wuoro ma nyinge Daniel ma nosewuo kuome motelo wacho kama: “Aseganeno jonyuol moko ka miyo amiya nyithindgi smartphones ma ok gidew kaka nyithindogo tiyo gi simugo.”

 Wach maduong’ en ma: Dwarore ni otieg nyithindo mondo ging’e tiyo gi smartphones e yo mariek. Buk miluongo ni Indistractable wacho kama: “Nitie tem maduong’ ahinya mar tiyo marach gi smartphones, kendo ok wanyal geno ni nyithindo biro ng’eyo tiyo kodgi e yo maber ka jonyuol ok opuonjogi kaka ginyalo timo kamano.”