BAIBO ASI BUKU LYA KUSAMBILILAMO VYAKWE SAYANSI, NOMBA MWAYA IVYEO VIMWI VINO YA SAYANSI YIIZA YAMANYA NDAKAI. UVWINIKO VIMWI VIMWI.

Uzye amayulu na vyonsi ivyayamo vyakweti ntandikilo?

Mpiti ya sayansi alumbuke yaakananga. Lelo ndakai lyene aingi yakazumila ukuti amayulu na vyonsi ivyayamo vyakweti intandikilo. Baibo yene yalanzile mpiti sana vivyo.—Utandiko 1:1.

Uzye insi ikaloleka uli?

Mpiti antu yelenganyanga ukuti insi yapapatana. Mu myaka yakwe ya 400 B.C.E., ya sayansi Agliki yatandike ukulanda ukuti insi yaulungana. Nomba lino yatandike ukwelenganyapo ala papita ni myaka 300 kufuma pano Ezaya kalemba wakwe Baibo walandiile ukuti insi “yaulungana.”—Ezaya 40:22, NWT.

Uzye amayulu yangoononeka?

Umuntu na muze uwasambilila vyakwe sayansi Umugliki, Aristotle, uwaliko muli ya 300 B.C.E., wasambilizyanga antu ukuti ivintu ivikaonooneka vyaya sile pano nsi, ivya mwi yulu vyene vitanga vyononeke nupya vitanga viole. Vivyo kwene vili vino antu yamanyile pa myaka iingi. Lyene muli ya 1800 ali lino ya sayansi yatandike ukusambilizya ukuti ivintu vyonsi pyu, ivyaya mwi yulu na pano nsi, vingononeka. Lord Kelvin uwali pa nkoleelo mu kusambilizya vii walanzile pali vino Baibo yalanda pa mayulu ni nsi ukuti: “Vyonsi vilalowa wa vyakuzwala.” (Masamu 102:25, 26) Kelvin wazumiile vino Baibo ikasambilizya ukuti Leza nga akasi, angacingilila vino waumba kuti vitoononeka.—Kasambilizya 1:4.

Uzye icalemelela mapulaneti umu mayulu kumwi ni nsi kwene i cani?

Aristotle wasambilizyanga antu ukuti ivya mu mayulu vyaya mu viulungwa vimwi ivyeluke wi galasi, nupya insi i yaya pakasikasi ka viulungwa kwene vivyo. Nomba lino cafikanga muli ya 1700, ya sayansi ala yatandika ukwelenganya ukuti limwi intanda na mapulaneti kwene vyaya sile mu lwelele. Nomba ibuku lyakwe Yobo lyene lino lyalemvilwe muli ya 1400 B.C.E., mwaya amazwi aalanda ukuti Kaumba “waning’inya impanga umu lwelele.”—Yobo 26:7.

BAIBO NANTI CAKUTI ASI BUKU LYAKWE SAYANSI, YALANDA PA VYEO IVISUMA IVINGATWAZWA UKUYA NU UMI USUMA.

Kusunga alwale yonga.

Isunde lino Leza wapile Mose lyatile umulwale wakwe tembwe afwile ukusungwa wenga. Ya dokota yatamanyile ukuti vikwene ali vino cifwile ukuya na ndakai kwene, mpaka lino kwizile ukuya impungo imyaka nalimwi 700 iyapitapo.—Aina Levi cipande 13 na 14.

Kufulala pa cisila ica kulema icitumbi.

Ku kusila kwakwe ya 1800, ya dokota aingi yalemanga ivitumbi nu kuyalema alwale ukwaula ukufulala iminwe. Antu yafwanga pa mulandu wa kucita vii. Nomba Isunde Lyakwe Mose lyatiile umuntu nga walema icitumbi ala wakowela. Lyatiile umuntu wiyo afwile ukufulala pa kuti aisangulule. Fwandi vino ya kapepa yakwe Yeova yalondelanga vyayacingililanga uku malwala.—Mpendwa 19:11, 19.

Usaali.

Cila mwaka ana ukucila pali 500,000 yakafwa ku ulwale wa kupolomya, ni cikalamba icikaalenga u kukanasumba ningo usaali wa yantu. Isunde Lyakwe Mose lyatiile umuntu ndi wayazwilizya alinzile ukuzika, nupya afwile ukuyazwilizizya ukutali na antu.—Malango 23:13.

Insita ya kuzembululwa.

Isunde lyakwe Leza lyatile yafwile ukuzembulula umwana umonsi nga wakwanya amanda 8. (Aina Levi 12:3) Uwazi wakwe ya mutuutu ukatandika ukutimba pa cisila ca mulungu onga kufuma pa wanda wa kuvyalwa. Fwandi avyazi aaliko mpiti mu manda yakwe Mose, lino kutatala kwaya ni vipatala vya ndakai, yalolelanga mpaka umwana acila umulungu onga nga alino iyamuzembulula pakuti acingililwe.

Umwenzo wa muntu uli umi wa muntu.

Antu asambilila sana pa vya kulwazya yakati insansa, upaalilo, kutaizya, alino nu kwelela antu aati yatwifya vingalenga umi wa muntu ukuzipa. Baibo yalanda ukuti: “Umwenzo wa nsansa u mulembo usuma sana. Umwenzo utitikiziwe ukaumya amafupa.”—Mapinda 17:22.