1. ¿Toni kuali kimatiaj Pablo uan akin iuan yayaj, uan keyej?

 KEMEJ itech xiuit 59, se ueyi barco tein kiuikaya trigo kisak de Malta para ajsis Italia. Iixkuako barco nesia se inintaixkopin “iKoneuan Zeus” (Cástor uan Pólux) porin kinemiliayaj ke ijkon kuali ajsiskiaj (xikonita nota de estudio de Hechos 28:11 itech Biblia de estudio). Ompa kiuikayaj Pablo akin kipixtiayaj uan no iuan yayaj Lucas uan Aristarco (Hech. 27:2). Nejin tokniuan amo kineltokayaj ke “iKoneuan Zeus” oso okseki dioses kinyekpiaskiaj. Yejuan kitekitiliayaj Jehová, akin kimatiltijka Pablo ke ajsiskia Roma para kiteixmatiltis tamachtilis tein melauak uan motajtouis iixpan Tekiuaj (Hech. 23:11; 27:24).

2, 3. ¿Kanikauin panotiajki barco, uan akoni nochipa kipaleuij Pablo?

² Barco ajsito kampa motanotsaya Siracusa. Nejin kualtsin xolal semi ueyi katka kemej Atenas uan Roma. Eyi tonal satepan kisak de ompa uan ajsik Regio, tein moajsia sur de Italia. Ompa, se chikauak ejekat kiuikak barco 320 kilómetros, uan itech sayoj ome tonal ajsito Puteoli, se xolal kampa axkan motanotsa Nápoles (Hech. 28:12, 13).

³ Pablo yaya ajsitiya Roma kampa kiuikaskiaj iixpan tekiuaj Nerón. “Dios akin nochipa teyolseuia” nochipa iuan yetoya Pablo (2 Cor. 1:3). Uan kemej tikitatij, Jehová nochipa kipaleuij Pablo, uan yejua kisentokak kuali kiteixmatiltij Dios.

4, 5. 1) ¿Keniuj kiselijkej Pablo uan akin iuan yayaj ompa Puteoli, uan keyej maski tsaktoya uelia kichiuaya seki taman? 2) ¿Toni panoua keman tokniuan kinextiaj ke takuaujtamachmej hasta keman tsaktokej?

⁴ Ompa Puteoli, Pablo uan akin iuan yayaj kinajsikej tokniuan akin kintataujtijkej maj iniuan mokauanij chikome tonal (Hech. 28:14). Yejuan kuali kinselijkej ininchan nejon tokniuan. Tejuan no ijkon moneki tikchiuaskej. Nejon tokniuan kiselijkej okachi ke tein kitemakakej, porin semi kinyolchikauak keman yetoyaj iuan Pablo uan okseki tokniuan. Komo Pablo kipixtiayaj soldados, ¿keniuj uelik yetoya iniuan tokniuan? Xa porin tajpianij kiitayaj ke Pablo katka takuaujtamach.

 ⁵ Axkan miakej tokniuan no kinkauaj maj kichiuakan seki taman kampa tsaktokej porin kinextianij ke takuaujtamachmej. Ompa Rumania, se takat akin tsaktoskia 75 xiujmej porin katka tachtekkej, peuak momachtia Biblia uan no peuak kitekitilia Jehová. Kemej tajpianij kiitakej ke kipatakaya inemilis, peuak kikauaj maj youi iselti kikouati nochi tein kikuiaj kampa tsaktoyaj. Uan tein okachi kuali, keman tiknextiaj ke titakuaujtamachmej, kiueyitalia Jehová (1 Ped. 2:12).

6, 7. ¿Keniuj kinextijkej tokniuan de Roma ke semi tetasojtayaj?

⁶ Desde Puteoli, Pablo uan akin iuan yayaj metsnejnenkej kemej 50 kilómetros itech ueyi ojti tein monotsaya Vía Apia hasta ajsitoj Capua. Nejin ueyi ojti tein teajxitiaya hasta Roma, kualtsin chijchiujtoya ika tet de volcán. Kampa panotiayaj, kualtsin motachiaya uan kansaika mouejpanitaya ueyiat Mediterráneo. Nejon ueyi ojti no panouaya kampa tektoya miak at tein kiluiayaj pantanos Pontinos, tein moajsia kemej 60 kilómetros de Roma; uan ompaka yetoya Plaza del Mercado de Apio. Keman tokniuan de Roma kimatkej ke ualojtokatoyaj, kinnamikitoj Pablo uan akin iuan yayaj hasta ompa Plaza del Mercado, uan oksekin kinchiakej kampa motatokaytiaya Tres Tabernas tein moajsia kemej 50 kilómetros de Roma. ¡Yekmelauj kintasojtayaj tokniuan! (Hech. 28:15).

⁷ Ompa Plaza del Mercado de Apio amo katka kampa ueliskia moyekseuiskej akin ompa ajsiaj. Hasta tajkuilojkej romano Horacio kijtoj ke ompa nochipa yetoyaj miakej akin kinejnemiltiayaj barcos uan oksekinok, uan kampa se mokauaya amo kualtsin teseliayaj. No kijtoj ke nion yejua kinekik takuas ompa porin at semi pitsotik katka. Maski ijkon, tokniuan de Roma ompa mochiakej hasta keman Pablo uan akin iuan yayaj ajsikej porin yejuan kinekiaj iniuan ajsiskej Roma.

8. ¿Keyej Pablo kitasojkamatilij Dios keman kinitak tokniuan?

 ⁸ Biblia kijtoua: “Keman Pablo kinitak, kitasojkamatilij Dios uan semi moyolchikauak” (Hech. 28:15). Pablo semi yolseuik uan moyolchikauak keman kinitak nejin tokniuan akin xa ipa kinixmatiaya. ¿Keyej kitasojkamatilij Jehová? Porin kimatia ke ichikaualis Dios kinoliniaya tokniuan maj kinextianij ke kitasojtayaj Pablo (Gál. 5:22). Axkan no tikmatij ke ichikaualis Dios techolinia maj titepaleuikan uan maj titeyolchikauakan (1 Tes. 5:11, 14).

9. ¿Keniuj no uelis tikchiuaskej kemej tokniuan akin kiselijkej Pablo?

⁹ Miakej tokniuan mokauaj maj ichikaualis Dios kinyololini maj kinselikan ininchan tokniuan takalpanouanij, misioneros uan okseki tokniuan akin miak tonalmej kitekitiliaj Jehová. Yejuan mochikauaj okachi kitekitiliskej Jehová maski kipanouaj ouijkayomej. Yejua ika, keman itech tonechikol yetos tokniuj takalpanojkej, maj timotajtanikan: “¿Keniuj uelis okachi nitapaleuis? ¿Ueliskia nikyoleuas yejua, uan isiuatsin komo namikej, maj takuatij kalijtik? ¿Uelis nikixtalis nitanojnotsas iniuan?”. Komo ijkon tikchiuaj, yejuan techyolchikauaskej. Ijkon moyolchikaujkej uan yolpakkej tokniuan de Roma keman Pablo uan akin iuan yayaj kintapouijkej nochi tein kichiujkej uan keniuj kinpaleuij Dios (Hech. 15:3, 4).

10. ¿Keniuj nemia Pablo ompa Roma, uan toni kichiuak seki tonalmej satepan ke ajsik?

¹⁰ Lucas kijtoj: “Keman tiajsikej Roma, Pablo kikaujkej maj iselti kalyeto uan maj se soldado kipixtinemi” (Hech. 28:16). Pablo kikaltentsakkej, uan maski uelia kichiuaya seki taman, ilpitoya ika cadena iuan se soldado. Maski Pablo ijkon moajsia, amo kitsakuilij maj kisentoka tanojnotsa. Yejua ika, satepan ke moseuij eyi tonal porin semi kisioujtij ojti, kinnotsak judíos akin okachi ueyichiuanimej katkaj para kintajpalos uan kintapouis kuali tanauatilmej.

11, 12. ¿Toni kichiuak Pablo para maj judíos akin nemiaj Roma kinekiskiaj kikakiskej?

¹¹ Pablo kiniluij: “Nokniuan, nejua amo nikixnamikik toxolal nion tein touejkaujtatuan technextilijkej, maski ijkon nechtemaktijkej ininmako romanos ompa Jerusalén. Keman nechtatsintokijkej, yejuan kinekkej nechkajkauaskej porin kiitakej ke amo nechnamikia maj nechmiktikan. Kemej judíos amo kinekiaj maj nechkajkauakan, nikitak ke monekia nitajtanis maj nechuikakan iuan Tekiuaj, sayoj ke amo porin nikpiaya tein ika nikinteluiliskia nojudíosikniuan” (Hech. 28:17-19).

¹² Keman Pablo kiniluij nejon judíos “nokniuan”, kinekia kinextis ke yejua katka kemej yejuan uan ijkon kinekiskiaj kikakiskej (1 Cor. 9:20). No kiniluij ke amo yajki ompa para kinteluilis ijudíosikniuan, ta motajtouito  iixpan Tekiuaj. Sayoj ke nejon judíos amo kimatiaj ke Pablo tajtanka yas iixpan Tekiuaj (Hech. 28:21). ¿Keyej judíos de Judea amo teyi kinmatiltijkaj? Se amatajkuilol kijtoua: “Keman taseseyaya, amo kanaj yajtinemiaj ika barcos porin katka tamouilil. Yejua ika judíos amo akin kititankej Roma para maj kitematiltiti toni panoka iuan Pablo, nion kititankej se carta kampa kimelauaskia nejon”.

13, 14. ¿Keniuj Pablo peuak ika tajtoua iTaixyekanalis Dios, uan keniuj uelis tikchiuaskej kemej yejua?

¹³ Keman Pablo moajsia iniuan nejon judíos, kinnojnotsak de iTaixyekanalis Dios kemej kinekiskiaj kikakiskej. Kiniluij: “Yejua ika nitajtanik namechitas uan nitajtos namouan. Nikneki xikmatikan ke nikuika nejin cadena porin nikteixmatiltia tein israelitas kichixtokej” (Hech. 28:20). Keman kijtoj “tein israelitas kichixtokej”, katka Mesías uan tein kichiuas iTaixyekanalis Dios. Tayekananij judíos kinankilijkej: “Tikitaj ke kuali yetok tikakiskej tein tiknemilia, porin tikmatij ke noyampa amo kuali ika tajtouaj nejin yankuik taneltokalis” (Hech. 28:22).

¹⁴ ¿Keniuj uelis tikchiuaskej kemej Pablo keman titanojnotsaj? Moneki tikijtoskej teisa tein kintanemililtis oso tikintajtaniskej teisa tein kichiuas maj kinekikan techkakiskej. Amaixmej kemej Razonamiento a partir de las Escrituras, Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático uan Maj okachi kuali titaixtajtoltikan uan titamachtikan uelis techpaleuiskej maj tikchiuakan nejon. ¿Tikuitokej nejin amaixmej?

15. ¿Toni naui taman kichiuak Pablo keman tanojnotsak?

¹⁵ Tonal keman nejon judíos de Roma kiixtalijkaj tajtoskej iuan Pablo, “okachi miakej” ajsikej. Uan “desde kualkan hasta tiotak”, Pablo “kinnojnotsak uan kuali kinixmatiltij iTaixyekanalis Dios, uan ika iTanauatil Moisés uan tein kijkuilojkej Tanauatianij kitemoj kichiuas maj taneltokakan iuan Jesús” (Hech. 28:23). Ueli tikitaj naui taman tein Pablo kichiuak. Yekinika, kitemoj kinixmatiltis iTaixyekanalis Dios. Ojpatika, kinnojnotsak kemej ueliskia kintaneltoktis. Expatika, tein kiniluiaya kikixtiaya de iTajtol Dios. Uan naujpatika, “desde kualkan hasta tiotak” tanojnotsak, tein kinextia ke kitayekanaltij tanojnotsalis uan amo tein yejua kinekia. ¡No ijkon tejuan moneki tikchiuaskej! ¿Uan toni kichiujkej akin Pablo kinnojnotsak? “Sekin kineltokakej tein kijtouaya uan oksekin amo”. Ompa peujkej motajtolteuiaj uan “peuak youij” (Hech. 28:24, 25a).

16-18. ¿Keyej Pablo amo kimojkaitak keman seki judíos amo kineltokakej tein kinmachtij? ¿Uan keyej maj amo timoyolkokokan keman sekin amo kinekiskej techkakiskej?

¹⁶ Pablo kimatia ke ipa ijkon kijtojka Biblia ke panoskia, uan miakpaya ijkon kiitaka. Yejua ika, amo kimojkaitak maj judíos oksepa ijkon kichiuanij (Hech. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Yejua ika, keman judíos peujkej youij, kiniluij: “Takaj yejua ika Dios ika ichikaualis kinnojnotsak namouejkaujtatuan itechkopa tanauatijkej Isaías uan kijtoj: ‘Xiouj itech nejin xolal uan xikijto: “Namejuan nantakakiskej, sayoj ke amo keman nankiajsikamatiskej. Nantachiaskej, sayoj ke amo keman nankiitaskej teisa. Porin akin nemij itech nejin xolal semi yoltakuauayakej”’” (Hech. 28:25b-27). Nejin tajtol ‘yoltakuauak’, itech tajtol griego kijtosneki ke aksa “yoltilauayak”, uan yejua ika amo ajsia itech iyolo kuali tanauatilmej tein kikakia de iTaixyekanalis Dios (Hech. 28:27). ¡Teyolkokoj maj ijkon kinpanouani nejon judíos!

¹⁷ Ompa, Pablo kiniluij nejon judíos akin amo kiselijkej kuali tanauatilmej: “Akin amo judíos [...] kemaj kikakiskej” (Hech. 28:28; Sal. 67:2; Is. 11:10). Kimatia ke ijkon panoskia porin ipa kiitakaya ke miakej akin amo katkaj judíos kiselijkaj tamachtilis tein melauak (Hech. 13:48; 14:27).

¹⁸ ¿Toni techmachtia nejin? Tejuan tikmatij ke amo miakej kinekiskej yaskej itech ojti tein teajxitia kampa se nemis nochipaya (Mat. 7:13, 14). Yejua ika, ijkon kemej Pablo, maj amo timoyolkokokan keman sekin amo kinekiskej techkakiskej. Uan maj tiyolpakikan uan maj kuali tikselikan akin peuas kitekitilis Jehová (Luc. 15:7).

19. ¿Toni mochikauak kichiuas Pablo keman tsaktoya itech se kali?

¹⁹ Lucas kitamia itajkuilol ika nejin tajtolmej: “[Pablo] mokauak ome xiuit itech kali tein taneujtoya ika renta. Kuali kinseliaya nochin akin  kikalpanouayaj, uan amo mouia kinixmatiltis iTaixyekanalis Dios uan ika kinmachtis toTekotsin Jesucristo, uan amo teyi kitsakuiliaya” (Hech. 28:30, 31). Pablo kuali kinseliaya akin kikalpanouayaj, semi takuaujtamatia uan nochipa kitemouaya tanojnotsas. ¡Semi kuali komo no ijkon tikchiuaj!

20, 21. Tein Pablo kichiuak uan kemej tanojnotsak, ¿akonimej kinpaleuij ompa Roma?

²⁰ Semej akin Pablo kuali kiselij kampa tsaktoya yejua Onésimo, akin katka se takeual de Filemón ompa Colosas sayoj ke cholojka. Pablo kipaleuij Onésimo maj mochiua imomachtijkauj Jesús uan mochiuak se takat “takuaujtamach”. Pablo hasta kijtoj: “Onésimo, [...] mochiuako kemej nokonetsin” (Col. 4:9; Filem. 10-12). Nesi ke Onésimo semi kiyolchikauak Pablo. a

²¹ Tein Pablo kichiuak uan kemej tanojnotsak, no kinpaleuij tokniuan. Yejua kinijkuilouilij tokniuan de Filipos nejin: “Tein nikpanotok, tein melauj semi tapaleuijtok maj moteixmatilti kuali tanauatilmej, porin nochin soldados akin kiyekpiaj Tekiuaj uan nochin oksekin kimatij ke nitsaktok uan niilpitok ika cadena porin niktojtoka Cristo. Uan axkan miakej tokniuan akin kitekitiliaj toTekotsin okachi moyolchikaujtokej porin nitsaktok uan okachi kiteixmatiltijtokej itajtol Dios uan amo mouij” (Filip. 1:12-14).

22. ¿Toni okse taman kichiuak Pablo keman yetoya Roma?

²² Uan no, keman Pablo ilpitoya iuan se soldado kampa tsaktoya ompa Roma, kijkuiloj seki cartas tein axkan pouij itech Escrituras Griegas Cristianas. b Tein kinijkuilouilij kinpaleuij tokniuan de nejon tonalmej, uan no axkan techpaleuia nochi tein kijkuiloj (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. Ijkon kemej Pablo, ¿toni kichiuaj miakej tokniuan keman kintsakuaj porin kitekitiliaj Dios?

²³ Maski amatajkuilol Hechos amo kijtoua, Pablo kikajkaujkej satepan ke tsaktoya naui xiuit: ome xiuit ompa Cesarea uan ome xiuit ompa Roma (Hech. 23:35; 24:27). c Maski ijkon, Pablo kisentokaya yolpakia uan mochikauaya kisentokas kitekitilis Dios nochi tein ueliskia. Uan axkan no ijkon kichiuaj miakej itekitikauan Jehová. Maski kintsakuanij porin kitekitiliaj Dios, yolpakij uan kisentokaj tanojnotsaj. Kemej kipanok Adolfo, se tokniuj de España. Yejua kitsakkej porin amo kinekik mochiuas soldado. Se tonal, se soldado kiluij tokniuj: “Timitsmojkaitanij porin maski okachi timitstajyouiltiayaj, okachi tiixuetskatoya uan kuali titechnojnotsaya”.

 ²⁴ Tajpianij semi iuan takuaujtamatiaj Adolfo, yejua ika hasta kikauayaj maj tatapoto kampa tsaktoya. Seki soldados kitajtaniayaj seki taman de Biblia. Semej tajpianij hasta kalakia para kilerotiuj Biblia, uan Adolfo mokauaya kalampa para tajpias uan ijkon amo akin kinitaskia. Kemej tikitaj, ¡tajpixkej no monekik maj kipixtokan! Maj amo tikinelkauakan nejin tokniuan akin taxikouaj, porin techpaleuis maj ‘okachi tikteixmatiltikan itajtol Dios’ ika yolchikaualis maski tikpanoskej uejueyi ouijkayomej.

25, 26. ¿Toni mochiuak maski ayamo panouaya 30 xiujmej, uan keniuj no ijkon mochiujtok axkan?

²⁵ Amatajkuilol Hechos tami ika nejin tajtolmej: “[Pablo] kuali kinseliaya nochin akin kikalpanouayaj [kampa tsaktoya], uan amo mouia kinixmatiltis iTaixyekanalis Dios”. No semi techyolchikaua tein kichiujkej miakej tokniuan akin kiteixmatiltiskej kuali tanauatilmej. Itech yekinika tamachtilis tikitakej ke Jesús kinnauatij imomachtijkauan: “Keman Dios namechmakas ichikaualis, nanyeskij nanchikaujkej. Uan nanechteixmatiltiskej ompa Jerusalén, itech nochi Judea uan Samaria, uan itech nochi taltikpak” (Hech. 1:8). Ayamo panouayaj 30 xiujmej uan iTaixyekanalis Dios moteixmatiltijkaya “itech nochi taltikpak” (Col. 1:23). d ¡Nejon kiyeknextia tein uelik mochiuak ika ichikaualis Dios! (Zac. 4:6).

²⁶ Axkan tonalmej, ichikaualis Dios no kinpaleuia tokniuan taixpejpenalmej uan “okseki ichkamej” para maj kisentokakan ‘kuali kiteixmatiltikan iTaixyekanalis Dios’ itech 240 países uan xolalmej (Juan 10:16; Hech. 28:23). Uan tejuatsin, ¿no tikonteixmatiltijtok iTaixyekanalis Dios hasta kampa tionueli?