TAMACHTILIS 18
Komo kitemouaj Dios “uelis kiajsiskej”
Pablo kitemouaya tanojnotsas ika tein kinyolnotsaya akin kikakiaj
Mokixtia itech Hechos 17:16-34
1-3. 1) ¿Keyej Pablo kiyolkuejmoloj tein kiitak ompa Atenas? 2) ¿Keniuj techpaleuis tikitaskej keniuj Pablo tamachtij?
PABLO moajsi Atenas (Grecia), kampa miak xiujmej achto, tamatinij Sócrates, Platón uan Aristóteles tamachtiayaj tein kinemiliayaj. Ijkon kemej nejnentiuj, Pablo amo kiuelita tein kiita porin akin ompa nemij kinueyichiuaj miak dioses. Amo sayoj itech inintemplo kinpiayaj dioses, ta kampa yeski, hasta itech plaza, ojtenoj uan miakkan. Pablo kimati ke Dios amo kineki maj se kinueyichiua dioses (Éx. 20:4, 5). Yejua ika, Pablo amo no kiyolpaktia nejon.
2 Keman ajsik plaza, kiitak se taman tein tel amo kualtsin: tekpantoyaj dioses xipetstikej tein katkaj dios Hermes uan miakkan itech plaza kiueyichiuayaj. ¿Keniuj Pablo ueliskia tanojnotsas ompa? ¿Kiajsiskia toni ika kinnojnotsas para maj kikakikan? ¿Ueliskia kinpaleuis maj kiixmatikan akin yekmelauj Dios uan maj yejua kiueyichiuakan?
3 Itech Hechos 17:22-31 tikajsij keniuj Pablo kinnojnotsak tamatinij akin nemiaj Atenas. Tein yejua kichiuak techmachtis keniuj uelis tikinnojnotsaskej akin tikinajsij kemej amo tikinyolxokoliskej, maj tiknextikan ke tikneltokaj tein titamachtiaj uan maj ika tikinnojnotsakan tein yejuan kinyolnotsa.
“Itech plaza” (Hechos 17:16-21)
4, 5. ¿Kani tanojnotsak Pablo keman yetoya Atenas, uan keyej ouij katka tanojnotsas itech plaza?
4 Pablo takalpanoto ompa Atenas a kemej itech xiuit 50, keman ika ojpa tanojnotsato kemej misionero. Keman kinchixtoya Silas uan Timoteo maj mokepanij de Berea, yajki kampa taueyichiuayaj judíos uan ompa “kinmachtij uan kinpaleuij [...] maj kiajsikamatikan Tajkuilolamatsin”. No yajka “itech plaza” para kinnojnotsas akin amo katkaj judíos (Hech. 17:17). Nejin plaza semi ueyi katka uan amo uejka moajsia de kampa moajsia tein kiluiayaj Acrópolis. Itech nejon plaza amo sayoj tanamakayaj uan takouayaj. Se amatajkuilol kijtoua ke ompa mosentiliayaj tanamakanij, políticos, tamatinij uan tajkuilouanij. Akin nemiaj Atenas kiuelitayaj ompa mosentiliskej para ika monojnotsaskej seki taman tein semi monekia.
5 Pablo kiouijmakaskia kinnojnotsas akin yetoyaj itech plaza porin ompa moajsiaj tamatinij akin katkaj epicúreos uan oksekin akin katkaj estoicos. b Epicúreos kineltokayaj ke amo akin techchijchiuak. Yejuan kinemiliayaj ke amo moneki se kimojkatokas Dios uan ke amo se tajyouiaok keman se momikilia. Uan estoicos kinemiliayaj ke ininselti ueliskia kiixejekoskej toni kuali yetok. Kineltokayaj ke Dios sayoj se chikaualis uan amo yoltok. Nochin nejin tamatinij amo kineltokayaj ke mikemej oksepa nemiskej kemej tamachtiayaj imomachtijkauan Cristo. Kemej tikitaj, tein kineltokayaj nejin tamatinij katka semi taman ke tamachtilis tein melauak tein Pablo kiteixmatiltiaya.
6, 7. ¿Toni kichiujkej seki tamatinij keman Pablo kinnojnotsak, uan toni axkan kichiuaj sekin keman tikinnojnotsaj?
6 ¿Toni kichiujkej nejon tamatinij keman Pablo kinnojnotsak? Sekin kijtojkej ke katka se ‘takat akin sayoj kikinakaya’ (Hech. 17:18). Se motelmachtijkej kijtoua ke itech tajtol griego, nejon kiteajsikamatiltiaya keman tototsitsin kampa yeski motapejpeniliayaj; uan no ijkon peuak kiniluiayaj akin kiololouayaj takual oso okseki taman tein kitamotayaj kampa tanamakayaj. Satepan, ijkon peuak kiniluiayaj akin kampa yeski kikaktinemiaj tein oksekin kitetapouiayaj uan satepan no tetapouiayaj maski amo kimatiaj ox melauak katka. Tein melauj, nejin tamatinij kipinaujtijtoyaj Pablo keman kijtouilijkej ke sayoj kikinakaya uan amo teyi kimatia, ta sayoj tetapouiaya tein kitekakiliaya. Maski ijkon, Pablo amo mosenkauak.
7 Axkan miakej no techpijpinaujtiaj porin kemej tiitaixpantijkauan Jehová, tikneltokaj tein kijtoua Biblia. Seki tamachtianij kijtouaj ke melauak tein tamachtiaj ika evolución, uan ke komo se kineltoka nejon se kinextia ke se tamatkej uan amo se tamatkej komo amo se kineltoka nejon. Nejin motelmachtianij kinekij maj techitakan ke amo titamatij porin tikteixmatiltiaj tein kijtoua Biblia uan tiknextiaj ke nemi akin kichijchiuak nochi tein onkak. Sayoj ke amo timokauaj maj techmojmoujtikan, ta tiksentokaj tikteixmatiltiaj ke yejua Jehová kichijchiuak nochi tein onkak nikan taltikpak uan ke semi tamatkej (Apoc. 4:11).
8. 1) ¿Toni kichiujkej oksekin keman Pablo kinnojnotsak? 2) ¿Toni xa kijtosneki tajtol Areópago? (Xikonita nota itech página 142).
8 Oksekin akin no kikakkej Pablo kijtojkej: “Nesi kinteixmatiltijtok dioses akin okseko kayomej” (Hech. 17:18). Komo Pablo yekmelauj kiteixmatiltiskia okseki dioses ompa Atenas, ueliskia kitatsakuiltiskej. ¿Keyej? Porin miak xiujmej achto, Sócrates akin katka semej tamatinij, kiteluilijkej ke kichiuak se taman kemej nejon uan hasta kimiktijkej. Yejua ika kiuikakej Pablo ompa Areópago c para maj kinmelauiliani toni nejon tein kitetapouiaya porin amo keman kikaktoyaj. ¿Keniuj Pablo kinmelauiliskia tein kijtoua itajtol Dios komo amo keman kikaktoyaj tein kijtoua Biblia?
“Takamej akin nankayomej Atenas, nesi ke...” (Hechos 17:22, 23)
9-11. 1) ¿Toni kijtoj Pablo tein ika kichiuak maj kinekinij kikakiskej? 2) ¿Keniuj no uelis tikchiuaskej kemej Pablo keman titanojnotsaj?
9 Kemej achto tikitakej, Pablo nion tepitsin kiuelitak maj kinueyichiuanij dioses ompa Atenas. Sayoj ke amo niman kiniluij ke amo kuali tein kichiujtoyaj. Kitemoj kinnojnotsas kemej amo kinyolxokolis uan ika se taman tein kinyolnotsaskia. Yekinika kiniluij: “Takamej akin nankayomej Atenas, nesi ke namejuan okachi nankinmojkatokaj dioses, amo kemej oksekin” (Hech. 17:22). Ika nejon tajtolmej, Pablo kemej yeskia kiniluijtoya: “Nikita ke semi nantaneltokaj”. Kinmatiltijtoya ke semi kuali maj tamojkatokanij. Kimatia ke sekin ueliskia mopataskej uan satepan kitekitiliskiaj Jehová maski kipiayaj taneltokalis tein amo melauak. Yejua ijkon kipanok. Keman ayamo katka imomachtijkauj Jesús, ‘amo kimatia tein kichiuaya uan amo takuaujtamatia’ (1 Tim. 1:13).
10 Ompa Pablo kijtoj keyej yejuan semi taneltokayaj: kipiayaj ‘ialtar se Dios akin amo kiixmatiaj’. Se amatajkuilol kijtoua ke griegos uan oksekin, kinchijchiuayaj altares para dioses akin amo kiixmatiaj porin kinemiliayaj amokan nemi se dios tein amo kiixmatij uan kikualantijtoskej komo amo kiueyichiuaj. Nejon altar kinextiaya ke akin nemiaj Atenas kineltokayaj ke nemi se Dios akin amo kiixmatiaj. Ika nejon Pablo peuak kinnojnotsa para kinixmatiltis kuali tanauatilmej. Kiniluij: “Nejua ika namechnojnotstok nejon akin namejuan nankiueyichiuaj maski amo nankiixmatij” (Hech. 17:23). Ika nejon tajtolmej, Pablo amo kinyolxokolij uan kintanemililtij. Yejua amo kinteixmatiltijtoya dioses tein yankuikej oso tein okseko kayomej kemej sekin kijtouiliayaj. Ta kinekia kinixmatiltis Dios akin melauak, akin yejuan amo kiixmatiaj.
11 ¿Keniuj no uelis tikchiuaskej kemej Pablo keman titanojnotsaskej? Moneki tikitaskej seki taman tein techmatiltis ox taneltoka aksa. Xa tein motalilia oso tein kipia ichan oso ikalixpan kinextia katiyejua itaneltokalis. Ueliskia tikiluiskej: “Nikita ke no tikneltoka Dios. ¡Semi tikuelitaj titajtoskej iuan aksa akin kineltokaj Dios!”. Komo ijkon tikchiuaj, uelis tikajsiskej toni kineltoka tein kuali yetok tein uelis ika tiknojnotsaskej. Maj amo keman tikijtokan ke amo mopatas aksa komo tikmatij keniuj taneltoka. Maj tikelnamikikan ke miakej akin achto kineltokayaj tein amo melauak, axkan tokniuanya.
Maj tiktemokan titanojnotsaskej ika tein kinyolnotsa yejuan.
Dios “amo uejka yetok” (Hechos 17:24-28)
12. ¿Keniuj Pablo kipataya kemej tanojnotsaya ijkon kemej monekia?
12 Maski Pablo uelik kichiuak maj kikakikan keman peuak kinnojnotsa, no monekia kitemos keniuj kichiuas maj kinekinij kisentokaskej kikakiskej. ¿Keniuj ueliskia kichiuas? Yejua kimatia ke kuali kimatiaj tein tamachtiayaj tamatinij sayoj ke amo kimatiaj tein kijtoua iTajtol Dios. Yejua ika, kipataya kemej kinnojnotsaya. Yekinika, kikixtij itech itajtol Dios tein kinmachtij sayoj ke amo kijtoj ke ompa kikixtiaya. Ojpatika, keman kinnojnotsak kikuik tajtol tejuan para kinextis ke amo moueyichiuaya. Expatika, kijtoj seki taman tein kijkuilojkaj tamatinij griegos para kinextis ke seki taman tein Pablo tamachtijtoya no yejua tein kijtojkej nejon tamatinij. Axkan maj tikitakan toni kinmachtij de Jehová, Dios akin amo kiixmatiaj.
13. ¿Akoni kijtoj Pablo ke kichijchiuak nochi tein onkak, uan toni kiyektematiltij ika nejon?
13 Dios kichijchiuak nochi tein onkak. Pablo kijtoj: “Dios akin kichijchiuak taltikpak uan nochi tein onkak nikan, amo nemi itech templos tein kimachijchiujkej” (Hech. 17:24). Nochi tein onkak amo iselti nesik, ta yejua Dios akin melauak kichijchiuak nochi (Sal. 146:6). Dios akin okachi Ueyichiujkej iaxka iluikak uan taltikpak. Uan amo tamati kemej diosa Atenea uan okseki dioses tein kinueyichiuayaj, porin dioses tein kinueyichiuayaj kinchijchiuiliayaj altares, santuarios uan templos uan ompa kinpiayaj, sayoj ke Jehová amo nemi itech nion se templo tein kimachijchiujkej (1 Rey. 8:27). Ijkon Pablo kinextij ke Dios akin melauak okachi ueyichiujkej, amo kemej dioses tein kinueyichiuayaj itech templos tein sayoj kinmachijchiujkaj (Is. 40:18-26).
14. ¿Keniuj kinextij Pablo ke Dios amo teyi kipoloua?
14 Dios amo teyi kipoloua. Dioses tein kinueyichiuayaj katka patiyoj tein ika kintasaltiayaj uan tein kinmaktiliayaj, uan no kinuikiliayaj tein kikuaskej uan tein tayiskiaj. ¡Kinemiliayaj ke kinpolouaya nochi nejon! Oso xa seki tamatinij akin kikaktoyaj Pablo, kinemiliayaj ke dioses amo teyi kinpolouaya uan amo teyi monekia kinmakaskej. Ijkon kemej Pablo, no kinemiliayaj ke Dios amo monekia maj kimakanij teisa porin yejua “amo teyi kipoloua”. Uan tein melauj, Dios amo teyi ueli tikmakaj, ta yejua techmaka nochi, kemej tonal, kiouit uan kichiua maj onka tein tiktokaj. “Kichiua maj tinochin tiyoltokan” uan “maj timijyotikan” (Hech. 17:25; Gén. 2:7). Nejon kinextia ke Dios amo teyi kipoloua. Ta yejua akin techmaka nochi.
15. ¿Toni kiniluij Pablo akin nemiaj Atenas tein ika kintanemililtij, uan toni techmachtia nejon?
15 Dios kichijchiuak takat. Kemej akin nemiaj Atenas katkaj griegos, kinemiliayaj ke katkaj okachi ueyichiuanimej ke oksekin. Sayoj ke Biblia kijtoua ke amo kinamiki maj tiknemilikan ke okachi tiueyichiuanimej porin seko tikayomej (Deut. 10:17). Pablo kuali kinemilij keniuj ika tajtos nejon kemej amo kinkualantis oso kinyolxokolis akin kikaktoyaj. Yejua kintanemililtij keman kiniluij nejin: “Itechkopa sayoj se takat techchijchiuak tinochin” (Hech. 17:26). Tein Pablo kijtoj kikixtij de amatajkuilol Génesis kampa kijtoua ke tinochin tiualeuaj de Adán (Gén. 1:26-28). Yejua ika, amo okachi tiueyichiuanimej porin seko tikayomej oso porin taman kemej tiixtamatij. ¡Nochin akin ompa yetoyaj kiajsikamatkej tein Pablo kijtosnekia! Tein Pablo kichiuak techmachtia se taman: maski tikintakachiuaj uan amo tiknekij tikinyolxokoliskej oksekin, tikiniluiaj tein yekmelauj kijtoua Biblia maski ueliskia kinkualantis.
16. ¿Keyej Dios techchijchiuak?
16 Dios kineki maj iuan timotokikan. Maski nejon tamatinij xa ipa uejkaujya moixejekoltiayaj keyej tinemij, ininselti amo keman kimatiskiaj. Sayoj ke Pablo kemaj kimatia uan kinyekiluij ke tinemij para maj tiktemokan Dios. Komo yejuan ‘mochikauayaj kitemoskej, ueliskia kiajsiskej porin tein melauj amo uejka yetok’ (Hech. 17:27). Nejon kinextia ke akin nemiaj Atenas kemaj ueliskia kiixmatiskej Dios akin amo kiixmatiaj. Yejua amo uejka yetok de nochin akin kitemouaj uan yekmelauj kinekij kiixmatiskej (Sal. 145:18). Keman Pablo kikuik tajtol “nochin”, kinextij ke hasta yejua no monekia mochikauas kitemos Dios.
17, 18. ¿Keyej monekiskia tiknekiskej tikixmatiskej Dios? ¿Keniuj Pablo uelik kichiuak maj kinekinij kisentokaskej kikakiskej akin kinnojnotstoya uan toni techmachtia nejon?
17 Monekia kinekiskej kiixmatiskej Dios. Pablo kisentokak kijtoj: “Yejua kichiua maj tiyoltokan, maj timoolinikan uan maj tinemikan”. Sekin kijtouaj ke Pablo kijtojtoya tein kijtouaya Epiménides, se uejkauj tajkuilojkej akin ompa Atenas semi kitakachiuayaj. Satepan Pablo kijtoj keyej monekia tiknekiskej tikixmatiskej Dios: “Kemej kijtouanij semej namotajkuilojkauan: ‘Porin tejuan no tiikoneuan’” (Hech. 17:28). Ueliskia tikijtoskej ke tinochin tiichankauan Jehová, porin yejua kichijchiuak takat akin itech tiualeujkej. Kemej Pablo kinekia maj kisentokanij kikakinij, ika tajtoj tein kijtojkej seki tamatinij akin xa semi kintakachiuayaj. d Ijkon kemej Pablo, tejuan no uelis kemansa ika titajtoskej tein kinextiaj seki amatajkuilolmej tein tikmatij ke kineltokaj tein kijtoua. Kemej neskayot, komo tikuij tein kijtoua se amatajkuilol tein tikmatij ke takuaujtamach, xa uelis tikinpaleuiskej maj kiitakan de kani kisak seki costumbres tein kipiaj itech se taneltokalis.
18 Hasta nikan tikitakejya ke Pablo uelik kintapouij tein kinpaleuiskia maj kiixmatikan Dios. Uan kipataya kemej kinnojnotsaya para maj kinekinij kikakiskej. Sayoj ke, ¿toni kinekia Pablo maj kichiuanij ika nochi tein kintapouij? Yejua nejon tein ika kinnojnotsak satepan. Maj tikitakan.
“Itech nochi xolalmej kiniluijtok nochin maj moyolpatakan” (Hechos 17:29-31)
19, 20. 1) ¿Toni kijtoj Pablo tein ika kinextij ke amo taixejekol maj se kinueyichiua tatadiosmej? 2) ¿Toni monekia kichiuaskej akin nemiaj Atenas?
19 Axkan Pablo kiitaya ke monekiaya kinpaleuis maj kiixtalikan toni kichiuaskej. Kemej ika tajtojka tein kijtojkej tajkuilouanij griegos, kiniluij: “Yejua ika, kemej tiikoneuan Dios, maj amo tiknemilikan ke Dios tamati kemej se tatadios tachijchiuj ika oro, plata oso tet, oso kemej teisa tein aksa kimachijchiuak kemej kinemilij ke tamati” (Hech. 17:29). Komo Dios techchijchiuak, ¿keniuj ueliskia yeski se dios tein kimachijchiujkej? Kemej kiniluij amo kinyolxokolij, uan kinextij ke amo taixejekol maj se kinueyichiua tatadiosmej (Sal. 115:4-8; Is. 44:9-20). Keman Pablo kijtoj “maj amo tiknemilikan”, tapaleuij maj amo kinouijmakani kichiuaskej kemej kinmachtij.
20 Satepan Pablo kiyeknextij tein monekia kichiuaskej akin kikaktoyaj. Kiniluij: “Dios kiixpanauij nejon tonalmej keman amo kiixmatiaj, sayoj ke axkan itech nochi xolalmej kiniluijtok nochin maj moyolpatakan” (Hech. 17:30). Panokaya tiempo keman amo kimatiaj ke Dios amo kineki maj kikuikan tatadiosmej para kiueyichiuaskej. Yejua ika Pablo kiniluij ke monekia maj moyolpatakan. Xa sekin kimojkaitakej maj Pablo kiniluiani nejon. Sayoj ke ika nejon tein kinmachtij, kinmatiltij ke yejua Dios kinmakatoya ininnemilis uan tanankiliskiaj iixpan ika tein kichiuaskiaj. Monekia kitemoskej Dios, kiixmatiskej uan kichiuaskej tein yejua kineki. No kijtosnekia ke monekia amo kinueyichiuaskejok tatadiosmej porin Dios amo kineki.
21, 22. ¿Ika toni tajtolmej matamik Pablo, uan toni kijtosneki tein kijtoj?
21 Pablo matamik ika nejin tajtolmej: “[Dios] kiixtalijya se tonal keman kiitas tein kinnamiki kiseliskej akin nemij nikan taltikpak kemej monekis. Kichiuas nejon itechkopa se takat akin yejua kiixtalij, uan kemej kichiuak maj oksepa nemi nochin uelis kiyekmatiskej ke nejon tonal yekmelauj ejkos” (Hech. 17:31). Axkan ke kimatiajya ke Dios kiixtalij se tonal keman kiitas tein sejsemej kinamiki kiselis, monekia okachi kinekiskej kiixmatiskej uan kitakamatiskej. Maski Pablo amo kitokaytij akoni Dios kiixtalij kemej Juez, kemaj kijtoj ke katka se takat akin momikilijka uan Dios kichiuak maj oksepa nemi.
22 Tejuan kuali tikmatij toni kijtosnekik Pablo tein kijtoj. Tikmatij ke Juez akin Dios kiixtalij yejua Jesús (Juan 5:22). No tikmatij ke tonal keman taixejekos uejkauas 1,000 xiujmej uan nejin mochiuati amo uejkaua (Apoc. 20:4, 6). Uan no tikmatij ke amo onkak keyej tikmouiliskej maj ejko nejon tonal, porin ijkuak, akin Jesús kinitas ke yolmelaujkej kinmakas miak tatiochiualismej. ¿Keyej tikneltokaj ke nejin yekmelauj mochiuas? Porin Dios kichiuak maj Jesucristo oksepa nemi.
“Seki takamej [...] peujkej taneltokaj” (Hechos 17:32-34)
23. ¿Toni kichiujkej sekin akin kikakkej tein Pablo kijtoj?
23 Keman kikakkej ke mikemej oksepa nemiskej, sekin peujkej kiueuetskiliaj Pablo. Oksekin kuali kikakkej sayoj ke amo kinekkej nion teyi kichiuaskej, yejua ika kiluijkej: “Timitskakiskej okse tonal” (Hech. 17:32). Sayoj ke “seki takamej yajkej iuan uan peujkej taneltokaj, kemej Dionisio akin katka semej jueces ompa Areópago, uan se siuatsin akin monotsaya Dámaris, uan oksekin” (Hech. 17:34). Axkan no ijkon panoua keman titanojnotsaj: sekin techueuetskiliaj, sekin kuali techkakij sayoj ke amo kinekij mopataskej, uan oksekin kiseliaj kuali tanauatilmej uan hasta peua kitekitiliaj Jehová.
24. ¿Toni techmachtia tein Pablo kiniluij akin kikaktoyaj ompa Areópago?
24 Kemej Pablo tamachtij, technextilia keniuj uelis tikinmelauiliskej itajtol Dios akin techkakij kemej kinyolnotsas uan kemej kintaneltoktis. No moneki amo tiyolijsiuiskej iniuan akin kineltokaj tein amo melauak, uan moneki amo tikinyolxokoliskej ika tein tikiniluiskej. No techmachtia ke moneki tikiniluiskej tein Biblia kijtoua maski sekin amo kiuelitaskej. Komo tikchiuaj nejin, uelis tikinpaleuiskej akin tikinnojnotsaj uan kuali tikinmachtiskej. Nejon no kinpaleuis tayekananij para maj kuali tamachtikan itech nechikol. Ijkon tikchiujtoskej kemej Pablo, akin kinpaleuij oksekin maj ‘kitemouanij’ Dios uan maj ‘uelinij kiajsinij’ (Hech. 17:27).
a Xikonita recuadro “ Semi kiixmatiaj Atenas”.
b Xikonita recuadro “ Epicúreos uan estoicos”.
c Areópago katka se lomajtsin uan ompa monechikouayaj akin taixyekanayaj ompa Atenas. Yejua ika, keman mokui tajtol Areópago uelis ika motajtojtos lomajtsin oso no kampa monechikouayaj akin taixyekanayaj. Sekin motelmachtianij kijtouaj ke Pablo xa kiuikakej itech nejon lomajtsin oso ompaka, uan oksekin kijtouaj ke xa sayoj kiuikakej kampa monechikojtoyaj tayekananij, xa ompa plaza.
d Pablo ika tajtoj se amatajkuilol tein motokaytia Fenómenos, tein kijkuiloj Arato akin katka estoico. Itech okseki amatajkuilolmej griegos no ixnesia nejon tanemilil kemej “Himno a Zeus” tein kijkuiloj Cleantes akin no katka estoico.
