1-3. 1) ¿Keyej Ester moui yas iixpan itakauj? 2) ¿Toni netajtanilmej tiknankiliskej?

ESTER kitemoua moyolseuis ijkon kemej motokijtiuj kalixpan kampa ikaltenoj tekiuaj itech xolal Susa. Sayoj ke ouij, porin ijkon kemej chijchiujtok ichan tekiuaj kimoujkaita. Moita tepamit tein chijchiujtok ika ladrillo tein kipia kualtsin tapal, uan itech chijchiujtok kuakuejmej ajtapalejkej, tekuanimej uan takamej tein maktokej ininflecha, kalikxit tein chijchiujtok ika tet tekochtik uan uejueyi tamachijchiujmej. Nejin tel kualtsin kali kiketskej itech seki uejkapan tamanis kampa ika moajsij sektepemej Zagros uan tatsintan chipauak ueyiat Coaspes. Nochi nejin kichiua maj takalpanojkej kielnamiki ke takat akin Ester youi kiitati kipia ueyi tanauatil, akin kijtoua ke yejua “ueyi tekiuaj”. ¡Uan nejin takat yejua itakauj Ester!

² Tein kemaj, tekiuaj Asuero amo yejua takat akin kiuelitaskia iuan monamiktis se ichpoch judía kemej Ester, akin kipia ueyi takuaujtamatilis. * Yejua amo kitojtoka ininneskayo taltikpakneminij kemej Abrahán, akin ika yolyemanilis kitakamatik Dios keman kinauatij maj kitajtolkaki inamik, Sara (Gén. 21:12). Semi tepitsin oso senkis amo kiixmati Jiova, iDios Ester, uan Tanauatil tein yejuatsin kimakak ixolal. Sayoj ke kuali kiixmati tanauatilmej tein onkak Persia, se kijtoua maj amo se youi iixpan tekiuaj komo amo achto teyoleuak, uan yejua nejon tein kichiuati inamik, uan akin amo kitakamatis nejon tanauatil kimiktiskej. Maski ijkon, Ester okachi motokia uan moketsa kampa tekiuaj uelis kiitas, uan kiyekmati ke uelis kipolos inemilis (xikonixtajtolti Ester 4:11 uan 5:1).

³ ¿Keyej nejin siuat akin ueyi itakuaujtamatilis youi kiitati tekiuaj maski kimati ke uelis kimiktiskej? ¿Toni uelis techmachtis ineskayo? Achto, maj tikitakan keniuj mochiuak inamik tekiuaj itech altepet Persia.

4. ¿Toni kipanok Ester keman katka konetok, uan keyej nemito iuan Mardoqueo?

⁴ Ester katka se ichpoch mikakaual. Amo semi tikinixmatij itatuan, sayoj tikmatij ke kitokaytijkej Hadassá, ijkon kemej tokayit tein itech tajtol hebreo kiselia mirto, se kualtsin kouit tein kipia xochit istak. Keman yejuan momikilijkej, iprimo Ester, akin motokaytiaya Mardoqueo uan semi xiuejya katka, kiiknelij uan kiuikak ikalijtik. Yejua kiiskaltij kemej yeskia yejua isiuapil (Est. 2:5-7, 15).

5, 6. 1) ¿Keniuj Mardoqueo kimachtij Ester? 2) ¿Toni kichiuayaj mojmostaj Ester uan Mardoqueo?

⁵ Mardoqueo uan Ester nemiaj Susa tein pouia Persia porin ompa kinuikakej keman kinkixtijkej kampa kayomej katkaj, uan ompa xa amo kinyekitayaj porin kitojtokayaj inintaneltokalis judíos uan inintanauatiluan. Tein melauj, netasojtalis tein Ester kipialiaya iprimo okachi moskaltiaya keman yejua kitapouiaya keniuj tamati Jiova, Dios teiknelijkej akin miakpa kinmakixtij israelitas uan amo uejkaua oksepa kichiuaskia (Lev. 26:44, 45). Tikyekmatij ke yejuan semi motasojtayaj uan nochipa mopaleuiayaj.

⁶ Nesi ke Mardoqueo kipiaya se tekit ichan tekiuaj ompa Susa, kampa kaltenoj motaliaya iniuan okseki itekitikauan tekiuaj (Est. 2:19, 21; 3:3). Amo semi moijtoua toni kichiuaya Ester keman katka ichpochok, sayoj ke xa kiyekpiaya iprimo uan kiitaya tein monekia kalijtik, tein xa moajsia analkopa kampa yetoya ueyiat, kampa nemiaj akin amo semi teyi kipiayaj. Xa kiuelitaya yas kampa tanamakayaj ompa Susa, kampa tanamakanij uan tamachijchiuanij kinextiayaj inintanamak tachijchiuj ika oro, plata uan okseki taman. Yejua amo kimatia ke satepan kipiaskia nochi nejon tein pajpatiyoj; nion tepitsin kinemiliaya toni kipanoskia satepan.

7. ¿Keyej Vasti amo yeskiaok inamik tekiuaj, uan toni panok satepan?

⁷ Se tonal, mochiuak se kuejmol ichan tekiuaj tein ijsiujka momatik itech nochi xolal. Keman mochiujtoya se ueyi iluit, kampa uejueyi chiuanimej moyolpaktijtoyaj ika kuajkuali takualis uan vino, Asuero  kitatitauij Vasti, inamik akin semi kuakualtsin, akin kichiujtoya se iluit okseko iniuan siuamej, sayoj ke yejua amo kinekik yas. Kemej tekiuaj tel kualanik porin kipinaujtij senteixtenoj, kintajtanij akin kiyolmajxitiayaj toni monekia kichiuilis. Satepan, yejua kijtoj ke Vasti amo yeskiaok inamik uan kiixpejpenaskia okse. Itekitikauan yajkej kintemotoj ichpochmej akin okachi kuakualtsitsin itech nochi xolalmej kampa taixyekanaya tekiuaj, uan ompa kiixpejpenaskia akin yeskia inamik (Est. 1:1–2:4).

8. 1) ¿Keyej Mardoqueo xa motekipachouaya ika tein kichiuaskia Ester? 2) Kemej kijtoua Biblia, ¿keniuj moneki yeski se taltikpaknenkej akin kuakualtsin? (No xikonita Proverbios 31:30.)

⁸ Ijkon kemej Mardoqueo kiitaya ke Ester moskaltijtiyaya okachi kitasojtaya uan kuali momachiliaya, porin kiitaya ke Ester mochiujtoyaya se siuat, uan semi kuakualtsin katka. Tein melauj, Biblia kijtoua ke “ichpoch kualtsin katka kemej moitaya uan kuakualtsin katka” (Est. 2:7). Sayoj ke yejua xa no motekipachouaya. Kemej kijtoua Biblia, se akin kuakualtsin no moneki yeski tamatkej uan yolyemanik. Komo amo, uelis peuas moueyinekis (xikonixtajtolti Proverbios 11:22). ¿Kemansa tikonitani ke yekmelauj ijkon panoua? Kemej Ester katka kuakualtsin, ¿kipaleuiskia oso kichiuaskia maj moueyineki? Satepan moitaskia.

9. 1) ¿Toni panok keman itekitikauan tekiuaj kiitakej Ester, uan keyej xa semi kiyolkokoj moxelos iuan Mardoqueo? 2) ¿Keyej Mardoqueo kikauak maj Ester monamiktiani iuan se takat akin amo kiueyichiuaya Jiova? (Xikonita recuadro.)

⁹ Keman itekitikauan Asuero kiitakej Ester, kinemilijkej kiuikaskej ichan tekiuaj, tein moajsia analkopa kampa yetoya ueyiat (Est. 2:8). Xa semi ouij kinkisak moxeloskej porin Mardoqueo kitasojtaya kemej yeskia isiuapil. Uan tein melauj, yejua amo kinekia maj monamikti iuan se takat akin amo kiueyichiuaya Jiova, maski yeskia se tekiuaj, sayoj ke amo uelik teyi kichiuak. * Achto ke kiuikaskiaj kampa nemi tekiuaj, Mardoqueo xa kiyolmajxitij Ester. Keman yajtoya ichan tekiuaj ompa Susa, Ester motajtaniaya toni kipanoskia uan keniuj yeskia inemilis ompa.

10, 11. 1) ¿Toni ueliskia kipanos Ester ika yankuik nemilis tein kipiaya? 2) ¿Keniuj tikmatij ke Mardoqueo kitekipachouaya keniuj moajsia Ester?

¹⁰ Inemilis Ester ijsiujka senkis mopatak. Axkan moajsia iniuan seki ichpochmej akin kinualkuikaj noyampa itech nochi altepet Persia. Tein melauj, yejuan tataman tamatiaj uan tanemiliayaj, tein momattoyaj kichiuaskej uan inintajtol. Nochin kinyekpiaya se  ueyichiujkej tein motokaytiaya Hegai, akin kiitaya maj itech se xiuit nochin ichpochmej kinkualtsintilikan, tein no iuantia keman kinalaxouayaj ika tataman aceite tein ajuiyak (Est. 2:8, 12). Nochi nejin xa kichiuak maj seki ichpochmej peuani moueyinekinij uan maj kinekinij yeskij okachi kuakualtsitsin. ¿No ijkon kipanok Ester?

¹¹ Tikyekmatij ke Mardoqueo katka akin okachi kitekipachouaya kimatis keniuj moajsia Ester. Biblia kijtoua ke mojmostaj motokiaya hasta kampa uelia itech kali kampa moajsiaj siuamej uan ijkon kimatiskia ox Ester kuali moajsia (Est. 2:11). Uan tein kiiluiayaj, xa se akin tekitia ompa, semi kiyolpaktiaya uan kuali momachiliaya. ¿Keyej?

12, 13. 1) ¿Keniuj kiitayaj Ester kampa nemia? 2) ¿Keyej Mardoqueo xa kiyolpaktij kimatis ke Ester amo kijtojka ke katka judía?

¹² Hegai kiuelitaya kemej tamatia Ester, yejua ika tel kualtakat  katka iuan. Hasta kinixtalij chikome siuatakeualmej akin kitekitiliskiaj uan kitalij kampa okachi kuali nemiskia itech kali kampa moajsiaj siuamej. Uan no, Biblia kijtoua ke “Ester nochipa nochin kikualtakaitayaj” (Est. 2:9, 15). ¿Keyej tel kuali kiitayaj? ¿Porin katka kuakualtsin? Amo, ta yejua kinextiaya kualtsitsin kualneskayomej tein kichiuaya maj okachi kuakualtsin moita.

¹³ Maj tikitakan tein Biblia kijtoua: “Ester amo kijtojka kani ualeuaya nion akonimej ichankauan, porin Mardoqueo kinauatijka maj amo kijtouani” (Est. 2:10). Kemej tikitaj, Mardoqueo kiiluijka maj amo kijtouani ke katka judía, porin kimatia ke akin nemiaj ichan tekiuaj amo kinyekitayaj. Ika nejin moyekita ke maski Mardoqueo amo ompa yetoya, Ester monejnemiltiaya ika tamatilis uan kisentokaya kitakamatia. ¡Nejon xa semi kiyolpaktij Mardoqueo!

14. ¿Keniuj axkan telpochmej uan ichpochmej uelis kichiuaskej ijkon kemej Ester?

¹⁴ Axkan, keman telpochmej uan ichpochmej nochipa  tatakamatij, no semi kinyolpaktiaj inintatuan oso akin kiniskaltijtokej. Kemansa xa uelis moajsiskej iniuan taltikpakneminij akin amo ueli inintech se takuaujtamati, auilneminij oso teikamauiltianij, uan amo akin kinitstos, sayoj ke nejon amo kinuika maj no ijkon kichiuakan, ta kiixtaliaj kitakamatiskej tanauatilmej tein kimatij ke kinpaleuia. Nejin telpochmej uan ichpochmej, ijkon kemej Ester, semi kiyolpaktiaj ininTajtsin akin moajsi iluikak (xikonixtajtolti Proverbios 27:11).

15, 16. 1) ¿Keniuj kichiuak Ester maj tekiuaj kikualtakaita? 2) ¿Keyej xa ouij katka tein Ester kipanok?

¹⁵ Keman ejkok tonal ijkuak Ester yaskia iixpan tekiuaj, ueliskia kiixpejpenas mochijchiuas ika tein yeski taman tein kinekiskia uan ijkon okachi kuakualtsin moitaskia. Sayoj ke kemej yolyemanik, sayoj mochijchiuak ika tein Hegai kimakak (Est. 2:15). Xa kinemilij ke komo kinekia maj tekiuaj kikualtakaita, amo sayoj monekia kuakualtsin yeski, ta no motelnekia maj yolyemanik, porin itech ichan tekiuaj amo akin kinextiaya nejon kualneskayot. ¿Melauak katka tein kinemiliaya?

¹⁶ Biblia techmaka tanankilil: “Tekiuaj okachi kitasojtak Ester ke nochin oksekin siuamej, uan ijkon yejua okachi kikualtakaitak uan kinextilij ueyi netasojtalis ke nochin oksekin ichpochmej. Uan yejua kitalilij itech itsontekon tein kiixnextiskia kemej tekiuaj, uan kiixtalij kemej tekiuaj akin kiixpatak Vasti” (Est. 2:17). Ijkon, nejin ichpoch judía yolyemanik mochiuak inamik tekiuaj Asuero, akin okachi kipiaya tanauatil itech nejon tonalmej. ¡Inemilis senkis mopatak! ¿Moueyinekik porin axkan katka ueyichiujkej? Amo.

17. 1) ¿Keniuj Ester kisentokaya kitakamatia Mardoqueo? 2) ¿Keyej axkan motelneki maj tiktojtokakan ineskayo Ester?

¹⁷ Ester kisentokaya katka tatakamatkej kemej achto. Kemej neskayot, kitajtolkakik Mardoqueo, akin kiitaya kemej ipopaj, uan kisentokaya amo kijtouaya ke katka judía. Uan no, keman Mardoqueo kimatik ke seki itekitikauan tekiuaj kinekiaj kimiktiskej, Ester kichiuak tein kinauatij uan kinejmachtij Asuero, uan ijkon uelik kitsakuilij maj amo kimiktikan (Est. 2:20-23). Nochipa kinextij yolyemanilis uan tatakamatilis, kualneskayomej tein kinextia ke chikauak katka itakuaujtamatilis. Axkan, tejuan moneki timochikauaskej tiktojtokaskej ineskayo Ester, porin kampa tinemij techyoualouaj taltikpakneminij akin amo kinekij tatakamatiskej uan nochipa taixnamikij. Sayoj ke, komo tikpiaj yekmelauj takuaujtamatilis kemej Ester, tikitaskej ke motelneki maj titatakamatikan.

18. 1) ¿Keyej Mardoqueo xa amo kinekia moixpilos iixpan Hamán? (No xikonita nota.) 2) ¿Keniuj miakej itekitikauan Dios axkan kinextianij ke kipiaj takuaujtamatilis kemej tein kipiaya Mardoqueo?

¹⁸ Satepan, se takat akin monotsaya Hamán kiselij se ueyi tayekanalis itech tekiuajyot. Asuero kiixtalij kemej taixyekankej akin okachi ueyichiujkej, uan yekinika itayolmajxitijkauj, uan tanauatij maj nochin moixpilokan iixpan (Est. 3:1-4). Maski Mardoqueo nochipa kitakamatia tekiuaj, kiitaya ke komo kitakamatia nejin tanauatil kinextiskia ke amo kipoujkaitaya Dios. Kimattoya ke Hamán katka agaguita, tein xa kijtosnekia ke ualeuaya itech ichankauan Agag, akin tekiuajtia Amaleq uan tanauatijkej Samuel kimiktij (1 Sam. 15:33). Akin nemiaj Amaleq tel amo yolkualmej katkaj uan kiixnamikiaj Jiova uan ixolal, yejua ika mochiuako se xolal akin Jiova kitatsakuiltij (Deut. 25:19). * ¿Keniuj ueliskia se judío yolmelauak moixpilos iixpan se takat amalequita? ¡Mardoqueo amo keman kichiuaskia! Tein kichiuak techelnamiktia takuaujtamatilis tein kinextianij miakej takamej uan siuamej itech nochi xiujmej, hasta itech totonaluan. Maski ueliskia kinmiktiskej, kijtouanij: “Semi moneki ke ma tiktakamatikan Totajtsin Dios uan ma amo achto tikintakamatikan in tagayot” (Hech. 5:29).

19. ¿Toni kinemiliaya kichiuas Hamán, uan keniuj kitanejnektij tekiuaj?

¹⁹ Kemej Mardoqueo amo kinekia moixpilos iixpan Hamán, yejua tel kualanik uan kinemilij kitemos keniuj kimiktis yejua uan nochin akin pouiaj itech ixolal Mardoqueo. Yekinika yajki kiitato tekiuaj Asuero uan amo kuali ininka tajtoj judíos, sayoj ke amo kintokaytij. Kijtoj ke katka se xolal tein amo teyi chiujkej, “moyaujtok uan xeliujtok itech xolalmej”, uan no kijtoj ke nejon xolal katka taixnamikkej uan semi tamouilil porin ompa amo kitakamatiaj itanauatiluan tekiuaj. Satepan, kijtoj ke kitemakaskia tel miak tomin kampa moajsia itomin tekiuaj uan ijkon kiixtauaskia tein monekiskia keman kinixpoloskiaj. * ¿Toni kichiuak tekiuaj? Kimaktilij ianillo tein ika kiixtaliaya tanauatilmej uan ijkon ueliskia kiixtalis itokaykopa nejon tanauatil uan tein yeski tanauatil tein monekiskia (Est. 3:5-10).

20, 21. 1) ¿Keniuj momachilij Mardoqueo uan nochin judíos keman kimatkej tein Hamán tanauatijka? 2) ¿Toni Mardoqueo kitajtanij Ester maj kichiuani?

²⁰ Niman keman motemakak tanauatil, akin kitematiltiayaj  tanauatilmej yajkej ika caballo itech nochi tekiuajyot, uan kitematiltijtiyayaj ke moixtalijka kinixpoloskej nochin judíos. Nejon xa semi kintekipachoj akin yankuixtok kiskaj Babilonia uan mokepkajya Jerusalén uan mochikaujtoyaj kiyekchijchiuaskej xolal tein nion kipiaya uejueyi tepamit tein ika mopaleuiskiaj. Tein melauj, xa keman Mardoqueo kikakik nejon amo kuali tanauatil, kisentokaya ininka tanemiliaya, uan no ininka ichankauan uan itasojikniuan akin nemiaj Susa. Kemej tel tayokoxtoya, kitsayanak itilmaj, motalilij tiltik takemit, mokuatemilij koujnex uan yajki itech nochi xolal chokatiyaya chikauak. Sayoj ke Hamán, motalij iuan tekiuaj uan peuak tatayij, uan nion tepitsin kitekipachouaya tajyouilis tein kinchiuilijtoya judíos uan inintasojikniuan akin nemiaj Susa (xikonixtajtolti Ester 3:12–4:1).

²¹ Mardoqueo kimatia ke monekia kinpaleuis judíos. Sayoj ke ¿toni ueliskia kichiuas? Ester kitekakilij ke tel tayokoxtoya uan kititanilij seki tilmaj, sayoj ke yejua amo kinekik kiselis. Axkan Mardoqueo kiajsikamatiaya tein xa uejkaujya motajtanijtoya: keyej Jiova kikaujka maj kiuikanij Ester akin semi kitasojtaya uan maj monamiktiani iuan se tekiuaj akin amo kiueyichiuaya yejuatsin. Mardoqueo niman kititanilij Ester se tanauatil tein motelnekia: monekia yas iixpan Asuero uan kitataujtis “maj kipaleui ixolal yejua” (Est. 4:4-8).

22. ¿Keyej Ester mouia yas iixpan tekiuaj, akin itakauj katka? (No xikonita nota.)

 ²² Keman Ester kikakik tein Mardoqueo tanauatij maj kiiluikan, xa semi motekipachoj. Itakuaujtamatilis moyejyekoskia kemej amo keman kipanotoya itech inemilis, uan keman kinankilij Mardoqueo kiiluij ke mouia. ¿Keyej mouia? Kemej Ester kielnamiktij iprimo, tanauatil tein onkaya Persia kijtouaya ke akin yaskia iixpan tekiuaj uan amo achto kiyoleujkaj monekia kimiktiskej. Keman aksa amo kitakamatia nejin tanauatil, sayoj ueliskia momakixtis komo tekiuaj momasouaya ika itakotsin tachijchiuj ika oro. Sayoj ke ¿ueliskia kichias Ester maj Asuero kitapojpolui? Tein melauj, nion tepitsin kiiknelij Vasti keman amo kinekik yas keman kinotska. Uan okse taman, tekiuaj amo kiyoleujtoya Ester maj youi iixpan panokaya treinta tonalmej, uan kemej uejkaujkaya, Ester xa motajtaniaya ox tekiuaj kipatakaya itanemilil uan amo kitasojtayaok (Est. 4:9-11). *

23. 1) ¿Toni Mardoqueo kiiluij Ester uan ijkon kichikauaskia itakuaujtamatilis? 2) ¿Keyej Mardoqueo techkauilia se kuali neskayot?

²³ Mardoqueo tanankilij ika yolchikaualis, porin kinekia kichikauas itakuaujtamatilis Ester. Kiyekiluij ke Jiova kinmakixtiskia judíos maj amo kinmiktikan ika yejua inepaleuil oso okse. Uan kiiluij ke komo amo kinekia kinpaleuis, ouij momakixtiskia keman tajyouilis okachi mochikauaskia. Ijkon, Mardoqueo kinextij ke senkis takuaujtamatia iuan Jiova, se Dios akin nochipa kichiua tein motenkaua uan akin amo keman kikauas maj kiixpolokan ixolal (Jos. 23:14). Satepan, kitajtanij Ester: “¿Akoni moajsi akin kimati ox tikselij taixyekanalis kemej tekiuaj tein tikuiskia itech se tonal kemej nejin?” (Est. 4:12-14). ¡Mardoqueo  senkis takuaujtamatia iuan Dios! ¿No uelis tikijtoskej ke ijkon tikpiaj totakuaujtamatilis? (Prov. 3:5, 6.)

24. ¿Keniuj kinextij Ester itakuaujtamatilis uan yolchikaualis?

²⁴ Ester kiajsikamatik ke monekia kinpaleuisya. Kiiluij Mardoqueo maj nochin judíos mosauakan eyi tonal ijkon kemej yejua kichiuaskia. Uan kinextij iueyi takuaujtamatilis uan yolchikaualis keman kijtoj nejin tajtolmej tein moelnamikinij hasta itech totonaluan: “Uan komo moneki nimikis, nimikis” (Est. 4:15-17). Itech nochi nejon eyi tonal, tikyekmatij ke okachi kichiuak netataujtil kemej amo keman ijkon kichiujtoya. Keman ejkok tonal, motalilij okachi kuali itilmaj, porin kinekia maj tekiuaj kikualtakaita, uan yajki kiitato.

25. Xikonijto toni panok keman Ester kiitato tekiuaj.

²⁵ Kemej tikitakej itech ipeujyan nejin tamachtilis, Ester axkan youi kiitati tekiuaj. Keman ojtokatiuj xa moteltekipachoua uan kitelchiuilijtiuj netataujtil Dios. Satepan ajsi kalixpan kampa ikaltenoj tekiuaj. Kampa ijkatok ueli kiuejkaita tokotsyetok itech itrono uan kemej kineki kimatis keniuj momachilia, kiixita. ¿Uejkauak itakauj achto ke kiitas ke ompa yetoya? Amo tikmatij, sayoj ke Ester xa kimachilij ke tel uejkauak. Keman tekiuaj kiuejkaita, xa ixkualanisneki, sayoj ke niman moyolseuia uan momasoua ika itakotsin tachijchiuj ika oro (Est. 5:1, 2).

26. ¿Keyej akin tikchiuaj kemej Cristo moneki yeski tiyolchikaujkej kemej Ester, uan toni tikitaskej itech okse tamachtilis?

²⁶ Tekiuaj motemaka kikakis Ester. Nejin siuat yolmelauak amo kikauak Jiova, uan maski ueliskia kipolos inemilis kipaleuij ixolal Dios. ¡Tel kuali neskayot kinkauilia nochin itekitikauan Dios itech nochi tonalmej! Akin yekmelauj tikchiuaj kemej Cristo tikteltasojkamatij neskayomej kemej nejin. Jesús kijtoj ke netasojtalis kinixnextiskia akin yekmelauj itatojtokakauan (xikonixtajtolti Juan 13:34, 35). Miakpa moneki yeski tiyolchikaujkej ijkon kemej Ester, uan ijkon uelis tiknextiskej nejon netasojtalis. Sayoj ke nejon yekin peujtoya. ¿Keniuj Ester ueliskia kitaneltoktis Asuero ke Hamán, itayolmajxitijkauj akin okachi itech takuaujtamati, se takat akin kiichtakachiua tein amo kuali? ¿Ueliskia kinmakixtis judíos? Nejin tikmatiskej itech okse tamachtilis.