KO E TOHI TAPU NE NAKAI KO E TOHI FAKASAIENE, KA E HA HA I AI E TAU TALAHAUAGA KUA LEVA TIGAHAU. HANEI FALU FAKATAI.

Fai kamataaga nakai e lagi mo e lalolagi katoatoa?

Ko e tau saienetisi talahaua ne mauokafua lahi he taha vahā ko e tali, nakai. Mogonei kua fa talia e lautolu na fai kamataaga e lagi mo e lalolagi katoatoa. Kua leva tigahau e talahau fakamaaliali e mena ia he Tohi Tapu.​—Kenese 1:1.

Fēfē e foliga he lalolagi?

He tau vahā i tuai, tokologa e tagata ne manatu na lapalapa e lalolagi. He senetenari ke limaaki F.V.N., ne talahau he tau saienetisi Heleni na veliveli e lalolagi. Ka e leva tigahau he senetenari ke valuaki F.V.N., ko e tagata tohia he Tohi Tapu ko Isaia ne hagaao ke he “mena ne takai aki e lalolagi,” ne liga hagaao foki ke he veliveli.​—Isaia 40:22.

Maeke nakai e tau mena he lagi ke popo?

Ne fakaako he saienetisi Heleni ko Aristotle he senetenari ke fāaki F.V.N., ko e tau mena ni he lalolagi ne popo, nakai hiki po ke popo e lagi likoliko. Ko e onoonoaga ia kua talia ai ke he loga e tau senetenari. Ka e hoko ke he senetenari ke 19 aki, ne fakatū he tau saienetisi e fakaakoaga kehe mamao. Ne talahau ai ko e tau mena oti he lagi po ke lalolagi kua maeke ke popo. Taha he tau saienetisi ne lagomatai ke omoi e manatu nei ko Lord Kelvin, ne fakakite e talahauaga he Tohi Tapu ke he lagi mo e lalolagi: “To popo e tau mena oti ia tuga ne tapulu lahi.” (Salamo 102:25, 26) Ne talitonu a Kelvin tuga ni ne fakaako he Tohi Tapu, na maeke e Atua ke fifili ke puipui ke ua popo mo e malona e tau tufugatia Haana.​—Fakamatalaaga 1:4.

Ko e heigoa ne fakamau e tau palaneta tuga e fua lalolagi ha tautolu?

Ko Aristotle ne fakaako ko e tau mena oti he lagi kua haia i loto he tau veliveli tavana, ne igatia he fakavē fakalataha, mo e haia e fua lalolagi he lotouho. He senetenari ke 18 aki V.N., talia he tau saienetisi e manatu ko e tau fetū mo e tau palaneta kua liga nakai fai mena ne tautau ki ai. Ka e he tohi ha Iopu he senetenari ke 15 aki F.V.N., totou e tautolu ko e Tufugatia “ne tautau ai e ia e lalolagi ka e nakai ha i ai ha mena ke tautau a ia ki ai.”​—Iopu 26:7.

KO E TOHI TAPU NE NAKAI KO E TOHI FAKAEKEKAFO KA E HAIA E TAU MATAPATU FAKAAKOAGA NE FAKAKITE TUAI E PULOTU KE HE MALOLŌ TINO.

Toka kehe e tau tagata gagao.

Ne fakamaama he Fakatufono faka-Mose ke toka kehe e tau tagata ne lepela mai he falu tagata. Ko e hoko laia ke he tau tatalu he tau 500 ke he 1500 ne kamata e tau ekekafo ke fakagahua e matapatu fakaakoaga nei, ti aoga agaia.​—Levitika, veveheaga 13 mo e 14.

Koukou he mole e piki ke he tino mate.

Ato hoko ke he matahiku he senetenari ke 19 aki, fa mahani e tau ekekafo ke gahua he tau tagata mamate ti hiki atu ke gahua foki he tau tagata gagao ka e nakai holoholo e tau lima. Tokologa ne mamate ha ko e tuaga nei. Ka e talahau mai he Fakatufono faka-Mose ko e ha tagata ne piki atu ke he tino mate kua nakai meā e tapuakiaga. Ti poaki foki ke fakaaoga e vai ke fakameā aki he tau tuaga pihia. Ko e tau puhala ia fakalotu kua aoga mooli ke he malolō tino.​—Numera 19:11, 19.

Tanu he tau otaota.

He tau tau takitaha, molea e hafa e miliona e tau fanau ne mamate he hihī, laulahi ha kua lauia he tau otaota fakavao he tau tagata ne nakai utakehe fakamitaki. Pehē e Fakatufono faka-Mose kua lata e tau otaota nei he tau tagata ke tanu, mo e utakehe fakamamao mai he tau nonofoaga tagata.​—Teutaronome 23:13.

Magaaho ke peritome ai.

Ne poaki he Fakatufono he Atua kua lata e tama taane ke peritome he aho ke valuaki he fanau mai. (Levitika 12:3) Ma e tau tama mukemuke ne fanau foou, ne maama ai kua maeke e toto ke mau he mole e taha e faahi tapu he fanau mai. He tau vahā Tohi Tapu ato holo ki mua e tau puhala fakaekekafo, ko e fakatali ke mole e taha e faahi tapu to peritome ko e puipuiaga pulotu.

Matutakiaga he malolō he loto mo e malolō tino.

Pehē e tau kumikumiaga fakaekekafo mo e tau saienetisi ko e tau logonaaga mitaki tuga e fiafia, amaamanaki, loto fakaaue, mo e makai ke fakamagalo kua aoga ma e malolō tino. Pehē e Tohi Tapu: “Ko e loto fiafia kua eke mo vai lakau aoga haia; ka ko e loto malipilipi kua magomago ai e tau hui motua.”​—Tau Fakatai 17:22.