KUA hoge e tau tagata ō fenoga. He ahiahi ke he tau matakavi he maaga tuai ko Petelehema ne hoge lahi lautolu, ti manako a lautolu ke fakatai taha mena fa mahani he matakavi. Ne mailoga he taha ha lautolu e fale kai ne fai falafel​—ko e kai lolo he tau fua pine, tau tomato, tau aniani, mo e falu lakau kai ne kai aki e falaoa pita. Ko e kai lolo ia ne moua e lautolu e malolō foou ke matutaki e fenoga ha lautolu.

Nakai iloa he tau tagata ahiahi, ko e kai he falaoa ia ko e mena kai fakamotu he vahā fakamua a ia ha lautolu ne kai he aho ia. Ko e higoa Petelehema ne kakano “Fale he Areto,” ti ko e falaoa po ke areto kua tao ai he matakavi ia ke he tau afe tau. (Ruta 1:22; 2:14) Ko e falaoa pita he vahā nei ko e taha he tau falaoa fa mahani i Petelehema.

Teitei fā e afe tau kua mole, nakai mamao lahi mo e faahi toga ha Petelehema, ko e hoana ha Aperahamo ko Sara ne tao e “tau areto pukupuku” ke kai e tau tagata ahiahi tokotolu ne kua hohoko mai. (Kenese 18:6) Ko e “falaoa mitaki,” ne fakaaoga e Sara ne liga moua mai he saito emmer po ke karite. Ne tauteute fakamafiti e Sara e falaoa nei ti liga tao e falaoa he tau maka kakā.​—1 Tau Patuiki 19:6.

Ne tauteute mo e tao ni he magafaoa ha Aperahamo e tau areto pukupuku ha lautolu, tuga ne talahau he tala nei. Ko e nonofo faifano ha lautolu, kua kakano na liga nakai tao e Sara mo e tau fekafekau haana e tau areto i loto he tau umu tuga ne fa fakaaoga i Uro, ko e maaga ha Sara. Ne tauteute e ia e falaoa mitaki mai he saito he matakavi ia. Ko e gahua uka lahi anei ke fakaaoga e makaholo ke tavili aki mo e liga tuki i loto he kumete.

Fā e senetenari fakamui, ne poaki he Fakatufono faka-Mose kua nakai lata e makaholo ke uta mo fakamau aki e koloa ne ole, ha “ko e moui he tagata haia.” (Teutaronome 24:6) Aoga lahi e makaholo ke he Atua, ka nakai fai ai kua nakai maeke e magafaoa ke moua ai e falaoa po ke mena kai ma e aho.​—Kikite puha “ Holo mo e Tao Falaoa he Tau Aho Oti he Vahā Tohi Tapu.”

He tau Tohiaga Tapu ne lagaloga e hagaao ke he falaoa, ti fa hagaao e tau tagata tohia Tohi Tapu ke he falaoa ko e taha kupu ma e mena kai. Fakakite e Iesu ko lautolu ne fekafekau ke he Atua ka liogi mo e mauokafua: “Kia foaki mai e koe ke he aho nai ha mautolu a tau mena kai, ke lata ke he aho taha.” (Mataio 6:11) He mena nei, ko e “tau mena kai,” kua hagaao ke he falaoa ti fakakite mai e Iesu kua maeke ia tautolu ke falanaki ke he Atua ke foaki e tau mena kai ki a tautolu he tau aho takitaha.​—Salamo 37:25.

Ka kua fai mena foki ne mua atu e aoga ke he falaoa, po ke mena kai. “Nakai ko e tau mena kai hokoia ke moui ai ha tagata, ka ko e tau kupu oti ne to mai he fofoga he Atua,” he ui e Iesu. (Mataio 4:4) Hagaao e tala haana ke he mogo ne falanaki katoatoa e tau Isaraela ke he Atua ke foaki ke lata mo lautolu. Kamata e mena nei he nakai leva e ō kehe a lautolu i Aikupito. Kavi ke he taha e mahina he mole he hohoko atu a lautolu ke he Tutakale ko Sinai, ti gahoa ni e tau mena kai ha lautolu. He tupetupe neke mamate he hoge he tutakale magomago ia, ne gugū lahi mahaki a lautolu: “Ne kai ai foki e mautolu e tau mena kai mo e makona ai” i Aikupito.​—Esoto 16:1-3.

Ne mitaki mooli e falaoa i Aikupito. He vahā ha Mose, ko e tau tagata pulotu he tao falaoa ne age ke he tau Aikupito e tau falaoa mo e tau areto pukupuku kehekehe. Ka e nakai amanaki a Iehova ke toka e tau tagata haana ke nakai fai falaoa. “Kitiala, to fakato hifo e au e mena kai ma mutolu mai he lagi,” he mavehe e ia. Ti mooli, ko e areto nei mai he  lagi ne to hifo ai he pogipogi kī, ko e “tau mena valavala ikiiki” ne tuga e hahau tuli. “Heinoa e mena nei?” hūhū ai he tau Isaraela he mogo fakamua ne kitia e lautolu. “Ko e mena kai hanai kua foaki mai e Iehova ma mutolu ke kai ai,” he fakamaama e Mose. Ne fakahigoa ai e lautolu ko e manai, * ti momoui a lautolu he mena kai nei ke he 40 e tau i mua.​—Esoto 16:4, 13-15, 31.

Fakamua, ne liga nava lahi e tau Isaraela he manai fakamana. Ne kamata tuga e “areto fakalapalapa kua laku mo e meli,” ti loga ai ke lata mo e tau tagata oti. (Esoto 16:18) Ka e fai mogo he mole, ne kamata a lautolu ke manamanatu ke he tau mena kai kehekehe ne kai e lautolu i Aikupito. “To nakai kitia e tautolu ha mena ka ko e manai ni,” he gugū e lautolu. (Numera 11:6) Fakamui ne ita lahi a lautolu: “Kua vihia foki he tau loto ha mautolu e mena kai fakateaga nai.” (Numera 21:5) Ati kelea muitui mo e vihiatia lahi mahaki e “mena kai mai he lagi” ki a lautolu.​—Salamo 105:40.

Maaliali ai, ko e areto tuga ni e tau mena loga kua mukamuka ke uta fakateaga. Ka kua hagaao e Tohi Tapu ke he falaoa pauaki ne nakai lata ke fakateaga. Ko e falaoa nei ne fakatatai e Iesu ke he manai ne vihiatia fakakelea he tau Isaraela, ne liga foaki e tau aoga tukulagi.

“Ko au ko e areto he moui,” he tala age e Iesu ke he tau tagata fanogonogo haana. “Ne kai he tau matua ha mutolu e manai ke he tutakale, ka kua mamate a lautolu. Ko e areto hanai kua hifo mai he lagi, ka kai ai e taha, ti nakai mate a ia. Ko au ko e areto he moui ne hifo mai he lagi; ka kai e taha e areto nai ati moui ai a ia tukulagi. Ko e areto foki ke atu e au, ko e hoku tino haia, ke atu e au mo moui he lalolagi.”​—Ioane 6:48-51.

 Tokologa e tagata fanogonogo ha Iesu ne nakai maama e tau kupu fakatai ne fakaaoga e ia ko e “areto” mo e “tino.” Ka e felauaki tonu e fakataiaga. Ko e falaoa mooli ne momoui ai e tau Iutaia he tau aho takitaha, tuga e manai ne momoui ai e tau Isaraela ke 40 e tau he tutakale. Pete ko e manai ko e mena fakaalofa mai he Atua, ne nakai foaki mai e moui tukulagi. Ka ko e poa ha Iesu ne foaki e palepale ia ki a lautolu kua fakagahua e tua ki a ia. Ko ia mooli e “areto he moui.”

Liga ka hoge a koe, to oho atu a koe ke he vala falaoa. Ti liga fakaaue foki a koe ke he Atua ma e haau a “tau mena kai, ke lata ke he aho taha.” (Mataio 6:11) He loto fakaaue a tautolu ke he tau mena mitaki, kia nakai nimo ia tautolu e aoga he “areto he moui,” ko Iesu Keriso.

Maeke fēfē ia tautolu ke fakakite kua nakai tuga e tau Isaraela ne nakai loto fakaaue he vahā ha Mose, kua nakai fakateaga e tautolu e areto fakafua uka nei? “Kaeke ke fakaalofa mai a mutolu kia au, kia omaoma mai a mutolu ke he haku a tau poaki,” he ui e Iesu. (Ioane 14:15) He muitua ke he tau poakiaga ha Iesu, to moua e tautolu e amaamanakiaga ke kai fiafia e falaoa ke hoko ke he tukulagi.​—Teutaronome 12:7.