KO E talahauaga nei na iloa lahi he tau tagata i Aferika Uta, ti kua fakakite foki pihia e tuaga he tokologa e tagata he tau motu he lalolagi katoa. Pihia nakai e logonaaga haau he kaiole tupe ke he kapitiga po ke mai he falu mena? Kua liga lata he falu magaaho, ka e mitaki nakai ke taute pihia? Ko e heigoa e tau hagahaga kelea mo e tau matahele he kaitalofa?

Taha talahauaga Swahili foki ne latatonu mo e mena nei. Pehē: “Ko e kaitalofa mo e foaki he kaitalofa kua ekefakakelea e tau kapitiga.” Mooli ai, maeke e kaitalofa ke fakahagahaga kelea e tau kapitiga mo e tau fakafetuiaga. Pete ni e mitaki e tau fakatokaaga mo e tau amanakiaga, ka e nakai fakahoko pihia tumau. Ma e fakatai, fai magaaho he mole ka e nakaila totogi age e tupe, liga hogohogo manava e tagata ne foaki e tupe kaitalofa. Maeke ke tupu mai e ita ke he vahāloto he tagata ne age mo e tagata ne ole​—lauia foki e tau magafaoa ha laua​—ti kua fai vehā. Ko e tau kaitalofa tupe kua tupu e tau mena vihi, lata ni ke onoono ki ai ko e puhala fakahiku a ia ke moua e tupe ka e nakai ko e tali mukamuka ke he tau lekua fakatupe.

Maeke foki e kaiole tupe ke fakahagahaga kelea e fakafetuiaga he tagata mo e Atua. Puhala fe? Fakamua, pehē e Tohi Tapu ko e tagata mahani kelea ne fakaheu pauaki ke liuaki e tupe ne ole e ia pete he iloa. (Salamo 37:21) Fakamaama mai “ko ia foki ne ogo mena kua eke a ia mo fekafekau kia ia ne ta age hana tau mena kia ia.” (Tau Fakatai 22:7) Lata e tagata ne kaiole ke mailoga ato totogi e ia e tupe, kua fakavē a ia ke he tagata ne age e tupe kaitalofa. Mooli foki e talahauaga mai i Aferika: “Ka ole a koe ke he tau hui he taha tagata, to fano ni a koe ke he puhala kua takitaki e ia a koe.” Kakano ai ko e tagata ne lahi e kaitalofa kua nakai atāina a ia ke taute e tau mena kua manako a ia ki ai.

Ko e mena fakamua mogoia ke liu totogi age e tupe ne ole he tagata. Ke nakai tupu e tau lekua. Ka loga fakahaga e tau kaitalofa to liga lahi foki e tupetupe, mo e mohe alafia, lahi mahaki e gahua, taufetoko e taane mo e hoana, ti mavehevehe foki e tau magafaoa, mo e o atu ke he tau fakafiliaga  po ke tuku he fale puipui. Kua pulotu e tau kupu ia Roma 13:8: “Aua neke toka ia mutolu ha mena taha he taha tagata, ka ko e feofanaki hokoia.”

Mai he tau mena oti nei, kua mua e mitaki ke fakaeneene ka kaiole tupe. Kua aoga ke hūhū: Lata mooli nakai ke kaitalofa? Ko e puhala kia a ia ke leveki aki e magafaoa haau? Po ke lotokai, mo e fia manako atu ke moua e tau mena ne nakai fahia e tagata ki ai? He tau tuaga loga, liga mitaki ke gahoa e koloa ka e ua fakavē e moui ke he kaitalofa.

Ka e liga fai tuaga kua kehe pauaki, tuga e tau mena tupu fakaofo ti liga nakai fai puhala foki. Pete ia, ka fifili ke kaiole tupe, kua lata a ia ke fakakite kua fakamooli a ia. Ko e heigoa kua lata ke taute?

Fakamua, ua fakaaoga fakahehē e taha tagata kua fai tupe lahi. Nakai lata a tautolu ke logona hifo ha kua monuina e taha tagata kua latatonu ni a ia ke lagomatai fakatupe a tautolu. Nakai lata foki ia tautolu ke logona hifo kua nakai fai fakalagoaga a tautolu ke mahani fakamooli ke he tagata monuina pihia. Kia nakai mata nanā ki a lautolu ne kua monuina.​—Tau Fakatai 28:22.

Eketaha mogoia ke totogi age e tupe ne kaitalofa e koe, ti taute fakamafiti. Ka nakai fakatoka he tagata ne atu e tupe kaitalofa e magaaho ke totogi ai, kua lata a koe ke fakatoka e magaaho ti fakamooli ki ai. Kua lata ke fakamau hifo e tau maveheaga ke maama he tau faahi ne ua. (Ieremia 32:9, 10) Ka maeke, fano ke age e tupe ke he tagata ke fakaaue age ki a ia. Manatu ke liuaki age e tupe ne ole e koe ti tumau e tau fakafetuiaga mitaki. Pehē a Iesu he haana Lauga he Mouga: “Ka kia pehe ha mutolu a kupu, E, e; nakai, nakai.” (Mataio 5:37) Lafi ai, tokaloto tumau e Fakatufono Auro: “Ko e tau mena oti kua loto a mutolu ki ai, ke eke he tau tagata kia mutolu; ati eke ā e mutolu e tau mena ia kia lautolu.”​—Mataio 7:12.

Foaki mai he Tohi Tapu e lagomatai mukamuka ka manako ke kaitalofa. Pehē ai: “Ka ko e mahani Atua mo e fakamate ko e koloa lahi ni haia.” (1 Timoteo 6:6) Kakano, ko e fakamate ke he tau mena ne moua he tagata, ko e puhala kua mua atu a ia ke kalo mai he tau fakaatukehe he kaitalofa. Ka e mooli, nakai mukamuka ke fakamate he vahā nei e manako ke moua fakaave e tau mena. Magaaho haia kua lata ke fakagahua e “mahani Atua.” He puhala fe?

Onoono la ke he fakatai he hoa Kerisiano i Asia. He fuata a laua, ne nava a laua ke he tau tagata ne maeke ke fakatau e tau fale. Ti fakatau e laua e fale aki e tau tupe ne fakaputu mo e kaitalofa mai he pege mo e tau magafaoa. Nakai leva ti logona hifo e laua e uka he lahi e tupe ka totogi he tau mahina takitaha. Ne loga e gahua ha laua mo e loloa e tau tulā, ka e tote e magaaho ma e tau fanau. “Ko e tupetupe, mamahi, mo e ai mohe mitaki ne tuga ko e maka mamafa lahi he ulu haaku. Tō taha e mamafa,” he ui he taane.

Fai magaaho he mole, ne manatu e laua e tau kupu he 1 Timoteo 6:6 ti fifili e laua ke sela e fale. Ne ua e tau ato atāina a laua mai he kavega ia ha laua. Ko e heigoa he hoa nei ne fakaako mai ke he mena ne tupu? “Ko e onoono fakaagaaga ke he tau koloa he tino ko e puipuiaga,” he talahau e laua.

Tokologa ne iloa e fakatai Swahili ne totoku he kamataaga. Ka e nakai taofi mai e tau tagata ke kaitalofa. He maama e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu i luga, nakai kia pulotu ke manamanatu fakahokulo ke he hūhū, Lata nakai au ke kaitalofa tupe?