Geluidloze wapens — Hoe reëel is de dreiging?

POGINGEN om in tijd van oorlog met gebruikmaking van ziekten te doden, zijn niet nieuw. In de veertiende eeuw werden in Oost-Europa de lijken van slachtoffers van de pest over de muren van een belegerde stad gekatapulteerd. En 400 jaar later, tijdens de Zevenjarige Oorlog, gaven Britse vredesonderhandelaars weloverwogen met pokken besmette dekens aan indianen. Dat leidde tot een epidemie die ertoe bijdroeg dat de indianen zich overgaven. Maar pas aan het eind van de negentiende eeuw werd ontdekt dat besmettelijke ziekten door microben worden veroorzaakt. Dat inzicht schiep nieuwe en angstaanjagende mogelijkheden voor het gebruik van ziekten als wapens.

Uiteraard heeft de wetenschappelijke vooruitgang op medisch gebied ook geleid tot de ontwikkeling van geneesmiddelen en vaccins. Daardoor is er qua behandeling en preventie van ziekte veel bereikt. Maar ondanks die vooruitgang vormen besmettelijke ziekten nog steeds een geduchte vijand, waaraan elk jaar ruim 17 miljoen mensen sterven — zo’n 50.000 per dag. Wat een macabere ironie: terwijl briljante mannen en vrouwen hun leven hebben gewijd aan het verslaan van ziekten bij mensen, hebben anderen met evenveel inzet en bekwaamheid zich gericht op het verslaan van mensen met behulp van ziekten.

Pogingen om biologische wapens te verbieden

Ruim 25 jaar werkten de Verenigde Staten, de voormalige Sovjet-Unie en verscheidene andere landen ambitieus aan de ontwikkeling van biologische wapens. Maar in 1972 werd overeengekomen deze wapens te verbieden. Sommige landen evenwel gingen in het geheim door met de ontwikkeling en research; ze legden grote voorraden dodelijke biologische organismen aan, naast de middelen om ze te verspreiden.

Wat was de aanleiding tot het officiële verbod op zulke wapens? In het begin van de jaren ’70 redeneerde men dat biologische preparaten, hoe dodelijk ze ook mogen zijn, slechte wapens op het slagveld zijn. Eén reden daarvoor is, dat ze niet onmiddellijk effect hebben — het duurt even voor  zich symptomen voordoen. Een andere reden is dat hun effectiviteit afhankelijk is van de wisselvalligheid van het weer en de wind. Verder beseften landen dat als de ene natie biowapens tegen een andere natie zou gebruiken, de getroffen natie waarschijnlijk tot vergelding zou overgaan met haar eigen arsenaal aan biowapens of met kernwapens. En tot slot hadden veel mensen een morele weerzin tegen het opzettelijk gebruik maken van levende organismen om medemensen te invalideren of te doden.

Waarschijnlijk zal geen van deze redenen mensen weerhouden die zieden van haat en die zich niet aan de traditionele morele maatstaven wensen te storen. Op personen die uit zijn op grootscheeps moorden, oefenen biologische wapens een enorme aantrekkingskracht uit. Biowapens kunnen in het geheim ontwikkeld en ingezet worden. De identiteit van de aanvaller kan verborgen blijven, en is de aanvaller wel bekend, dan valt het niet mee vergeldingsmaatregelen te nemen tegen een netwerk van terroristen met cellen in veel landen. Bovendien kan een geluidloze, onzichtbare, langzaam werkende en dodelijke biologische aanval een bevolking alleen al door de ontstane paniek destabiliseren. Aanvallen op gewassen of vee kunnen voedseltekorten en een economische ramp teweegbrengen.

Nog een motief kan gelegen zijn in de betrekkelijk lage kosten van de ontwikkeling van biologische wapens. Bij een analyse werd vergeleken wat bij verschillende wapens de kosten waren van het doden van de onbeschermde burgers in een gebied van een vierkante kilometer. De kosten werden bij het gebruik van conventionele wapens geschat op € 2200, bij kernwapens op € 880, bij zenuwgaswapens op € 660 en bij biologische wapens op € 1,10.

Technische obstakels voor terroristen

Volgens berichten in de media hebben enkele terroristische groepen geëxperimenteerd met biologische wapens. Toch is er een enorm verschil tussen experimenteren met biologische wapens en er een effectieve aanval mee plegen.

Om te slagen moet een terrorist of terroristische organisatie lastige technische problemen oplossen. Ten eerste moet de terrorist aan een stam van een ziekteverwekker zien te komen die dodelijk genoeg is. Ten tweede moet hij weten hoe de ziekteverwekker goed en veilig gehanteerd en opgeslagen wordt. Ten derde moet hij weten hoe hij de massaproductie ter hand moet nemen. Kleine hoeveelheden van een micro-organisme zijn dodelijk genoeg om een veld met gewassen, een kudde vee of een stad vol mensen te vernietigen, mits de ziekteverwekker exact bij het doelwit wordt bezorgd. Maar biologische preparaten blijven buiten het laboratorium niet makkelijk in leven. In feite zou slechts een fractie van het biologische preparaat de beoogde bevolking bereiken en zouden er dus veel en veel grotere hoeveelheden nodig zijn voor een catastrofale aanval.

Dat is nog niet alles. De terrorist moet weten hoe hij de ziekteverwekker in leven en potent kan houden tijdens het vervoer van de plaats waar hij wordt bewaard naar de plaats waar hij verspreid zal worden. Tot slot moet hij weten hoe hij de verwekker effectief kan verspreiden. Dat houdt in dat de pathogene deeltjes in de juiste grootte bij het doel worden afgeleverd, dat het geografische gebied groot genoeg is en dat de concentratie voldoende is voor massale besmetting. Het heeft een hoog opgeleid team van Amerikanen die onderzoek doen naar bacteriologische oorlogvoering ruim tien jaar gekost om een betrouwbaar verspreidingssysteem voor biowapens te produceren. Is een biologisch preparaat eenmaal in de atmosfeer verspreid, dan staat het bloot aan zonlicht en variabele temperaturen, waardoor het micro-organisme kan sterven. Voor het veranderen van een preparaat in een wapen is dus gedetailleerde kennis nodig van het gedrag van biologische organismen in de lucht.

Gezien de hele reeks van technische obstakels is het niet verwonderlijk dat er slechts enkele pogingen tot een terroristische  aanval met biologische wapens zijn gedaan. Bovendien zijn bij die pogingen weinig slachtoffers gevallen. Onlangs zijn door miltvuurbrieven in de Verenigde Staten vijf mensen omgekomen. Dat is tragisch genoeg, maar het waren minder slachtoffers dan er misschien gevallen zouden zijn bij een kleine explosie of zelfs door een pistool. Onderzoekers schatten dat er wereldwijd sinds 1975 bij 96 procent van de aanslagen met chemische of biologische middelen, niet meer dan drie mensen zijn omgekomen of gewond geraakt.

In het besef van de problemen waarmee het plegen van een geslaagde biologische aanval gepaard gaat, verklaarde de British American Security Information Council: „Hoewel regeringen met heel wat bedreigingen op het gebied van chemisch en biologisch terrorisme geconfronteerd worden, geloven de meeste analisten dat de rampenscenario’s met grote aantallen doden wel mogelijk zijn maar dat de kans erop zeer klein is.” Hoe klein die kans echter ook is, de gevolgen van zo’n aanval kunnen afschuwelijk zijn.

Het slechte nieuws

Tot nu toe hebben we het positieve nieuws gepresenteerd: zowel de technische problemen als de geschiedenis pleiten tegen de waarschijnlijkheid van catastrofale biologische aanvallen. Het slechte nieuws is, simpel gesteld, dit: De geschiedenis is geen nauwkeurige gids voor de toekomst. Hoewel de aanvallen tot dusver grotendeels mislukt zijn, zouden toekomstige aanvallen wel kunnen slagen.

Er is bezorgdheid. Steeds meer terroristen schijnen vastbesloten te zijn grote aantallen mensen te doden. Niet alleen de technische knowhow van terroristische groepen neemt toe, maar ook beschikken enkele van die groepen over financiële en technische hulpbronnen die vergelijkbaar zijn met die van sommige regeringen.

Deskundigen schijnen niet bezorgd te zijn dat landen biologische wapens aan terroristische groepen zullen overdragen. Een analist zei: „Hoe meedogenloos, ambitieus en ideologisch extreem regeringen ook mogen zijn, ze zullen ervoor terugschrikken niet-conventionele wapens door te spelen aan terroristische groepen waar ze geen totale controle over hebben; de regeringen zouden in de verleiding kunnen komen zulke wapens zelf bij een eerste aanval te gebruiken, maar het is waarschijnlijker dat ze ze voor chantage zouden aanwenden dan dat ze ze in een echte oorlog zouden gebruiken.” Wat deskundigen wel zorgen baart, is dat hoog opgeleide wetenschappers met lucratieve aanbiedingen gerekruteerd kunnen worden om voor terroristische groepen te werken.

Ziekte naar ontwerp

De ontwikkelingen in de biotechnologie zijn ook een reden tot bezorgdheid. Wetenschappers hebben de knowhow al om bestaande ziekteverwekkers dusdanig te manipuleren dat ze bijzonder dodelijk maar gemakkelijker te hanteren zijn. Ze kunnen onschadelijke micro-organismen genetisch zo veranderen dat ze gifstoffen produceren. Organismen kunnen ook dusdanig gemanipuleerd worden dat ze aan standaardopsporingsmethoden ontsnappen. Verder kunnen micro-organismen zo bewerkt worden dat ze resistent zijn tegen antibiotica, standaardvaccins en therapieën. Zo beweerden uit de voormalige Sovjet-Unie uitgeweken wetenschappers een vorm van pest  ontwikkeld te hebben die resistent was tegen zestien antibiotica.

Verwacht wordt dat door toekomstige ontwikkelingen in de biotechnologie en genetische manipulatie de mogelijkheden groter zullen worden. Wetenschappers kunnen de genetische opbouw van organismen herschikken om een groot aantal nieuwe biologische wapens te ontwerpen, wapens die dodelijker, geharder en makkelijker te produceren en te verspreiden zijn. Ze zouden zo gemodificeerd kunnen worden dat hun effecten gemakkelijker te voorspellen en te beheersen zouden zijn. Ziekteverwekkers zouden zo gemanipuleerd kunnen worden dat ze na een vooraf bepaald aantal celdelingen zouden sterven — ze zouden doden en dan verdwijnen.

In de toekomst zouden ook heel bijzondere heimelijke  wapens ontwikkeld kunnen worden. Zo zouden zeer specifieke wapens het immuunsysteem zelf kunnen uitschakelen. In plaats van besmet te worden met één bepaalde ziekte, zou een slachtoffer vatbaar zijn voor veel ziekten. Zou zo’n dodelijk aidsachtig virus de kop opsteken, wie zou dan weten of de bron een natuurlijke mutatie is of een genetische manipulatie bedacht in het laboratorium van een vijand?

De technologische ontwikkelingen hebben bij militairen een verandering van denken teweeggebracht. Een Amerikaanse marineofficier schreef: „De wapenontwerpers zijn nog maar net begonnen met het verkennen van de mogelijkheden van de biotechnologische revolutie. Het besef dat er veel meer ontwikkelingen vóór ons dan achter ons liggen, stemt tot nadenken.”

[Kader op blz. 6]

Wat is biologische oorlogvoering?

Met de term „biologische oorlogvoering” wordt het opzettelijk verbreiden van ziekten onder mensen, dieren of planten bedoeld. Dat gebeurt wanneer de bevolking die het doelwit is, besmet wordt met levende micro-organismen. Deze organismen vermenigvuldigen zich (waarbij sommige toxinen produceren), en na verloop van tijd beginnen de symptomen van de ziekte zich voor te doen. Sommige biologische wapens kunnen mensen ’uitschakelen’, andere zijn dodelijk. Weer andere kunnen gebruikt worden om gewassen te bestoken en te vernietigen.

[Kader/Illustraties op blz. 8, 9]

Feiten over biowapens

Miltvuur: Een besmettelijke ziekte, ook antrax genoemd, die veroorzaakt wordt door een sporen vormende bacterie. De eerste symptomen van longmiltvuur kunnen op een gewone verkoudheid lijken. Na enkele dagen verergeren de symptomen tot ernstige ademhalingsproblemen en shock. Die vorm van miltvuur is vaak dodelijk.

Bij mensen die met miltvuur in contact zijn geweest, is besmetting te voorkomen met antibiotica. Vroegtijdige behandeling is van levensbelang; uitstel vermindert de kansen op overleving.

Rechtstreekse overdracht van miltvuur van mens op mens is uiterst onwaarschijnlijk en komt misschien helemaal niet voor.

In de tweede helft van de twintigste eeuw werd miltvuur door verscheidene landen, waaronder de Verenigde Staten en de voormalige Sovjet-Unie, als wapen ontwikkeld. Het aantal landen waarvan men aanneemt dat ze programma’s voor biologische wapens hebben, is gestegen van tien in 1989 tot zeventien in 1995. Het is niet duidelijk hoeveel van deze landen met miltvuur werken. Volgens een inschatting van de regering van de Verenigde Staten zou de verspreiding van 100 kilo miltvuur in aërosolvorm boven een grote stad even dodelijk kunnen zijn als een waterstofbom.

Botulisme: Een spierverlammende ziekte veroorzaakt door een toxine producerende bacterie. Tot de symptomen van door voedsel overgebracht botulisme behoren dubbelzien of wazig zien, hangende oogleden, problemen met spreken en slikken, en een droge mond. De spierzwakte breidt zich vanaf de schouders uit naar het onderlichaam. Verlamming van de ademhalingsspieren kan tot de dood leiden. Botulisme wordt niet van mens op mens overgedragen.

Een vroeg genoeg toegediend antitoxine vermindert de ernst van de symptomen en de sterftekans.

Botulinustoxine geniet als biowapen de voorkeur, niet alleen omdat het een van de giftigste stoffen is die men kent, maar ook omdat het betrekkelijk gemakkelijk te produceren en te vervoeren is. Bovendien hebben mensen die ermee besmet zijn langdurig intensieve verzorging nodig. Verscheidene landen worden ervan verdacht botulinustoxine als biologisch wapen te ontwikkelen.

Pest: Een bijzonder besmettelijke ziekte veroorzaakt door een bacterie. De eerste tekenen van de dodelijke longpest zijn koorts, hoofdpijn, zwakte en hoesten. Daarop volgt een septische shock, en zonder vroegtijdige behandeling met antibiotica is de dood bijna zeker.

De ziekte wordt van mens op mens overgedragen door speekseldruppeltjes.

In de veertiende eeuw vonden door de pest in vijf jaar tijd ongeveer dertien miljoen mensen de dood in China en twintig tot dertig miljoen in Europa.

In de jaren ’50 en ’60 hebben zowel de Verenigde Staten als de voormalige Sovjet-Unie technieken ontwikkeld om longpest te verbreiden. Men denkt dat duizenden wetenschappers hebben gewerkt aan de ontwikkeling van de pest als wapen.

Pokken: Een zeer besmettelijke ziekte veroorzaakt door een virus. Tot de eerste symptomen behoren hoge koorts, vermoeidheid, hoofdpijn en rugpijn. Later verschijnen er pijnlijke puisten die zich met etter vullen. Eén op de drie slachtoffers sterft.

In 1977 waren de pokken wereldwijd uitgeroeid. Met de routinematige pokkeninenting werd halverwege de jaren ’70 opgehouden. In welke mate mensen die voor die tijd zijn ingeënt nog immuun zijn, is niet met zekerheid bekend. Er bestaat geen beproefde behandeling voor pokken.

De ziekte wordt van mens op mens overgedragen via besmette speekseldruppeltjes. Het virus kan zich ook verbreiden via besmette kleding of beddengoed.

In 1980 heeft de Sovjet-Unie een succesvol programma opgezet om grote hoeveelheden pokken te produceren en die geschikt te maken voor overbrenging door intercontinentale ballistische raketten. Er werden ook pogingen gedaan om pokkenstammen te ontwikkelen die kwaadaardiger en besmettelijker waren.

[Illustratie]

Miltvuurbacterie en bolvormige spore

[Verantwoording]

Bronnen: Het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding en Preventie, het Johns Hopkins Centrum voor Civiele Biodefensiestudies.

Anthrax victim: CDC, Atlanta, Ga.; anthrax bacterium: ©Dr. Gary Gaugler, Photo Researchers; botulism bacterium: CDC/Courtesy of Larry Stauffer, Oregon State Public Health Laboratory

Plague bacterium: Copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.; smallpox virus: ©Meckes, Gelderblom, Eye of Science, Photo Researchers; smallpox victim: CDC/NIP/Barbara Rice

[Illustratie op blz. 7]

Onlangs hebben miltvuurbrieven wijd en zijd angst teweeggebracht

[Verantwoording]

AP Photo/Axel Seidemann

[Illustratie op blz. 7]

Chemische/biologische wapens vernietigd na de Golfoorlog

[Verantwoording]

AP Photo/MOD