Gevangen in een gouden traan

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN DE DOMINICAANSE REPUBLIEK

EEN mier spoedt zich over de stam van een boom, zich niet bewust van het gevaar dat wacht. Plotseling blijft een van zijn pootjes plakken, dan nog een, totdat de mier gevangen is in de honingachtige hars van de boom. Er sijpelt nog een gouden druppeltje naar beneden en de mier wordt opgeslokt. Ontsnappen is onmogelijk. Ten slotte valt de kleverige massa inclusief mier op de grond. De regen spoelt de gevangen mier naar een rivier, waar hij in slib wordt begraven. Duizenden jaren later wordt de mier ontdekt, volmaakt geconserveerd in een gouden traan. De hars is verhard tot barnsteen — een van de kostbaarste schatten die de mens kent.

Wat weten we over barnsteen? Kunnen barnsteen en de erin opgesloten insecten ons iets over het verre verleden vertellen? Bevatten ze de sleutel tot het opnieuw tot leven brengen van lang geleden uitgestorven levensvormen?

Het goud van het noorden

Duizenden jaren lang is de mens geboeid geweest door de geheimzinnige oorsprong en de warme, gouden schoonheid van barnsteen. Daarnaast scheen barnsteen verbazingwekkende krachten te hebben! Omstreeks 600 voor onze jaartelling zag de Griekse wetenschapper Thales dat wanneer er met een doek over barnsteen wordt gewreven, dit het vermogen krijgt veren of kleine stukjes stro aan te trekken. Deze „verbazingwekkende kracht” is statische elektriciteit. In sommige talen is het woord voor elektriciteit zelfs ontleend aan het Griekse woord voor barnsteen — elektron. Meer dan 2000 jaar later ontdekte de Engelse arts William Gilbert dat ook andere stoffen statische elektriciteit konden produceren.

Ergens tussen 54 en 60 G.T. stuurde de Romeinse keizer Nero een legerofficier op pad om te zoeken naar de herkomst van deze kostbare stof. Op zijn reis naar het noorden vond hij aan de Baltische kust wat hij zocht en hij keerde terug met honderden kilo’s barnsteen. In Rome was barnsteen zeer in trek vanwege zijn schoonheid en zijn vermeende vermogen om de drager ervan tegen kwaad te beschermen. Ook was het een bestanddeel van  medicijnen en zalven. De Romeinse geschiedkundige Plinius berichtte dat barnsteen zo populair was dat een gesneden barnstenen beeldje van meer waarde werd geacht dan een gezonde slaaf!

De vroegste beschavingen van Noord-Europa gebruikten barnsteen, dat soms het goud van het noorden werd genoemd, als ruilmiddel voor ijzer, koper en andere koopwaar uit het zuiden. In de Middeleeuwen stonden de handel en verwerking van barnsteen in Europa onder streng toezicht van de ridders van de Duitse Orde, die kort daarvoor waren teruggekeerd van de kruistochten. Op het onbevoegd verzamelen van barnsteen stond de doodstraf.

Ondertussen hadden de Taino-indianen op het Caribische eiland Quisqueya (voorheen Hispaniola, nu de Dominicaanse Republiek en Haïti) ook barnsteen ontdekt. Toen Columbus in 1492 voor het eerst Quisqueya bezocht, bood hij een jonge hoofdman van het eiland een snoer van glimmende barnstenen kralen aan. Naar verluidt was Columbus verbaasd op zijn beurt een paar schoenen te ontvangen die met barnstenen kralen waren versierd!

Wat is barnsteen?

Barnsteen uit de Dominicaanse Republiek is de verharde hars van een uitgestorven soort breedbladige, tropische loofboom. Bepaalde verwante soorten die plaatselijk bekendstaan als algarroba, komen in het Caribisch gebied en in Midden- en Zuid-Amerika nog steeds voor. Maar de soort die het meeste op de oude Dominicaanse „barnsteenboom” lijkt, wordt alleen aangetroffen in Oost-Afrika. Barnsteen uit de Baltische streek in Europa komt van een naaldboom.

Hoe wordt barnsteen gevormd? Om te beginnen ontstaat er op de een of andere manier een opening in de schors van de boom — een tak wordt afgebroken, de stam wordt ingekerfd of de boom wordt aangevallen door kevers die gaatjes in het hout boren. Vervolgens komt de stroperige hars aan de oppervlakte om de wond te dichten. Insecten of andere beestjes die de pech hebben door de hars gevangen te worden, worden er uiteindelijk volledig door ingesloten. In tegenstelling tot het sap van de boom, dat bestaat uit water en voedingsstoffen, is de hars samengesteld uit verbindingen van terpenen, alcoholen en esters. Die chemische verbindingen schijnen te werken als droogmiddelen en antibiotica. Ze balsemen alle ingekapselde insecten en planten. Onder de juiste milieuomstandigheden wordt de hars langzaam harder tot het barnsteen is, waardoor zijn inhoud duizenden jaren lang intact blijft. Barnsteen is derhalve de versteende hars van zeer oude bomen.

De zoektocht naar de verloren schat

Hoewel er overal op aarde barnsteen gevonden wordt, bevatten slechts zo’n twintig gebieden genoeg barnsteen om winning rendabel te maken. Momenteel wordt het meeste barnsteen gewonnen in de Baltische streek van Oost-Europa, in de Dominicaanse Republiek en in enkele delen van Mexico.

Het delven van barnsteen is secuur werk. Volgens veel wetenschappers moet de hars, wil die in barnsteen veranderen, zich onder de grond  bevinden, gewoonlijk in vochtige klei- of zandafzettingen. Veel mijnen in de Dominicaanse Republiek zijn gelegen in een hoog, rotsachtig gebied dat bedekt is met weelderig, subtropisch woud. Ze zijn misschien alleen te voet of per pakezel langs steile bergpaden te bereiken.

Sommige mijnen zijn brede, diepe groeven. Maar andere zijn smalle tunnels van wel 200 meter lang. Omdat er door machines en explosieven breuken in het barnsteen kunnen ontstaan, moeten mijnwerkers moeizaam met de hand het harde zandsteen en de zware klei verwijderen met behulp van beitels, pikhouwelen en spaden. Als lichtbron heeft de mijnwerker vaak alleen maar een kaars.

Van ruwe steen tot gepolijste edelsteen

Nadat het stuk barnsteen uit de omringende rots is verwijderd, legt de mijnwerker het in het felle zonlicht, spoelt het af en bikt hij aan één kant de keiharde laag eraf. Dan bevochtigt hij het vrijgekomen oppervlak met olie zodat er in het barnsteen kan worden gekeken. Hij kijkt of er insluitsels zijn — gefossiliseerde gewervelde dieren, insecten of ander organisch materiaal dat in het barnsteen zou kunnen zitten. In 1 op de 100 stukken Dominicaans barnsteen is misschien een insect te zien. In tegenstelling daarmee komen er in Baltisch barnsteen slechts in 1 van de 1000 stukken insecten voor. Dit komt ten dele omdat Baltisch barnsteen gewoonlijk niet doorzichtig is, terwijl meer dan negentig procent van het Dominicaanse barnsteen dat wel is.

Het barnsteen wordt zorgvuldig gesorteerd naar grootte, vorm, kleur en inhoud. De meeste van de duizenden stukken barnsteen die elke week worden opgegraven zijn klein. Maar niet allemaal. Er is een stuk Dominicaans barnsteen dat zo’n acht kilo weegt! Kleine stukken zonder insluitsels worden voor sieraden gebruikt, terwijl de waardevolste stukken worden gereserveerd voor privéverzamelaars of museums.

Barnsteen komt het meest voor in de warme tinten geel en goud. Elke maand worden er in de Dominicaanse Republiek een paar stukken blauw barnsteen gedolven. Een vondst van groen barnsteen is nog zeldzamer. Men denkt dat die verscheidenheid van kleuren komt door variaties in de chemische samenstelling van de hars en van de mineralen in de grond eromheen.

Een glimp van een zeer oud bos

Vanwege zijn unieke kenmerken hebben barnsteen en zijn „gevangenen” het weelderige tropische ecosysteem waaruit ze afkomstig waren, overleefd. Het organische materiaal in de meeste fossielen is versteend — waarbij de oorspronkelijke structuur door mineralen is vervangen. Anderzijds is barnsteen op zich ook organisch, net als de dieren of planten die het kan bevatten. Als het doorzichtig is, kunnen oude schatten in drie dimensies bestudeerd en gefotografeerd worden zonder ze te beschadigen. Daarom is barnsteen wel een gouden venster naar het verleden genoemd, omdat het niet alleen informatie bevat over de insecten en kleine gewervelde dieren maar ook over de planten en het klimaat van lang geleden verdwenen ecosystemen.

 Wat zijn de waardevolste insluitsels? Dat hangt erg af van het gezichtspunt van de verzamelaar. Enkele van de kostbaarste insluitsels zijn die welke onder barnsteenliefhebbers bekendstaan als de drie schatten — schorpioenen, hagedissen en kikkers. Omdat ze groter en sterker zijn dan veel insecten, hebben de meeste makkelijk aan de ’valstrik’ van de hars kunnen ontkomen. De beesten die werden gevangen, waren gewoonlijk erg klein of misschien verzwakt door ziekte of verwond door roofvijanden. Hoe zeldzaam zijn zulke vondsten? Zeer zeldzaam! Een verzamelaar schat dat er tot nu toe maar dertig tot veertig schorpioenen, tien tot twintig hagedissen en acht of negen kikkers zijn ontdekt. Die vondsten zijn inderdaad waardevol. In 1997 werd er een stuk Dominicaans barnsteen gevonden met een kikkertje erin en dat stuk had een (omgerekende) taxatiewaarde van meer dan 54.000 euro.

Sommige wetenschappers vinden andere soorten insluitsels nog veel boeiender. Omdat insecten vaak snel werden ingesloten, bevatten veel stukken barnsteen momentopnamen van zeer oude geschiedenis. Aanwijzingen over insectengedrag, zoals dat van een roofvijand en zijn prooi, kunnen worden bekeken. Sommige exemplaren die eitjes, uitkomende larven, spinnencocons met embryo’s of net uitgekomen spinnen bevatten, bieden wetenschappers de mogelijkheid de ontwikkelingsstadia van insecten te bestuderen. Een stuk barnsteen dat in een museum in Stuttgart (Duitsland) wordt bewaard, bevat een oude kolonie van 2000 mieren.

Zo kan uit insluitsels ook informatie worden verzameld over de flora van het oude bos. Bloemen, paddestoelen, mos, bladeren en zaden die in barnsteen bewaard bleven, hebben het mogelijk gemaakt veel oude planten en bomen te determineren. Bovendien zijn wetenschappers er vrijwel zeker van dat er ook vijgenbomen stonden, hoewel er geen bladeren of takken van zijn gevonden. Waarom? Omdat er een aantal wespensoorten in barnsteen zijn ontdekt — wespen waarvan bekend is dat ze slechts in vijgen leven. Daarom is het redelijk om aan te nemen dat er in het bos ook vijgenbomen groeiden.

Reconstructie van het verleden?

Enkele jaren geleden werd er een populaire film gebaseerd op de stelling dat uit het DNA van dinosaurusbloed dat in muggen werd aangetroffen die in barnsteen waren ingesloten, dinosaurussen konden worden gereproduceerd. Veel wetenschappers betwijfelen of dat echt mogelijk is. Elke levensvorm heeft zijn eigen DNA, dat de gecodeerde instructies bevat die hun overgeërfde kenmerken bepalen. Maar hoewel er met wetenschappelijke experimenten kleine DNA-fragmenten zijn herwonnen van enkele insecten en planten die in barnsteen zijn aangetroffen, schieten die experimenten ernstig tekort wat het reproduceren van uitgestorven dieren betreft.

Het herwonnen DNA is niet alleen beschadigd maar ook onvolledig. Volgens een schatting zijn de fragmenten die teruggewonnen kunnen worden misschien nog geen miljoenste van de totale informatie in de genetische code van het organisme. De taak om die code compleet te reconstrueren is wel vergeleken met het reconstrueren van een boek van duizenden pagina’s aan de hand van één verhaspelde, onvolledige zin. *

Het idee om dinosaurussen te klonen heeft in ieder geval de belangstelling voor barnsteen nieuw leven ingeblazen, en er zijn nu barnsteententoonstellingen in museums over de hele wereld. In het Museo Mundo de Ambar in Santo Domingo (Dominicaanse Republiek) kunnen bezoekers plezier beleven aan interactieve displays en barnsteen bekijken onder krachtige microscopen. In een werkplaats in het museum veranderen vaardige handwerkslieden ruwe barnsteen in prachtige sieraden en pronkstukken waarin fossielen te zien zijn.

Barnsteen heeft de mensheid al vele eeuwen geboeid. Tegenwoordig wordt barnsteen niet alleen kostbaar geacht om zijn warme, mysterieuze schoonheid. Het verschaft ons ook waardevol inzicht in het verleden.

[Voetnoot]

[Illustraties op blz. 17]

Vondsten van diverse insecten en kikkers die in barnsteen zijn ingesloten

[Illustraties op blz. 18]

Kleine stukken barnsteen worden veranderd in gepolijste edelstenen

[Illustratieverantwoording op blz. 17]

Insects in amber on pages 2, 16, and 17 and loose jewelry on page 18: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti; page 17 frog: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Foto Gianfranco Lanzetti