Het „rode goud” uit de Middellandse Zee

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

ER WAS een tijd dat wetenschappers het niet eens konden worden over de vraag of het nu een plantaardig organisme was of een mineraal. De levendige kleur ervan fascineert bewonderaars al lang. Door de eeuwen heen heeft het gediend als versiering, als materiaal voor kunstenaars, als talisman, als medicijn en zelfs als geld. Tegenwoordig wordt het voornamelijk gebruikt voor sieraden. Wat is het? Bloedkoraal uit de Middellandse Zee — zo kostbaar dat het wel het rode goud wordt genoemd.

Wat is bloedkoraal precies? Hoe ontstaat het en waar? Welke methoden zijn er gebruikt om het te verzamelen? Waarvoor is het in het verleden gebruikt? En wat wordt er tegenwoordig van gemaakt?

Dierlijk, plantaardig of mineraal?

Natuurkenners in de oudheid hebben beschreven hoe het rode koraal van de Middellandse Zee (Corallium rubrum) werd verzameld en gebruikt. Pas in de achttiende eeuw werd algemeen begrepen dat het net als al het andere koraal het skeletachtige overblijfsel is van een organisme in het dierenrijk. Wat lijkt op bloemen aan een miniatuurboompje zijn eigenlijk de tentakels van levende dieren — poliepenkolonies. De takken die wel 25 tot 30 centimeter lang kunnen worden, zijn massieve kalksteenafzettingen die door hele kolonies van deze organismen zijn afgescheiden om zichzelf te beschermen. Elke tak heeft een uniforme kleur, maar er bestaan verschillende roodschakeringen. Bloedkoraal groeit op elke stevige ondergrond — een rots, een wrak van een schip of zelfs een oude kanonskogel — tot op een diepte van 250 meter, maar heeft wel een rustige, onvervuilde zee nodig met een betrekkelijk hoog zoutgehalte en een watertemperatuur die schommelt tussen de 10 en 29 °C. Het wordt aangetroffen in de mediterrane wateren van Albanië, Algerije, Frankrijk, Griekenland, Italië, Joegoslavië, Marokko, Spanje en Tunesië en in de Atlantische wateren bij Kaapverdië en Marokko. Het groeitempo van jonge kolonies ligt naar schatting tussen de vier en acht millimeter per jaar in de lengte en rond de anderhalve millimeter per jaar in doorsnede.

 Sinds aloude tijden als waardevol beschouwd

Archeologisch bewijsmateriaal laat zien dat koraal reeds lang gewaardeerd, bewerkt en verhandeld wordt. Eerst bleef het meestal bij het verzamelen van takken die aanspoelden op stranden aan de Middellandse Zee. In oude graven in Zwitserland zijn stukken bloedkoraal gevonden die waarschijnlijk als amulet werden gebruikt. Het behoorde tot de juwelen van een Sumerische god. Bij de Egyptenaren was het zeer geliefd. De joden in de oudheid rangschikten koraal wat waarde betreft in de categorie zilver en goud (Spreuken 8:10, 11; Klaagliederen 4:7). En ook de Kelten bezagen het als zeer waardevol en decoreerden hun wapens en de tomen van hun paarden ermee.

De Romeinse natuurkenner Plinius bericht dat er in de eerste eeuw bloedkoraal werd verzameld in de Golf van Lion, langs de westkust van het Italiaanse schiereiland en rond Sicilië. De kolonies werden in netten meegesleurd of met scherpe ijzeren gereedschappen losgemaakt. In die tijd werd het koraal als een remedie tegen koorts, nierstenen en oogkwalen beschouwd. Men dacht ook dat het de eigenaars tegen tyfoons en bliksem beschermde.

In de tiende eeuw hadden Noord-Afrikaanse Arabieren een methode uitgedacht om koraal te verzamelen — een groot diagonaal kruis, waarvan de balken vier tot vijf meter lang waren. Dat werd verzwaard met een zware steen, en in het midden en aan de uiteinden hingen meerdere netten, waarvan sommige acht meter lang waren. Het kruis werd vanuit een boot op de koraalvelden neergelaten en eroverheen gesleept. Takken koraal braken af, raakten vast in de netten en werden uit de netten gehaald als het kruis weer was opgehesen. Varianten van deze uitrusting en methode raakten pas een paar jaar geleden in onbruik toen angst dat ze schade toebrachten aan de zeebodem en  het zeeleven, ertoe leidde dat ze verboden werden, ten gunste van duikers. In theorie kunnen duikers selectiever en minder destructief te werk gaan, maar in de praktijk hebben sommige bewezen in staat te zijn de zeebodem van alle koraal te beroven.

Een traditioneel Italiaans ambacht

In de oudheid maakten Romeinse handwerkslieden amuletten, kralen voor halskettingen en beelden met voorstellingen uit de mythologie en de natuur. In de twaalfde eeuw was er tussen Genua en Constantinopel en diverse havens aan de Middellandse Zee een bloeiende handel in kralen, knopen en andere voorwerpen. In de tijd van Marco Polo (dertiende eeuw) was koraal uit de Middellandse Zee in India en Indo-China een gewild artikel en namen Arabische kooplieden het helemaal mee naar China.

Andere steden, waaronder Trapani, Napels en Genua, produceerden grote hoeveelheden gepolijste ornamenten. Opvallend in de zogenoemde maniërisme- en barokperioden (van de zestiende tot de achttiende eeuw) waren de producten uit Trapani, waar kleine, op een houten of vergulde metalen ondergrond aangebrachte koraalvormen allerlei voorwerpen verfraaiden — juwelenkistjes, schalen, schilderijlijsten, spiegels en versieringen in kerken. Er werden gedetailleerde kerstvoorstellingen in koraal gebeeldhouwd, en duizenden kleine koralen kraaltjes werden op kostbare kleding en altaardraperieën genaaid. Vooral in de negentiende eeuw werd er een grote verscheidenheid aan persoonlijke versieringen in allerlei stijlen en vormen geproduceerd — sieradensets, diademen, oorringen, hangers, halskettingen, cameeën, broches en armbanden met uit koraal gesneden bloemen, bladeren, dieren en ontwerpen die door de klassieke oudheid waren geïnspireerd.

De stad Torre del Greco aan de Golf van Napels is gespecialiseerd in de bewerking van bloedkoraal. Naar schatting verwerkt de stad zelfs negentig procent van al het bloedkoraal dat over de hele wereld wordt verzameld. Hier gebruiken bekwame handwerkslieden cirkelzagen om koraaltakken in stukken te zagen. Sommige stukken worden machinaal tot ronde kralen verwerkt. Andere stukken krijgen met behulp van een handfrees specifieke vormen en afmetingen, worden gepolijst en in ringen, oorbellen en andere voorwerpen gezet. De helft tot driekwart van het ruwe materiaal gaat tijdens het productieproces verloren of wordt weggegooid en dat is een van de redenen waarom sieraden van bloedkoraal per gram meer kosten dan gouden sieraden.

De industrie heeft gloriedagen gekend waarin enorme fortuinen werden vergaard. Helaas, zegt het boek Il Corallo Rosso (Het rode koraal), heeft het ook mensen aangetrokken die waren „gedreven door het verlangen naar snelle en gemakkelijke winst”, die in staat waren de koraalbanken met hun exploitatie „op de rand van de ondergang” te brengen. Bezorgdheid voor de toekomst van dit koraal en de industrie die ervan afhankelijk is, heeft belanghebbende partijen ertoe gebracht aanbevelingen te doen voor een doordacht beheer van de schatten van de zeebodem. Hoewel dit koraal niet wordt beschouwd als een soort die met uitsterven wordt bedreigd, is het steeds moeilijker om takken te vinden die groot genoeg zijn om door makers van juwelen te worden gebruikt. Tegenwoordig komt het ruwe materiaal voor Italiaanse sieraden van koraal ook uit de Grote Oceaan. Rond Japan en Taiwan worden op een diepte van zo’n 320 meter verschillende soorten verzameld, waarbij zelfs minionderzeeërs en robots met afstandsbesturing worden ingezet. Op een afstand van zo’n 2100 kilometer van Hawaii groeien kostbare koralen op een diepte van wel 1500 meter.

De prachtige sieraden en beeldjes van koraal zijn een bewijs van de bekwaamheid van handwerkslieden die aan deze opmerkelijke traditie hebben bijgedragen. En voor degenen die het werk van onze Schepper bewonderen, is het „rode goud” uit de Middellandse Zee een voorbeeld van zijn ontelbare voorzieningen die de mens vreugde schenken. — Psalm 135:3, 6.

[Illustratie op blz. 16]

Een ketting van 75.000 koraalkralen, negentiende eeuw

[Verantwoording]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Illustratie op blz. 17]

Levend koraal

[Illustraties op blz. 18]

Diadeem

Zeventiende-eeuwse miskelk

Sieradenset

[Verantwoording]

All pictures: Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Illustratieverantwoording op blz. 17]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco