Lebaka Leo ka Lona Batho ba Ipolayago

“Go ipolaya mo gongwe le mo gongwe go na le lebaka la gona: leo e tlogago e le sephiri, leo le sa tsebjego le leo le boifišago kudu.”—Kay Redfield Jamison, ngaka ya monagano.

“GO PHELA ke mo go nyamišago.” Se ke seo Ryunosuke Akutagawa, yo e lego mongwadi yo a tumilego wa mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga wa Japane a ilego a se ngwala pejana ga ge a ipolaya. Lega go le bjalo, o ile a thoma polelo yeo ka mantšu a rego: “Go ba gona, ga ke nyake go hwa, eupša . . . ”

Moprofesara yo mongwe wa tša monagano o boletše gore, go swana le Akutagawa, bontši bja batho bao ba ipolayago ga se gore ba tloga ba nyaka go hwa, eupša ba nyaka go “ikhutša selo le ge e le sefe seo se diregago.” Mantšu ao ka tlwaelo a hwetšwago mangwalong a batho bao ba ipolailego a bontšha se. Dipolelwana tše bjalo ka ‘Nka se hlwe ke sa e kgotlelela’ goba ‘Ke ka baka la’ng ke tšwela pele ke phela?’ di bontšha kganyogo e tseneletšego ya go nyaka go ikhutša maemo a thata a bophelo. Eupša go etša ge setsebi se sengwe se ile sa go hlalosa, go ipolaya go “swana le go alafa mpshikela ka pomo ya nuclear.”

Gaešita le ge mabaka ao batho ba ipolayago ka ona a fapa-fapana, ditiragalo tše dingwe bophelong ka tlwaelo di hlohleletša go ipolaya.

Ditiragalo tše di Hlohleletšago

Ke mo go tlwaelegilego gore bafsa ba ineele manyaming le go ipolayeng le go dira bjalo gaešita le ditabeng tšeo di ka bonagalago e le tše tlwaelegilego bathong ba bangwe. Ge ba kwešitšwe bohloko gomme ba ka se kgone go dira selo mabapi le seo, bafsa ba ka lebelela lehu la bona e le mokgwa wa go itefeletša go bao ba ba kwešitšego bohloko. Hiroshi Inamura, yo e lego setsebi ditabeng tša go swaragana le bao ba sekametšego go ipolayeng kua Japane, o ngwadile gore: “Ka lehu la bona ka noši, bana ba tumiša tlhohleletšo ya bona ya ka gare-gare bakeng sa go otla motho yo a ba hlokofaditšego.”

Nyakišišo ya morago bjale kua Brithania e bontšhitše gore ge bana ba le ka tlase ga mphenyašilo yo šoro, ba nyakile ba ka wela maitekelong a go ipolaya ka makga a šupago. Bohloko bja maikwelo bjo bo tlaišago bana ba ke bja kgonthe. Mošemane wa nywaga e 13 yo a ilego a ipolaya ka go iphega, o ile a tlogela lengwalo leo le lokeletšago maina a batho ba bahlano bao ba ilego ba mo tlaiša gaešita le go mo amoga tšhelete. O ngwadile gore: “Hle, šireletšang bana ba bangwe.”

Ba bangwe ba ka leka go ipolaya ge ba lebeletšane le mathata sekolong goba kgahlanong le molao, go tlaišwa ke go fela ga lerato, go hwetša dipoelo tše sa kgahlišego, go gateletšega ditlhahlobong  goba go imelwa ke dipelaelo tša mabapi le bokamoso. Go bafsa bao ba hwetšago dintlha tša godimo, bao ba ka sekamelago go nyaka go ba bao ba phethagetšego, tšhitišo goba go palelwa—e le ya kgonthe goba ya boikgopolelo—e ka baka maitekelo a go ipolaya.

Bakeng sa batho ba bagolo, mathata a tša ditšhelete goba mathata ao a tswalanago le mošomo ke ditiragalo tše di tlwaelegilego tše di hlohleletšago. Kua Japane ka morago ga phetogo e kgolo go tša boiphedišo, go ipolaya morago bjale go be go fetile 30 000 ka ngwaga. Go ya ka Mainichi Daily News, mo e nyakilego go ba dikotara tše tharo tša banna ba nywaga ya magareng bao ba ipolailego ba dirile bjalo “ka baka la mathata ao a bakilwego ke melato, go palelwa ga kgwebo, bodiidi le go hloka mošomo.” Mathata a ka lapeng le ona a ka lebiša go ipolayeng. Kuranta ya Finland e begile gore: “Morago bjale banna ba nywaga ya magareng bao ba hladilego basadi” ba bopa se sengwe sa dihlopha tše phagamego kudu tše lego kotsing. Nyakišišo kua Hungary e hweditše gore bontši bja banenyana bao ba naganago go ipolaya ba be ba godišeditšwe ka malapeng ao a phumegilego.

Go rola mošomo le go fokola mmeleng le gona ke mabaka a mangwe a magolo ao a hlohleletšago kudu-kudu gare ga batšofadi. Gantši go ipolaya go kgethwa e le tsela ya go tšwa tlaišegong, e sego ge bolwetši e tloga e le bjo bošoro, eupša ge molwetši a lebelela go tlaišega e le mo go sa kgotlelegego.

Lega go le bjalo, ga se motho yo mongwe le yo mongwe yo a arabelago ditiragalong tše tšeo di hlohleletšago ka go ipolaya. Ka mo go fapanego, ge ba lebeletšane le maemo a bjalo a gateletšago, ba bantši ga ba ipolaye. Ka gona, ke ka baka la’ng ba bangwe ba lebelela go ipolaya e le tharollo mola ba bangwe ba sa go lebelele bjalo?

Mabaka a Motheo

Kay Redfield Jamison, yo e lego moprofesara wa tša monagano go Johns Hopkins University School of Medicine o bolela gore: “Bogolo bja phetho ya go hwa bo ithekgile ka ditiragalo tšeo di rulagantšwego.” O oketša ka gore: “Menagano e mentši ge e phetše gabotse, ga e rulaganye tiragalo le ge e le efe e bjalo ka e šoro mo e ka bago ya lebiša go ipolayeng.” Eve K. Mościcki wa U.S. National Institute of Mental Health, o boletše gore mabaka a mantši—ao a mangwe a ona e lego a motheo—a dirišana gotee bakeng sa go lebiša mokgweng wa go nyaka go ipolaya. Mabaka a bjalo a motheo a akaretša tšharakano ya monagano, kagego ya dikarolwana tša leabela le kgokagano ya dikhemikhale tša bjoko. Anke re hlahlobeng a mangwe a ona.

Le legolo gare ga mabaka a ke ditšharakano tša monagano le tša dilo tše di lemalelwago, tše bjalo ka kgateletšego, tšharakano ya megalatšhika ya monagano, schizophrenia le go dirišwa gampe ga bjala goba dihlare-tagi. Dinyakišišo go tšwa Yuropa le United States di bontšha gore mo e ka bago ka godimo ga 90 lekgolong ya go ipolaya mo go atlegilego go tswalanywa le ditšharakano tše bjalo. Ge e le gabotse, banyakišiši ba Sweden ba hweditše gore magareng ga banna bao ba hlahlobilwego ba se hwetšwe ba e-na le e nngwe ya ditšharakano  tša mohuta woo, tekanyo ya go ipolaya e be e le 8,3 go 100 000, eupša magareng ga bao ba gateletšegilego e be e tsheletše go 650 go tše 100 000! Ditsebi di bolela gore mabaka ao a lebišago go ipolayeng ke ao a swanago dinageng tša ka Bodikela. Lega go le bjalo, go kopana ga kgateletšego le ditiragalo tšeo di hlohleletšago go tloga go sa dire gore go ipolaya e be mo go sa thibelegego.

Moprofesara Jamison yo ka nako e nngwe a ilego a leka go ipolaya, o re: “Batho ba bonala ba kgona go kgotlelela kgateletšego ge feela go na le tumelo ya gore dilo di tla kaonefala.” Lega go le bjalo, o ile a hwetša gore ge go itlhoboga mo go tšwelago pele go dutše go thoma go se kgotlelelege, bokgoni bja tshepedišo ya monagano bja go ganetša ditutuetšo tša go nyaka go ipolaya ganyenyane-ganyenyane di thoma go fokola. O swantšha boemo le tsela yeo ka yona diporiki tša koloi di sesefatšago ke kgateletšego e tšwelago pele.

Ke ga bohlokwa go lemoga go ba gona ga ditshekamelo tše bjalo ka gobane kgateletšego e ka alafša. Maikwelo a go ikwa o se na mohola a ka fetošwa. Ge mabaka a motheo a rarollwa, batho ba ka arabela ka tsela e fapanego mahlokong a pelo le dikgateletšegong tšeo gantši di hlohleletšago go ipolaya.

Ba bangwe ba nagana gore kagego ya dikarolwana tša motho tša leabela di ka dira e le lebaka la motheo la go ipolaya mo gontši. Ke therešo gore dikarolwana tša leabela di kgatha tema tabeng ya go bontšha semelo sa motho, gomme dinyakišišo di bontšha gore mašika a malapa a mangwe a na le ditiragalo tše dintši tša go ipolaya go feta a mangwe. Lega go le bjalo, Jamison o bolela gore “go sekamela ga dikarolwana tša leabela go ipolayeng le gatee ga go tiiše gore go ipolaya ga go phemege.”

Kagego ya bjoko le yona e ka ba lebaka la motheo. Ka bjokong, di-neuron tše dikete tše dimilione di kgokagana ka mosepelo wa dikhemikhale. Dintlhaneng tša go arogana ga methapo, go na le dikgoba tšeo di bitšwago di-synapse go seleganya, e lego tšeo mekero ya go sepediša di-neuron e rwalago molaetša ka tsela ya dikhemikhale. Tekanyo e tee ya mekero ya go sepediša di-neuron, e lego serotonin, e ka akaretšwa go lebaneng ga motho ka tsela ya kgonthe le go ipolaya. Puku ya Inside the Brain e hlalosa gore: “Tekanyo ya tlase ya serotonin . . . e ka omiša methopo ya lethabo la bophelo, ya fediša kgahlego ya motho ya go kgahlegela go ba gona ga gagwe le go oketša kotsi ya kgateletšego le go ipolaya.”

Lega go le bjalo, therešo ke gore ga go motho yo a reretšwego go ipolaya. Batho ba bantši ba lebeletšana le mahloko a pelo le dikgateletšego. Ke ka tsela yeo monagano le pelo di arabelago ka gona dikgateletšegong tšeo di lebišago ba bangwe go ipolayeng. Ga se feela dibaki tša kapejana tšeo di hlohleletšago tšeo go swanetšwego go lebeletšana le tšona, eupša gape le mabaka a motheo.

Ka gona, go ka dirwa’ng bakeng sa go tšweletša pono e nepagetšego kudu yeo e tlago go mpshafatša tekanyo ya go fišegela bophelo?

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 23]

Go Ipolaya le Bodutu

Bodutu ke le lengwe la mabaka ao a lebišago batho kgateletšegong le go ipolayeng. Jouko Lönnqvist yo a ilego a etelela pele nyakišišo ya go ipolaya kua Finland o itše: “Bakeng sa ba bantši [bao ba ilego ba ipolaya], bophelo bja letšatši le letšatši bo be bo leša bodutu. Ba be ba e-na le nako e ntši ya go se dire selo eupša ba na le ditswalano tše sego kae le batho ba bangwe.” Kenshiro Ohara, yo e lego setsebi sa tša monagano sa Hamamatsu University School of Medicine kua Japane, o boletše gore “go ikarola” e be e le lebaka le legolo lephotong la morago bjale la go ipolaya ga banna ba nywaga ya magareng nageng yeo.

[Lepokisi go letlakala 24]

Bong le go Ipolaya

Go ya ka nyakišišo ya kua United States, ge basadi mohlomongwe ba leka go ipolaya ka makga a mabedi goba a mararo go feta banna, banna ba bonagala ba atlega mo e ka bago ka makga a mane. Bonyenyane basadi ba bonala ba tlaišwa gabedi ke kgateletšego go swana le banna, e lego seo se ka hlatselago palo e kgolo ya maitekelo a go ipolaya. Lega go le bjalo, malwetši a basadi a gateletšago e ka ba ao a sego šoro gakaalo, gomme ka go rialo ba ka retologela mekgweng e sego kotsi kudu. Ka lehlakoreng le lengwe, banna ba ka sekamela go dirišeng mekgwa e sehlogo le ya boikemišetšo bakeng sa go kgonthišetša gore ba a atlega.

Lega go le bjalo, kua China, basadi ba bantši ba atlega go feta banna. Ge e le gabotse, nyakišišo e bontšha gore mo e ka bago 56 lekgolong ya go ipolaya ga basadi ba lefase go direga kua China, kudu-kudu mafelong a magaeng. Go ile gwa bolelwa gore le lengwe la mabaka bakeng sa seo se hlohleletšago maitekelo a go ipolaya ga basadi mo go lebišago go ipolayeng mo go feletšego moo ke go hwetšagala gabonolo ga dibolaya-dikhunkhwane tše kotsi.

[Seswantšho go letlakala 22]

Bakeng sa batho ba bagolo, mathata a tša ditšhelete goba mathata ao a tswalanago le mošomo ke ditiragalo tše di tlwaelegilego tše di hlohleletšago go ipolaya