Ditšhaba di sa Dutše di sa Ithute

“Ge e ba batho ba be ba ka ithuta go tšwa historing—e be e ka re ruta dithuto tša bohlokwa gakaakang! Eupša Phišego le Dihlopha tše kopanego tša batho di ka re foufatša, gomme tshedimošo yeo Phihlelo e e neago ke lebone leo le dutšego bokamoragong bja sekepe gomme le bonegela feela maphoto ao a lego ka morago ga rena!”—Samuel Taylor Coleridge.

NA O dumelelana le sereti sa Leisemane Samuel Coleridge? Na go a kgonega gore re ka foufatšwa ke phišego gakaakaa gore re be re bušeletše diphošo tšeo di nyamišago tša melokong e fetilego?

Dintwa tša Bodumedi

Ka mohlala, nagana ka dilo tše dingwe tšeo batho ba di dirilego nakong ya Dintwa tša Bodumedi. Ka 1095 C.E., Mopapa Urban II o ile a kgothaletša bao ba bitšwago Bakriste gore ba tšee Naga e Kgethwa go Mamoseleme. Dikgoši, bakgomana, bahlabani le batho feela ditšhabeng ka moka ka tlase ga taolo ya Urban II ba ile ba arabela pitšong ya gagwe. Go ya ka radihistori yo mongwe wa mehleng ya magareng, go be go “se na batho bao ba bego ba phela ka go dumelelana le molao wa Kriste” bao ba sa kago ba kitimela go thekga ntwa.

Radihistori Zoé Oldenbourg o bolela gore bontši bja bahlabanela-bodumedi ba be ba e-na le “tumelo e tiilego ya gore ka go ba bahlabani ba bodumedi [ba be ba] ingwadiša ka go lebanya tirelong ya Modimo ka Noši.” O re ba be ba ipona ba le modirong wa go “fediša barongwa bao ba bego ba hlasela bana ba diabolo.” Mongwadi Brian Moynahan o re ba be ba bile ba dumela gore “bohle bao ba hwilego ba be ba tla hwetša moputso wa mphapahlogo wa babolaelwa-tumelo legodimong.”

Mohlomongwe bahlabanela-bodumedi ba be ba sa lemoge gore lenaba la bona le be le dumela selo se se swanago. Radihistori J. M. Roberts ka pukung ya gagwe ya Shorter History of the World o bolela gore bahlabani ba Mamoseleme le bona ba be ba e-ya ntweng ka tumelo ya gore ba be ba lwela Modimo le “gore go bolawa mogoleng wa ntwa malebana le baheitene go be go tla latelwa ke go tsena paradeiseng” legodimong.

Mahlakore ka bobedi a be a rutilwe gore ntwa ya bona e be e le ntwa ya toko—yeo e dumeletšwego le go šegofatšwa ke Modimo. Baetapele ba bodumedi le ba bopolitiki ba ile ba nweletša ditumelo tše le go di tsenya maikwelong a balata ba bona. Mahlakore a a mabedi a ile a dira ditiro tše šoro ka mo go boifišago.

Ke Batho ba Mohuta Ofe?

Ke batho ba mohuta ofe bao ba ilego ba dira dilo tše tše di šiišago? Bontši bja bona e be e le batho ba tlwaelegilego—bao ba sa fapanego kudu le batho ba lehono. Ga go na pelaelo gore bontši bja bona bo be bo tutuetšwa ke kakanyo le kganyogo ya go phošolla dilo tšeo di fošagetšego tšeo ba bego ba di bona lefaseng la mehleng ya bona. Ka ge maikwelo a bona a be a tsošeditšwe godimo ka mo go tseneletšego, ba be ba bonagala ba sa lemoge gore ntweng ya bona ya go lwela “toka,” ga se ba tliša selo ge e se go hloka toka, bohloko le tlaišego bakeng sa dikete tše makgolo tša banna, basadi le  bana bao ba se nago molato bao ba bego ba tantšwe mafelong a ntwa.

Na go be go dutše go se bjalo historing ka moka? Na baetapele ba matla a kgethegilego ao a tutuetšago ga se ba tutueletša batho ba dimilione tše dintši leboelela—bao le ka mohla ba bego ba ka se ke ba rera go tšea karolo boitshwarong bjo bo bjalo—go tsena dintweng tše sehlogo le tše šoro malebana le baphenkgišani ba bona ba bodumedi le ba bopolitiki? Mokgoši wa ntwa mahlakoreng ka bobedi a ntwa le dipolelo tša gore Modimo o be a thekga lehlakore le lengwe le le lengwe di ile tša lokafatša kgateletšo ya bošoro ya kganetšo ya bopolitiki le ya bodumedi. E be e le karolo ya mokgwa wo o hlamilwego gabotse woo o ilego wa hlankela dikgahlego tša bagateledi ka nywaga-kgolo e mentši. Moynahan o bolela gore ye ke tekanyetšo yeo “e bego e tla latelwa ke badiri ba Polao e Sehlogo le polao ya molokwana-rite go fo etša ge ka kgonthe e thomile ntwa ya pele ya bodumedi.”

Eupša mo gongwe o ka re, ‘Batho bao ba hlalefilego lehono ba ka se sa itumelela go hlalefetšwa ka tsela yeo. Na ga bjale ga se ra hlabologa ka mo go oketšegilego?’ Ke kamoo go swanetšego go ba ka gona. Eupša na go ithutilwe dithutong tša histori e le ka kgonthe? Ke mang yo a ka bolelago ka go botega gore se ke sa therešo ge a naganišiša ka mo go tseneletšego mabapi le histori ya nywageng e lekgolo e fetilego?

Ntwa ya Pele ya Lefase

Ka mohlala, mohlala wo o beilwego ke Dintwa tša Bodumedi o ile wa bušeletšwa nakong ya ntwa ya pele ya lefase. Roberts o re ke “se sengwe sa dimaka tša 1914, gore nageng e nngwe le e nngwe palo e kgolo kudu ya batho ya dihlopha ka moka, ditumelo le lešika la batho, ka mo go makatšago go bonala e ile ya ya ntweng ka go rata le ka lethabo.”

Ke ka baka la’ng dipalo tše dikgolo tša batho bao ba tlwaelegilego di e-ya “ntweng ka go rata le ka lethabo”? Ka gobane, ka go swana le bao ba ilego ntweng ka go rata pele ga bona, ba be ba e-na le ditekanyetšo le ditumelo tša bona tšeo di bopilwego ke difilosofi tšeo di bego di atile nakong yeo. Gaešita le ge ba bangwe ba ka be ba tutueditšwe ke melao ya motheo ya tokologo le toka, go na le pelaelo e nyenyane ya gore ba bantši ba be ba hlohleleditšwe ke tumelo e nago le makoko ya gore setšhaba sa bona se be se phagametše tše dingwe gomme ka go rialo ba be ba swanetšwe ke taolo.

Ba ba be ba gapeletšwa go dumela gore ntwa e be e le karolo e sa phemegego ya thulaganyo ya tlhago ya dilo—mohuta o itšego wa “senyakwa sa bophelo.” Mongwadi Phil Williams o bolela gore ka mohlala, “sehlopha sa tša leago sa Darwin” se kgothaleditše kgopolo ya gore ntwa e be e le mokgwa wo o dumeletšwego wa go “fediša mehuta ya diphedi yeo e bego e sa swanela go tšwela pele e phela.”

Ka kgonthe, yo mongwe le yo mongwe o be a nagana gore mokgwa wo e be e le wa toka. Ka mafelelo afe? Mongwadi le radihistori Martin Gilbert o re, nakong ya Ntwa ya I ya Lefase, “mebušo e be e kgothaletša botšhaba, borata-naga le bogale go tša bohlabani”—gomme batho ka ntle le go lemoga ba ile ba latela. Setsebi sa tša boiphedišo John Kenneth Galbraith o goletše motseng wa magaeng wa Canada nakong ya ntwa yeo. O boletše gore batho ka mathokong ohle ba be ba bolela ka “bošilo bjo bo bontšhwago ke ntwa ya Yuropa.” Ba boletše gore: “Banna ba bohlale . . . ga se ba ka ba tšea karolo bogafsing bjo bo bjalo.” Eupša ba dirile bjalo gape. Ka mafelelo afe? Bahlabani ba Canada ba ka bago 60 000 ba be ba le gare ga bahlabani ba ba fetago dimilione tše senyane bao ba ilego ba hwa mahlakoreng ka bobedi ditiragalong tše boifišago tšeo di ilego tša bitšwa ntwa ya pele ya lefase.

Ga go Thuto Yeo e Ithutilwego

Nywaga-someng e mebedi e latelago, boemo bjo bo swanago bja monagano bo ile bja thoma go ipontšha gape ka go tšwelela ga Bofasi le Bonazi. Hugh Purcell o ngwadile gore ma-Fasi a ile a thoma go diriša “didirišwa tša dipolelo tša maaka tša  setšo tša diswantšho le dinonwane bakeng sa go tsoša maikwelo a batho.” Sedirišwa se matla ka mo go kgethegilego seo a se dirišitšego e be e le motswako o matla wa bodumedi le dipolitiki, le go rapela bakeng sa tšhegofatšo ya Modimo go bahlabani ba bona.

Monna yo e bego e le “setsebi sa kgopolo ya lešaba gaešita le seboledi se se hlalefilego,” e be e le Adolf Hitler. Dick Geary ka pukung ya Hitler and Nazism o bolela gore ka go swana le baetapele ba bantši ba nakong e fetilego, Hitler o be a dumela gore ‘batho ba bantši ba be ba sa bušwe ke bohlale bja bona eupša ba be ba bušwa ke maikwelo a bona.’ Purcell o bolela gore o ile a diriša ka mo go holago bofokodi bjo bja batho ka go šomiša ka bohlale bokgoni bja kgale bja go lebiša lehloyo la batho ka bohlale malebana le yo e lego lenaba la bona ka moka—bjalo ka ge a ile a “fetola dipoifo le dikgopi tša Majeremane kgahlanong le ba-Juda.” Hitler o ile a seba Bajuda ka gore, ‘Bajuda ke bašilafatši ba setšhaba sa Jeremane.’

Seo se boifišago mabapi le mehla ye ka moka ke gore batho ba dimilione bao ba bonagalago ba hlomphega ba ilego ba hlohleletšwa gabonolo bakeng sa polao ya mašaba. Geary o a botšiša: “Go tlile bjang gore batho ba naga yeo go bego go naganwa gore e hlabologile ba se ke ba fo kgotlelela eupša ba be ba itswake mekgweng e boifišago ya go hloka tlhabologo ya mmušo wa ma-Nazi?” Gape e be e se feela naga e “hlabologilego” eupša go be go naganwa gore ke naga ya Bakriste! Ba be ba gokeleditšwe go se ka gobane ba be ba rata difilosofi le maano tša batho go e na le dithuto tša Jesu Kriste. Ke banna le basadi ba bantši gakaakang ba botegago le bao ba kgomaretšego dithuto tša boikgopolelo bao ba ilego ba lebišwa ditirong tše šiišago tša bošoro ga e sa le go tloga ka nako yeo!

Radifilosofi wa mo-Jeremane Georg Hegel o re: “Seo phihlelo le histori di se rutago ke gore ditšhaba le mebušo ga se tša ka tša ithuta selo le ge e le sefe historing goba go gata mogato ka go dumelelana le dithuto tšeo di ka bago di ithutile go yona.” Batho ba bantši ba ka ba ba sa dumelelane le filosofi ya Hegel mabapi le bophelo, eupša ke ba sego kae ba ba ka se dumelelanego le polelo yeo. Ka manyami, batho ba bonagala ba e-na le mathata a magolo a go ithuta selo le ge e le sefe go tšwa historing. Eupša na seo e swanetše go ba sa therešo ka wena?

Ge e le gabotse, thuto yeo e lego molaleng yeo re swanetšego go ithuta yona ke ye: Re nyaka selo seo se botegago kudu go feta difilosofi tša batho tšeo di tletšego diphošo ge e ba re nyaka go phema manyami a melokong ye e fetilego. Ge e ba e se filosofi ya batho, gona ke eng seo se swanetšego go hlahla dikgopolo tša rena? Nywageng e fetago e sekete pele ga nako ya Dintwa tša Bodumedi, barutiwa ba Jesu Kriste ba ile ba bontšha kamoo tsela ya therešo ya Bakriste—e lego tsela e nnoši e leka-lekanego—e swanetšego go ba ka gona. A re seka-sekeng seo ba ilego ba se dira bakeng sa go phema go tutuetšwa ke dintwa tšeo di tletšego tšhollo ya madi tša mehleng ya bona. Na go bonagala eka ditšhaba lehono di tla ithuta tsela ya go dira seo gomme ka go rialo di pheme dintwa? Go sa šetšwe seo ditšhaba di se dirago, tharollo ya Modimo e tla ba efe bakeng sa go fediša manyami a ka moka a batho?

[Diswantšho go letlakala 22]

Ditiro tša bošoro le tlaišego ke tšeo di swailego dintwa tša batho

 [Diswantšho go letlakala 23]

Ka godimo: Bafaladi nageng yeo e sentšwego ke dintwa

Ke bjang batho bao go naganwago gore ba hlabologile ba bego ba ka tšea karolo ditirong tše bjalo tša bošoro bjo bo boifišago?

[Methopo]

Rwandan refugees: UN PHOTO 186788/J. Isaac; collapse of World Trade Center: AP Photo/Amy Sancetta