Itokišeletše go Fenya Mapheko

“Ke dirile phetho ya go kgaotša go kgoga bakeng sa boemo bja tša maphelo bja ngwana wa rena yo a sa tšwago go belegwa. Ka gona ke ile ka phara leswao la “Ga go Kgogwe” ka ngwakong wa-ka. Iri e tee feela ka morago, kganyogo ya go kgoga e ile ya tla go nna bjalo ka tsunami, gomme ka gotetša sekerete.”—Yoshimitsu, Japane.

BJALO ka ge phihlelo ya Yoshimitsu e bontšha, megato ya go kgaotša go kgoga e na le mapheko a yona. Go oketša moo, dinyakišišo di bontšha gore mo e nyakilego go ba 90 lekgolong ya batho bao ba sa atlegego ge ba leka go kgaotša go kgoga, ba tšwela pele ba kgoga. Ka go rialo, ge e le gore o leka go kgaotša go kgoga, o ka atlega ge e ba o itokišeleditše go fenya mapheko. Mapheko a tlwaelegilego kudu ke afe?

Go kganyoga motšoko: Kganyogo ye gantši e ba e matla kudu matšatši a mararo ka morago ga go kgoga sekerete sa mafelelo gomme ya thoma go fokotšega ka morago ga dibeke tše pedi. Motho yo a kilego a kgoga o re, ka morago ga nako yeo “kganyogo e tla ka dinako tše fapa-fapanego; e sego ka nako e swanago.” Lega go le bjalo, le ka morago ga nywaga o ka fo ba le kganyogo ya go kgoga. Ge e ba go le bjalo, o se ke wa akgofela go ineela. Ema metsotso e mehlano goba go feta moo, gomme kganyogo yeo e tla fela.

Dika tše dingwe tša go kgaotša go kgoga: Mathomong, batho ba thatafalelwa ke go dula ba phafogile goba go tsepamiša kgopolo gomme boima bja bona bja mmele bo ka oketšega gabonolo. Ba ka ba ba kwa go baba, ba hlohlonelwa, ba tšwa mphufutšo, ba gohlola, gotee le go se tsepame maikwelong moo go bontšhwago ke go fela pelo, go galefa ka pela, goba gaešita le kgateletšego. Lega go le bjalo, bontši bja dika tše bo okobala ka dibeke tše nne go ya go tše tshela.

Nakong ye yeo e hlobaetšago, go na le dilo tše šomago tšeo o ka di dirago tšeo di ka go thušago. Ka mohlala:

● Robala nako e oketšegilego.

● Nwaa meetse a mantši goba jusi. Jaa dijo tše di nago le phepo.

● Itšhidulle ka nako e lekanego.

● Hema ka mo go tseneletšego, gomme ka leihlo la kgopolo o bone moya o hlwekilego o tlatša maswafo a gago.

Dibaki: Tše ke mediro goba maikwelo ao a ka tsošago kganyogo ya go kgoga. Ka mohlala, mohlomongwe o be o fela o kgoga sekerete ge o be o e-nwa. Ge e ba go le bjalo, ge o leka go kgaotša go kgoga, o se ke wa tšea nako o e-nwa seno sa gago. Ke therešo gore ge nako e dutše e e-ya, o tla tla o kgona go nwa seno sa gago o iketlile.

Lega go le bjalo, kgokagano ya monagano le mediro e ka tšea nako e telele e le gona ka morago ga go kgaotša go kgoga. Torben, yo a tsopotšwego pejana, o dumela ka gore: “Nywaga e 19 ka morago ga go kgaotša go kgoga, ke sa dutše ke lekega go kgoga dinakong tša go khutša tša go nwa kofi.” Lega go le bjalo, molao o tlwaelegilego ke gore go tswalana ga go kgoga le mediro e itšego go tla fokotšega ge nako e dutše e e-ya gomme gwa fela matla.

Ge e le mabapi le bjala, boemo ke bjo bo fapanego. Ee, ge o dutše o leka go kgaotša go kgoga, o ka swanelwa ke go se nwe bjala le go phema go ya mafelong ao bo rekišwago gona, ka gobane batho ba bantši ba ba le dipoelo-morago ge ba dutše ba e-nwa bjala. Ke ka baka la’ng go le bjalo?

● Gaešita le bjala bjo bonyenyane bo ka oketša kganyogo ya motšoko.

 ● Go nwa le bagwera gantši go tswalana kudu le go kgoga.

● Bjala bo fokodiša kahlolo ya motho e bile bo fokotša matla a go gana. Beibele e bolela ka mo go nepagetšego gore: ‘Dipelo di senywa ke mabjalwa.’—Hosea 4:11.

Bagwera: E-ba yo a kgethago. Ka mohlala, phema go gwerana ka mo go sa nyakegego le batho ba go kgoga goba bao ba ka go kgothaletšago go dira bjalo. Le gona o be kgole le batho bao ba lekago go tšeela fase maiteko a gago a go kgaotša go kgoga, mohlomongwe ka go go kwera.

Maikwelo: Nyakišišo e nngwe e bontšhitše gore mo e nyakilego go ba pedi-tharong ya batho ba bago le dipoelo-morago ba be ba gateletšegile goba ba galefile pele ga dipoelo-morago tša bona. Ge e ba maikwelo a itšego a tsoša kganyogo ya go kgoga, itšhitiše—mohlomongwe ka go nwa meetse, go sohla mmotu, goba go sepela-sepela. Leka go tlatša monagano wa gago ka dikgopolo tše di nepagetšego, mohlomongwe ka go batamela Modimo ka thapelo goba ka go bala matlakala a mmalwa a Beibele.—Psalme 19:14.

Phema go Ipeela Mabaka

● Ke tlo no kgoga gatee feela.

Kgonthe ya Taba: Go kgoga gatee feela go ka kgotsofatša mo e ka bago 50 lekgolong ya disele tšeo di amogelago motšoko ka bjokong bja gago lebakeng la diiri tše tharo. Mafelelo gantši e ba poelo-morago e feletšego.

 ● Go kgoga go nthuša go lebeletšana le kgateletšego.

Kgonthe ya Taba: Dinyakišišo di bontšha gore motšoko ge e le gabotse o oketša bogolo bja dihomoune tša kgateletšego. Maikwelo le ge e le afe a go imologa kgateletšegong e ka ba e le mafelelo a go fokotšega ga nakwana ga dika tša go kgaotša go kgoga.

● Nka se hlwe ke sa kgona go kgaotša go kgoga.

Kgonthe ya Taba: Go hloka kholofelo go fediša boikemišetšo. Beibele e re: “X’O nôlêxa môkô mohla wa tlalêlô, xôna matla ’axo xa se a selô.” (Diema 24:10) Ka gona phema go nagana gore o ka se kgone selo. Motho le ge e le ofe yo a tlogago a nyaka go kgaotša go kgoga gomme a diriša melao ya motheo e šomago, e bjalo ka yeo go boletšwego ka yona ka makasineng wo, a ka atlega.

● Dika tše tša go kgaotša go kgoga di a nkimela.

Kgonthe ya Taba: Ke therešo gore dika tša go kgaotša go kgoga ke tše matla, eupša di tla fokotšega ka dibeke tše mmalwa feela. Ka gona dula o tsepamišitše kgopolo! Ge e ba kganyogo ya go kgoga e tsoga gape dikgwedi goba nywaga ka morago, le yona e tlo no feta, e ka ba ka metsotso e mmalwa feela—ge e ba o sa gotetše sekerete.

● Ke na le bolwetši bja monagano.

Kgonthe ya Taba: Ge e ba o alafša bolwetši bja monagano, bjo bjalo ka kgateletšego goba tšharakano ya monagano (schizophrenia), kgopela ngaka ya gago gore e go thuše go kgaotša go kgoga. E ka thabela kudu go go thuša, mohlomongwe ka go fetoša kalafo ya gago e sepedišane le mafelelo ao phetho ya gago ya go kgaotša go kgoga e ka bago le ona go bolwetši bja gago goba dihlare tšeo o di dirišago.

● Ge e ba ke e-ba le poelo-morago, ke tlo ikwa e ka ke paletšwe.

Kgonthe ya Taba: Ge o ka wišwa ke le lengwe la mapheko gomme wa kgoga—bjalo ka ba bangwe bao ba lekago go kgaotša go kgoga—ga se gore go padile. Emelela feela gomme o tšwele pele. Go wa ga go bolele gore o paletšwe. Go dula fase ke gona go palelwa. Ka gona tšwela pele o leka. Mafelelong o tla atlega!

Ela hloko phihlelo ya Romualdo, yo a kilego a kgoga nywaga e 26 gomme a kgaoditšego go kgoga nywaga ya ka godimo ga e 30 e fetilego. O ngwala gore: “Ga ke sa tseba gore ke bile le dipoelo-morago tše kae. Nako le nako, ke be ke nyama o šoro, ke ikwa eka ke paletšwe. Lega go le bjalo, gatee-tee ge ke ikemišetša ka go tia gore ke be le tswalano e botse le Jehofa Modimo gomme ke mo kgopela thušo leboelela ka thapelo, mafelelong ke ile ka kgona go kgaotša go kgoga.”

Sehlogong sa mafelelo sa lelokelelo le la dihlogo, re tla ela hloko ditšhišinyo tše dingwe gape tše mmalwa tše šomago tšeo di ka go thušago go ba motho yo a kgaoditšego go kgoga yo a thabilego.

[Box/​Picture on page 7]

O KOTSI KA DIBOPEGO TŠOHLE

Motšoko o dirišwa ka ditsela tše dintši. Dilo tše dingwe tšeo di nago le motšoko di rekišwa ka mabenkeleng a go rekiša dijo tše nago le phepo le a go rekiša dihlare. Lega go le bjalo, Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo o bolela gore, “dibopego ka moka tša motšoko di kotsi.” Lehu le ka bakwa ke malwetši le ge e le afe a mmalwa a go sepedišana le go kgoga, a bjalo ka kankere le bolwetši bja tshepedišo ya megalatšhika ya pelo le ya madi. Bo-mma ba kgogago gape ba ka gobatša bana ba bona ba sa imilwego. Gantši motšoko o dirišwa ka dibopego dife?

Di-bidi: Disekerete tše tše dinyenyane tšeo di tatilwego ka diatla di dirišwa kudu dinageng tša Asia. Di-bidi di feta disekerete tše di tlwaelegilego ka makga a mmalwa ka sekontiri, nicotine le carbon monoxide.

Disikara: Tšona ke motšoko o tatilwego ka letlakala la motšoko goba ka pampiri yeo e dirilwego ka mohlare wa motšoko. Motšoko wa go ba le alkaline e nyenyane wa disikara, ge o bapetšwa le motšoko wa go ba le acid wa disekerete, o dumelela nicotine e monywa ka molomo gaešita le ge sikara e se ya gotetšwa.

Di-kretek, goba disekerete tša mo-clove: Tše ka mo go tlwaelegilego di na le 60 lekgolong ya motšoko gotee le 40 lekgolong ya mahlare a mo-clove. Di na le sekontiri se sentši, nicotine, le carbon monoxide go feta disekerete tše di tlwaelegilego.

Peipi: Go kgoga peipi ga se mokgwa o bolokegilego wa go tšhabela go kgoga sekerete, ka gobane bobedi bja tšona di ka baka malwetši a mantši a swanago a dikankere le malwetši a mangwe.

Motšoko o se nago muši: Se se akaretša go sohla motšoko, seneifi le gutkha e nago le tatso yeo e dirišwago Borwa-bohlabela bja Asia. Nicotine e tsena tshepedišong ya madi ka molomo. Motšoko o se nago muši o fo ba kotsi go swana le metšoko e mengwe.

Dipeipi tša meetse (di-bong, di-hookah, di-narghile, di-shisha): Ka didirišwa tše, muši wa motšoko o feta ka meetseng pele o hengwa. Lega go le bjalo, mokgwa wo o ka no se fokotše tekanyo ya mpholo, go akaretša le dilwana tšeo di bakago kankere, wo o tsenago ka maswafong.

[Box/​Picture on page 8]

GO THUŠA MOTHO YO MONGWE GO KGAOTŠA GO KGOGA

● E-ba yo a kgothatšago. Go reta motho le go mo putsa go šoma kudu go phala go tshwenya motho le go mo kgalema. Mantšu a rego “Ke nagana gore o ka kgona ge e ba o dira maiteko gape” a na le matla go feta a rego “O paletšwe gape!”

● E-ba yo a lebalelago. Dira ka gohle gore o hlokomologe pefelo goba kgakanego yeo e lebišwago go wena ke motho yo a lekago go kgaotša go kgoga. Diriša mantšu a botho a bjalo ka a rego: “Ke a tseba gore go thata, eupša ke thabela gore o dira maiteko.” Le ka mohla o se ke wa re: “Ke be ke go rata kudu ge o be o kgoga!”

● E-ba mogwera wa kgonthe. Beibele e re: “Moxwêra ké moratwa wa ka mehla; ké ngwan’ešo e a ntswáletšwexo wa mohla wa tlalêlô.” (Diema 17:17) Ee, leka go se fele pelo le go ba yo lerato “ka mehla” go motho yo a lekago go kgaotša go kgoga—go sa šetšwe gore ke neng le gore motho yoo o ikwa bjang.