Go Botega Ka Go Se Kwanantšhe Le Go Ema Ka Go tia Nakong e Fetilego le Gona Bjale

Karolong ya ka borwa ya Poland, kgaufsi le mollwane wa yona le Slovakia gotee le Repabliki ya Czechoslovakia, go na le toropo e nyenyane e bitšwago Wisła. Gaešita le ge mohlomongwe o se wa ka wa kwa ka Wisła, e na le histori yeo Bakriste ba therešo ba tla hwetšago e le e kgahlišago kudu. Ke histori yeo e tsebjago ka potego le phišego bakeng sa borapedi bja Jehofa. Go bjalo bjang?

WISŁA e tikologong e botse ya dithaba, moo go nago le dithaba tše dibotse kudu. Dinokana le meela e mebedi yeo e elelago ka lebelo e kopana le Noka ya Vistula, yeo e elelago gare ga dithaba le meedi yeo e lego sethokgweng. Batho ba tikologong yeo bao ba nago le bogwera gotee le boemo bja leratadima bja moswana-noši di dira gore Wisła e be lefelo leo le ratwago la tša kalafo, lefelo la maikhutšo a selemo le moo batho ba ka etelago gona marega.

Go bonagala go ile gwa dumelelanwa la mathomo ka leina le ka bo-1590. Go ile gwa agwa motšhene wa go sega dikota, gomme go se go ye kae ditikologo tšeo di bego di se na dihlare di be di e-na le badudi bao ba ilego ba rua dinku le dikgomo gomme ba lema naga. Eupša batho ba bao ba ikokobeditšego ba ile ba kgongwa ke phetogo ya kapejana ya bodumedi. Tikologo ye e ile ya kgongwa ka mo go tseneletšego ke go mpshafatšwa ga bodumedi moo go thomilwego ke Martin Luther, gomme go ya ka monyakišiši Andrzej Otczyk, bo-Lutere e ile ya ba “bodumedi bja Mmušo ka 1545.” Lega go le bjalo, Ntwa ya Nywaga e Masome a Mararo le Mpshafatšo ya Katholika yeo e ilego ya latela di ile tša fetoša boemo kudu. Otczyk o tšwela pele ka gore: “Ka 1654 Maprotestanta a ile a amogwa meago ka moka ya dikereke, a ile a thibelwa go swara ditirelo tša bodumedi, gomme Dibeibele le dipuku tše dingwe tša bodumedi di ile tša thopša.” Lega go le bjalo, baagi ba bantši ba fao ba ile ba dula e le ma-Lutere.

Dipeu tša Mathomo tša Therešo ya Beibele

Ka mo go thabišago, mpshafatšo ya bohlokwa kudu ya bodumedi e be e le kgaufsi le go direga. Ka 1928 dipeu tša mathomo-thomo tša therešo ya  Beibele di ile tša bjalwa ke Barutwana ba Beibele ba babedi bao ba fišegago, bjalo ka ge Dihlatse tša Jehofa di be di bitšwa bjalo ka nako yeo. Ngwageng o latetšego, Jan Gomola o ile a goroga kua Wisła a swere keramafomo, yeo a ilego a bapala dipolelo tše di gatišitšwego tša Mangwalo ka yona. Ke moka o ile a ya tikologong yeo e lego kgaufsi ya moedi moo a ilego a hwetša motho yo a ilego a theetša ka kelohloko—Andrzej Raszka, e lego modudi wa dithabeng yo a thabelago, yo mokopana wa senatla. Kapejana Raszka o ile a ntšha Beibele ya gagwe bakeng sa go kgonthišetša gore seo se boletšwego dipolelong tša keramafomong ke therešo. Ke moka o ile a bolela gore: “Ngwanešo, ke hweditše therešo mafelelong! Ke be ke dutše ke nyaka dikarabo go tloga ge ke be ke e-lwa Ntweng ya I ya Lefase!”

A tletše phišego, Raszka o ile a sepela le Gomola gore a yo mo tsebiša bagwera ba gagwe e lego Jerzy le Andrzej Pilch, bao ba ilego ba arabela molaetšeng wa Mmušo ka phišego. Andrzej Tyrna, yo a ithutilego therešo ya Beibele kua Fora, o ile a thuša banna ba go nweletša tsebo ya bona ka molaetša wa Modimo. Go se go ye kae ba ile ba kolobetšwa. E le go thuša sehlopha se senyenyane sa Barutwana ba Beibele kua Wisła, bana babo rena go tšwa ditoropong tša kgaufsi ba ile ba etela fao magareng a bo-1930. Mafelelo e bile a makatšago kudu.

Go ile gwa ba le koketšego e makatšago ya bao ba sa tšwago go thoma go thabela. Malapa a lefelong leo a ma-Lutere a be a tlwaetše go bala Beibele ka magaeng a ona. Ka gona ge a šetše a bone mabaka a kgodišago a Mangwalo mabapi le thuto ya mollo wa dihele le Boraro botee, a mantši a ile a kgona go hlaola therešo go maaka. Malapa a mantši a ile a kgetha go itokolla dithutong tša bodumedi bja maaka. Ka go rialo, phuthego ya kua Wisła e ile ya gola, gomme ka 1939 e be e e-na le ditho tše ka bago 140. Lega go le bjalo, se se makatšago ke gore batho ba bantši ba bagolo phuthegong yeo ba be ba sa kolobetšwa. Helena, e lego yo mongwe wa Dihlatse tšeo tša pele o re: “Se se be se sa bolele gore bagoeledi ba ba sa kolobetšwago ba be ba sa kgone go emela Jehofa.” O oketša ka gore: “Ditekong tša tumelo tšeo ba ilego ba lebeletšana le tšona go se go ye kae, ba ile ba bontšha potego ya bona.”

Go thwe’ng ka bana? Ba ile ba bona gore batswadi ba bona ba hweditše therešo. Franciszek Branc o laodiša gore: “Ge tate a lemogile gore o hweditše therešo, o ile a thoma go e tsenya ka go nna le mogolw’a-ke. Ke be ke e-na le nywaga e seswai gomme yena a e-na le e lesome. Tate o be a re botšiša dipotšišo tše bonolo tše bjalo ka tše di rego: ‘Modimo ke mang, le gore leina la gagwe ke mang? Le tseba’ng ka Jesu Kriste?’ Re be re swanetše go ngwala dikarabo tša rena fase gomme re di thekge ka ditemana tša Beibele.” Hlatse e nngwe e re: “Ka ge batswadi ba-ka ba ile ba arabela ka go rata molaetšeng wa Mmušo gomme ba tlogela go tsena Kereke ya Lutere ka 1940, ke ile ka tlaišwa le go bethwa sekolong. Ke leboga batswadi ba-ka ge ba ile ba bjala melao ya motheo ya Beibele ka go nna. Seo se ile sa nthuša kudu gore ke atlege dinakong tšeo tše thata.”

 Tumelo ka Tlase ga Teko

Ge Ntwa ya II ya Lefase e be e thoma gomme ma-Nazi a buša tikologo yeo, a be a ikemišeditše go fediša Dihlatse tša Jehofa. Mathomong batho ba bagolo—kudu-kudu bo-tate—ba be ba kgothaletšwa go saena lelokelelo leo le bego le bontšha gore ke ma-Jeremane e le gore ba hwetše mehola e itšego. Dihlatse di ile tša gana go thekga ma-Nazi. Bana babo rena ba bantši le batho ba ba thabelago bao ba bego ba le nywageng ya go ka tsenela tša bohlabani ba ile ba lebeletšana le kgetho e thata: Gore ba tsenela tša bohlabani, goba ba kgomarela ka go tia boema-gare bja bona eupša ba otlwe o šoro. Andrzej Szalbot, yoo ma-Gestapo a ilego a mo golega ka 1943 o hlalosa gore: “Go gana tirelo ya tša bohlabani go be go bolela go romelwa kampeng ya tlaišo, yeo gantši e bego e le Auschwitz. Ke be ke se ka tšwa ke kolobetšwa, eupša ke be ke tseba ka kgonthišetšo yeo Jesu a e neilego go Mateo 10:28, 29. Ke be ke tseba gore ge nka hwela tumelo ya-ka go Jehofa, o be a tla kgona go ntsoša.”

Mathomong a 1942, ma-Nazi a ile a golega bana babo rena ba 17 ba kua Wisła. Ka dikgwedi tše tharo feela, ba 15 ba bona ba ile ba hwa kua Auschwitz. Se se ile sa kgoma bjang Dihlatse tšeo di bego di šetše kua Wisła? Go e na le go di dira gore di tlogele tumelo ya tšona, se se ile sa di kgothaletša go kgomarela Jehofa ka go se kwanantšhe! Dikgweding tše tshela tše di latetšego, palo ya bagoeledi kua Wisła e ile ya oketšega gabedi. Go se go ye kae ba bangwe gape ba ile ba golegwa. Ka kakaretšo, pušo e šoro ya Hitler e ile ya kgoma bana babo rena ba 83, batho bao ba thabelago le bana. Ba 53 ba bona ba ile ba romelwa dikampeng tša tlaišo (kudu-kudu Auschwitz) goba go išwa mošomong wa kgapeletšo kua meepong ya Poland, Jeremane le Bohemia.

Go Botega ka go se Kwanantšhe le go Ema ka go Tia

Kua Auschwitz, ma-Nazi a ile a leka go goketša Dihlatse ka tebelelo ya gore di hwetše tokologo ya kapejana. Mohlapetši yo a bego a le sehlopheng sa ma-SS o ile a botša ngwanabo rena yo mongwe gore: “Ge e ba o ka fo saena pampiri ye e bolelago gore ga o sa le yo mongwe wa Barutwana ba Beibele, re tla go lokolla, gomme o ka ya gae.” Kholofetšo yeo e ile ya boeletšwa ka makga a mantši, lega go le bjalo ngwanabo rena yo ga se a ka a kwanantšha potego ya gagwe go Jehofa. Ka baka la seo, o ile a bethwa, a kwerwa a ba a šoma e le lekgoba Auschwitz le Mittelbau-Dora, kua Jeremane. Pele ga ge a ka lokollwa, ngwanabo rena yo o ile a phologa lehu ka lešobana la nalete nakong ya ge go be go hlaselwa kampa yeo a bego a swerwe go yona.

Paweł Szalbot, Hlatse yeo e sa tšwago go hwa morago bjale, o kile a gopola gore: “Nakong ya go botšološišwa, ma-Gestapo a be a tla mpotšiša leboelela gore ke ka baka la’ng ke be ke gana go tsenela madira a Jeremane le go dumela gore phološo e tšwa go Hitler.” Ka morago ga go hlalosa mabaka a Beibele bakeng sa boema-gare bja gagwe bja Bokriste, o ile a ahlolelwa go šoma feketoring ya dibetša. “Go molaleng gore letswalo la-ka le be le ka se ntumelele go amogela mošomo wa mohuta wo, ka gona ba ile ba nthomela go yo šoma moepong.” Go sa dutše go le bjalo, o ile a dula a botega.

Bao ba bego ba se ba golegwa—basadi le bana—ba ile ba romela diphuthelwana tša dijo go bao ba bego ba le Auschwitz. Ngwanabo rena yoo e bego e le mofsa ka nako yeo o re: “Selemo re be re topa di-cranberry kua sethokgweng gomme re di ananya ka korong. Dikgaetšedi di be di paka marotho ke moka tša a ina ka makhureng a kolobe. Ka morago ga moo re be re arola marotho ka diripana re a romela badumedi-gotee le rena bao ba bego ba golegilwe.”

Ka kakaretšo, Dihlatse tše di godilego tše 53 go  tšwa Wisła di ile tša romelwa dikampeng tša tlaišo tša ba tša šoma ka go gapeletšwa. Tše 38 di ile tša hwa.

Go Tšwelela Moloko o Mofsa

Bana bao batswadi ba bona e bego e le Dihlatse tša Jehofa le bona ba ile ba kgongwa ke dikgatelelo tša ma-Nazi. Ba bangwe ba ile ba romelwa le bo-mmago bona dikampeng tša nakwana kua Bohemia. Ba bangwe ba ile ba tšewa go batswadi ba bona gomme ba romelwa kampeng ya bana yeo e bego e tumile ka bošoro ya Lodz.

Ba bararo ba bona ba gopola gore: “Ka senamelweng sa mathomo sa go ya Lodz, ma-Jeremane a ile a tšea ba lesome ba rena, ba nywaga e mehlano go ya go e senyane. Re ile ra kgothatšana ka go rapela le ka go ahla-ahla ditaba tša ka Beibeleng. Go be go se bonolo go kgotlelela.” Bana bao ka moka ba ile ba boela gae ka 1945. Ba be ba phela eupša ba otile e bile ba gateletšegile maikwelong. Go sa dutše go le bjalo, ga go na selo seo se bego se ka kgona go roba potego ya bona.

Go Ile gwa Direga’ng ka Morago ga Fao?

Ge Ntwa ya II ya Lefase e be e le kgaufsi le go fela, Dihlatse tša kua Wisła di be di sa dutše di tiile tumelong gomme di ikemišeditše go thomološa modiro wa tšona wa boboledi ka phišego le ka boikemišetšo. Dihlopha tša bana babo rena di ile tša etela batho bao ba dulago bokgoleng bja dikhilomithara tše 40 go tloga Wisła, di dira modiro wa boboledi le go aba dipuku tša Beibele. Jan Krzok o re: “Go se go ye kae go be go e-na le diphuthego tše tharo tše mafolofolo toropong ya gabo rena.” Lega go le bjalo, tokologo ya bodumedi ga se ya ka ya tšea nako e telele.

Mmušo wa Bokomanisi, woo o ilego wa tšeela bo-Nazi legato, o ile wa thibela modiro wa Dihlatse tša Jehofa kua Poland ka 1950. Ka gona bana babo rena ba lefelong leo ba ile ba swanelwa ke go ba bohlale bodireding bja bona. Ka dinako tše dingwe ba be ba etela batho magaeng a bona ba itira eka ba yo reka diruiwa goba mabele. Gantši diboka tša Bokriste di be di swarwa bošego ka dihlopha tše dinyenyane. Lega go le bjalo, bahlankedi ba tšhireletšo ba ile ba kgona go golega barapedi ba bantši ba Jehofa, ba ba latofatša ka gore ba šomela tirelo ya tsebišo ya naga e šele—e lego tatofatšo yeo e bego e tloga e se na motheo. Bahlankedi ba bangwe ba ile ba tšhošetša Paweł Pilch ka tsela ya go mo gegea ka gore: “Hitler o paletšwe ke go roba potego ya gago, eupša rena re tlo e roba.” Le ge a ile a golegwa nywaga e mehlano, o ile a dula a botegela Jehofa ka go se kwanantšhe. Ge Dihlatse tše sego kae tša bafsa di be di gana go saena lengwalo la bopolitiki la bosošalise, di be di rakwa sekolong goba mešomong ya tšona.

Jehofa o Tšwetše Pele a E-na le Tšona

Ngwaga wa 1989 o tlišitše phetogo boemong bja tša dipolitiki, gomme Dihlatse tša Jehofa di ile tša ngwadišwa semolao kua Poland. Barapedi ba Jehofa bao ba emego ka go tia kua Wisła ba ile ba akgofiša modiro wa bona, bjalo ka ge se se bontšhwa ke palo ya babulamadibogo, goba badiredi ba nako e tletšego. Bana babo rena le dikgaetšedi ba ka bago 100 go tšwa tikologong ye ba ile ba tsenela tirelo ya bobulamadibogo. Ka gona, ga go makatše ge toropo ye e reetšwe leina la dikwero gore ke Feketori ya Babulamadibogo.

Beibele e bolela ka go thekga ga Modimo bahlanka ba gagwe ba nakong e fetilego gore: “Mola Morêna a kabe à sa ka a êma le rena mola batho bà re tsoxetše, Ba kabe ba re meditše rè sa phela.” (Psalme 124:2, 3) Go sa šetšwe lehloyo le le phatlaletšego le mekgwa ya boitshwaro bjo bo gobogilego ya baagi ka kakaretšo, lehono barapedi ba Jehofa kua Wisła ba katanela go kgomarela potego ya bona gomme ba putswa ka mo go humilego. Meloko e latelanago ya Dihlatse tikologong yeo e ka hlatsela therešo ya mantšu a moapostola Paulo a rego: “Modimo xe a na le rena, re sa tlo šiteletšwa ke mang?”—Ba-Roma 8:31.

[Caption on page 25]

Red and yellow flowers: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl

[Caption on page 26]

Emilia Krzok o ile a romelwa le bana ba gagwe e lego Helena, Emilia le Jan kua kampeng ya nakwana ya Bohemia

[Caption on page 26]

Ge a be a gana go tsenela tirelo ya bohlabani, Paweł Szalbot o ile a romelwa go yo šoma moepong

[Caption on page 27]

Ge bana babo rena ba be ba e-hwa kua Auschwitz, modiro ga se wa ka wa kgaotša go gola kua Wisła

[Caption on page 28]

Paweł Pilch le Jan Polok ba ile ba išwa kampeng ya bafsa kua Lodz