Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛhile Gyihova Subane Ne Mɔ Anwo Anyezɔlɛ Kpalɛ

Bɛhile Gyihova Subane Ne Mɔ Anwo Anyezɔlɛ Kpalɛ

“Bɛbɔ mɔdenle kɛ bɛkɛyɛ kɛ ɔdaye ala la.”ƐFƐ. 5:1.

1. (a) Gyihova subane boni mɔ a ɔwɔ kɛ Keleseɛnenli suzu nwo a? (b) Kɛzi yɛbanyia Nyamenle subane ne mɔ mɔɔ yɛbazuzu nwo la azo nvasoɛ ɛ?

SAA ɛlɛsuzu Gyihova su ne anwo a, subane boni mɔ a ba wɔ adwenle nu a? Yɛ nuhua dɔɔnwo adwenle bahɔ ɛlɔlɛ, pɛlepɛlelilɛ, nrɛlɛbɛ, nee tumi zo. Noko Gyihova lɛ subane ngɛnlɛma gyɛne dɔɔnwo. Nɔhalɛ, yɛbahola yɛadia subane mɔɔ bo 40 mɔɔ Gyihova lɛ la, na bɛha nuhua ko biala anwo edwɛkɛ wɔ yɛ mbuluku ne mɔ anu. Bɛngome anzɛɛ abusua debiezukoalɛ bamaa yɛanwu Gyihova su ne anwo ninyɛne mɔɔ yɛ anyelielɛ la! Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia debiezukoalɛ zɛhae azo nvasoɛ ɛ? Ɔbamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa yɛ anwuma Selɛ ne la ayɛ kpole. Na saa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova la yɛ kpole a, ɔbamaa yɛabikye ye kpalɛ na yɛazukoa ye.Dwɔ. 23:8; Edw. 73:28.

2. (a) Yɛ kɛzi yɛbamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova subane ne mɔ ayɛ kpole la anwo neazo. (b) Duzu a yɛbazuzu nwo a?

2 Noko duzu a debie mɔɔ bɛkile nwolɛ “anyezɔlɛ” la kile a? Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, ɔkile kɛ yɛbanwu bolɛ mɔɔ debie bie sonle la. Anyezɔlɛ kola yɛ kpole ngyikyi ngyikyi. Kɛ neazo la: Yɛbahola yɛamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa aleɛ fofolɛ bie la ayɛ kpole ɔlua ye ɛvuanlɛ mɔɔ yɛbade, bie mɔɔ yɛbazɔ yɛanlea, na akee yɛdayɛ mumua ne yɛado bie la azo. Zɔhane ala a, yɛmaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Nyamenle subane bie la yɛ kpole ɔlua ɛnwunlɛ mɔɔ yɛbanwu ye, yɛadwenledwenle nwo, na yɛala ye ali wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la azo a. (Ɛfɛ. 5:1) Edwɛkɛ ɛhye nee nwiɔ ne mɔɔ doa zo la bodane a le kɛ bɛmaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Nyamenle subane ne mɔ mɔɔ yɛnda yɛnga nwolɛ edwɛkɛ kɛ ye subane titile ne mɔ la ayɛ kpole. Yɛbalua kpuyia ɛhye mɔ azo yɛahilehile ko biala anu: Duzu a subane ne kile a? Kɛzi Gyihova da ye ali ɛ? Na kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyihova yɛala ye ali ɛ?

 BƐKOLA BƐBIKYE GYIHOVA

3, 4. (a) Kɛzi ɛbahilehile awie mɔɔ bɛkola bɛbikye ye la anu ɛ? (b) Kɛzi Gyihova ɛmaa yɛnwu ye kɛ bɛkola bɛbikye ye ɛ?

3 Bɛmaa yɛnlumua yɛzuzu kɛzi yɛkola yɛbikye Gyihova la anwo. Duzu a awie mɔɔ bɛkola bɛbikye ye la kile a? Bie a ɛbaha kɛ, ‘Awie mɔɔ bɛkola bɛbikye ye la atiakunlu le kɛnlɛma, ɔlɛ mekɛ ɔmaa awie biala, yɛɛ ɔnyɛ se kɛ bɛ nee ye badendɛ.’ Yɛkola yɛdua kɛzi awie tendɛ anzɛɛ yɛ ɔ nwo la azo yɛnwu ye saa bɛkola bɛbikye ye a.

4 Kɛzi Gyihova da ye ali kɛ bɛkola bɛbikye ye ɛ? Ɔnva nwo kɛ Gyihova a bɔle anwuma nee aze la, yemaa yɛnwu kɛ ɔlɛ ɛhulolɛ kɛ ɔbadie yɛ nzɛlɛlɛ na yeabua. (Bɛgenga Edwɛndolɛ 145:18; Ayezaya 30:18, 19.) Yɛbahola yɛ nee Nyamenle adendɛ mekɛ dodo biala mɔɔ yɛkulo la wɔ ɛleka biala. Yɛkola yɛbikye ye mekɛ biala mɔɔ ɔnva ɛya a. (Edw. 65:2; Gye. 1:5) Ndonwo bie mɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu mɔɔ ɔmaa yɛnwu kɛ Gyihova kpondɛ kɛ yɛbikye ye a. Kɛ neazo la, edwɛndolɛnli Devidi hɛlɛle kɛ: ‘Gyihova anye wɔ yɛ nwo zo’ yɛɛ ɔ “sa fema ne lɛ” yɛ nu. (Edw. 34:15; 63:8) Ngapezonli Ayezaya vale Gyihova dole mboaneneavolɛ nwo na ɔhanle kɛ: “Ɔbaboɔboa mboane mralɛ ne anloa yeadedɛ bɛ ɔ sa zo. Ɔbavia bɛ ɔ kɛnra azo.” (Aye. 40:11) Suzu nwolɛ nea! Gyihova kulo kɛ yɛbikye ye kɛmɔ mboaneneavolɛ kpalɛ fia ye boane ralɛ ɔ kɛnra azo la. Selɛ mɔɔ bɛkola bɛbikye ye la boni ɛne! Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyihova subane ɛhye ɛ?

SUBANE MƆƆ BƐHILE NWOLƐ ANYEZƆLƐ KPOLE KPALƐ LA

5. Duzu ati a ɔhyia kɛ mgbanyinli yɛ menli mɔɔ bɛkola bɛbikye bɛ ɛ?

5 Kenlensa ye, bɛbiza Alasevolɛ mɔɔ bɛbɔ mɔdenle kpalɛ mɔɔ bɛwɔ maanle dɔɔnwo azo la kɛ, “Subane boni a kpanyinli da ye ali a bɛ nye die nwolɛ kpalɛ a?” Bɛ nuhua dɔɔnwo buale kɛ, “Saa bɛkola bɛbikye ye a.” Ɔwɔ nuhua kɛ ɔwɔ kɛ bɛkola bɛbikye Keleseɛnenli biala  ɛdeɛ, noko mgbanyima a ɔwɔ kɛ bɛda subane ɛhye ali kpalɛ a. (Aye. 32:1, 2) Mekɛ mɔɔ adiema raalɛ bie ɛlɛkile deɛmɔti subane ɛhye anwo hyia anu la, ɔhanle kɛ: “Saa yɛkola yɛbikye kpanyinli a, yɛɛ yɛbanyia subane kpalɛ biala mɔɔ ɔlɛ la azo nvasoɛ a.” Asoo ɛnwu nrɛlɛbɛ mɔɔ wɔ ye edwɛkɛ ne anu la? Noko duzu a maa bɛkola bɛbikye awie a?

6. Duzu titile a maa bɛkola bɛbikye awie a?

6 Debie titile mɔɔ ɔmaa bɛkola bɛbikye awie la a le kɛ ɔbahile menli nwo anyelielɛ. Saa kpanyinli bie dwenle menli nwo na ɔkulo kɛ ɔboa awie mɔ a, ɔ mediema mrenya nee mraalɛ, yɛɛ ngakula kɔsɔɔti bɛanwu ye. (Mak. 10:13-16) Carlos mɔɔ ɛli ɛvolɛ 12 la ka kɛ: “Saa menwu kɛ mgbanyima ne mɔ sele na bɛda atiakunlukɛnlɛma ali a, ɔmaa me nye die bɛ nwo.” Tɛ ɛhanlɛ ala yɛɛ ɔwɔ kɛ kpanyinli bie ka kɛ bɛkola bɛbikye ye a, emomu, ɔwɔ kɛ ɔfa ye nyɛleɛ noko ɔkile. (1 Dwɔn 3:18) Kɛzi ɔbayɛ ye ɛ?

7. Duzu ati a saa yɛbɔ nyianu baagye a ɔta ɔfɛlɛvɛlɛ adwelielilɛ ɛ, na duzu a yɛkola yɛsukoa yɛfi nu a?

7 Suzu ndonwo ɛhye anwo. Ɔtɛkyɛle, ɛnee adiema nrenya bie de anwumalɛne nu ɔvi maangyeba nyianu bie mɔɔ ɔhɔle ye wɔ maanle gyɛne zo la abo ɔlɛkɔ ye maanle nu. Ɛnee ɔbɔ ye baagye ne. Mekɛ mɔɔ menli mɔɔ bɛyɛ gyima wɔ anwumalɛne ne anu la ko nwunle baagye ne mɔɔ bɛhɛlɛ zolɛ kɛ “Nyamenle Belemgbunlililɛ Ɛrɛla la!” ɔzele adiema ne kɛ, “Ɛhɛe, maa ɔrɛla—ɔwɔ kɛ yɛka ɛhye anwo edwɛkɛ dɔɔnwo.” Nzinlii, bɛlile adwelie dɔɔnwo na gyimayɛvonli ne liele yɛ magazine ne mɔ bie. Yɛ nuhua dɔɔnwo ɛnyia anwubielɛ zɛhae bie. Akee maa yɛbiza kɛ duzu ati a nyianu baagye fɛlɛvɛlɛ adwelielilɛ ɛ? Ɔluakɛ wɔ adenle bie azo, ɔka ɔkile menli kɛ: “Bɛbikye me. Bɛbiza me ɛleka mɔɔ melɛkɔ la.” Baagye ne le sɛkɛlɛneɛ mɔɔ ɔmaa menli nwu kɛ yɛkulo kɛ yɛka yɛ diedi ne anwo edwɛkɛ yɛkile. Zɔhane ala a, mgbanyima ne mɔ kulo kɛ bɛmaa bɛ mediema diedima sɛkɛlɛneɛ kɛ: “Bɛbikye me” a. Sɛkɛlɛneɛ ɛhye mɔ bie a le duzu?

8. Kɛzi mgbanyima maa awie mɔ nwu kɛ bɛ nye die bɛ nwo ɛ, na kɛzi ɛhye kola ka asafo ne ɛ?

8 Amaamuo gua ye ngakyile, noko, mekɛ dɔɔnwo ne ala, saa yɛsele yɛkile yɛ mediema, yɛsoma bɛ sa nu anzɛɛ yɛbiza bɛ ahye a, ɛnee yɛlɛmaa bɛanwu kɛ yɛ nye die bɛ nwo. Nwane mɔ a ɔwɔ kɛ dumua tu ɛhye anwo egyakɛ a? Yɛ Gyisɛse neazo ne nzonlɛ. Wɔ ayia bie mɔɔ ɔ nee ye ɛdoavolɛ ne mɔ yɛle la abo, Mateyu bɔ amaneɛ kɛ: “Gyisɛse bikyele bɛ na ɔzele bɛ kɛ.” (Mat. 28:18) Zɔhane ala a, ɛnɛ noko mgbanyima dumua tu egyakɛ bɛ nee bɛ mediema diedima di adwelie a. Kɛzi ɛhye kola ka asafo ne ɛ? Adiema raalɛ adekpakyelɛnli bie mɔɔ ɛli ɛvolɛ 88 la hanle kɛ: “Saa mekɔ Belemgbunlililɛ Asalo a, kɛzi mgbanyima ne mɔ sele na bɛtendɛ kɛnlɛma bɛkile me la twe bɛ bikye me.” Adiema raalɛ fofolɛ mɔɔ ɔdi nɔhalɛ la noko hanle kɛ: “Bie a bɛbabu ye debie ekyi, noko saa asafo nu kpanyinli fa ɛzelekɛ biza me ahye wɔ debiezukoalɛ bo a, ɔboa me kpalɛ.”

YƐKOLA YƐBIKYE YE YƐƐ ƆMAA YƐ ADENLE

9, 10. (a) Neazo kɛnlɛma boni a Gyihova ɛyɛ a? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na mgbanyima amaa adenle na awie mɔ ara bɛ nwo ɛ?

 9 Ɔda ali kɛ, saa yɛammaa adenle a awie biala ɛnrɛhola ɛnrɛbikye yɛ. Gyihova ɛyɛ ɛhye anwo neazo kɛnlɛma. “[Ɔ] nee yɛ nuhua biala avinli ande.” (Gyi. 17:27) Adenle ko mɔɔ mgbanyima dua zo maa awie mɔ bikye bɛ la a le adwelie mɔɔ bɛ nee bɛ mediema mrenya nee mraalɛ yɛɛ ngakula di wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛba bɛarabɔ debiezukoalɛ bo anzɛɛ bɛkɛkpɔne  la. Adiema nrenya adekpakyelɛnli bie hanle kɛ: “Saa asafo nu kpanyinli biza kɛzi me nwo de na ɔgyinla ɔtie me a, ɔmaa menwu kɛ nvasoɛ wɔ me nwo zo.” Adiema raalɛ ko mɔɔ ɛva asɛɛ ɛvolɛ 50 ɛzonle Gyihova la hanle kɛ: “Mgbanyima mɔɔ yɛkpɔne debiezukoalɛ a bɛnyia alagye bɛ nee me tendɛ la maa mete nganeɛ kɛ nvasoɛ wɔ me nwo zo.”

10 Keleseɛnema mɔɔ bɛle mboaneneavolɛma la, noko lɛ bɛ gyima mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ a. Noko akee, saa bɛwɔ debiezukoalɛ bo a, ɔwɔ kɛ bɛdumua bɛnea mboane ne.

GYIHOVA ƐNNEA SONLA NYUNLU

11, 12. (a) Duzu a sonla nyunlu mɔɔ bɛnnea la kile a? (b) Kɛzi Gyihova ɛyɛ sonla nyunlu mɔɔ bɛnnea la anwo neazo ɛmaa yɛ ɛ?

11 Gyihova subane kɛnlɛma bieko a le kɛ ɔnnea sonla nyunlu. Duzu a sonla nyunlu mɔɔ bɛnnea la kile a? Awie mɔɔ ɛnnea sonla nyunlu la ɛnyɛ nyeyenu anzɛɛ ɔnli mɔguazo. Yɛdua ndenle nwiɔ azo a yɛda ye ali kɛ yɛnnea sonla nyunlu a: yɛ subane nee yɛ nyɛleɛ. Duzu ati a ninyɛne nwiɔ ɛhye mɔ anwo hyia ɛ? Ɔluakɛ saa ɔle awie subane kɛ ɔnnea sonla nyunlu a, yɛɛ ɔbala ali wɔ ye nyɛleɛ nu a. Wɔ Keleseɛne Giliki Ngɛlɛlera ne anu, bɛkile edwɛkɛ “ɔnnea sonla nyunlu” abo kɛ “ɔnva sonla nyunlu,” ɛhye kile kɛ, ɔngulo bie anyunlu ɔndɛla bie. (Gyi. 10:34; Kingdom Interlinear) Ɛhye ati, awie mɔɔ ɛnnea sonla nyunlu la ɛnva ye adwenle ɛnzie awie anwoziezielɛ anzɛɛ tɛnlabelɛ mɔɔ ɔwɔ nu la azo, emomu, ye subane.

12 Gyihova ɛyɛ sonla nyunlu mɔɔ bɛnnea la anwo neazo mɔɔ tɛla biala. Ye Edwɛkɛ ne se ɔbu “menli kɔsɔɔti kɛ bɛsɛ” yɛɛ “ɔnli mɔguazo.” (Bɛgenga Gyima ne 10:34, 35; Mɛla ne 10:17.) Edwɛkɛ bie mɔɔ zile Mosisi mekɛ zo la di ɛhye anwo daselɛ.

Zilɔfɛhade amra mraalɛ ne mɔ nwunle kɛ Nyamenle ɛnnea sonla nyunlu (Nea ɛdendɛkpunli 13, 14)

13, 14. (a) Edwɛkɛ boni a dole Zilɔfɛhade amra mraalɛ nnu ne a? (b) Kɛzi Gyihova manle ɔlale ali kɛ ɔnnea sonla nyunlu ɛ?

 13 Ɔka ekyii na Yizilayɛma adwu Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, mraalɛ nnu bie mɔɔ bɛle mediema mɔɔ bɛngya mrenya la hɔle ngyegyelɛ bie anu. Duzu ngyegyelɛ ɔ? Ɛnee bɛze kɛ bɛ abusua ne nee mbusua mɔɔ wɔ Yizilayɛ la kɔsɔɔti bɛalua bɛ ze mɔ anwo azo anyia azɛlɛ. (Ɛdi. 26:52-55) Noko ɛnee bɛ ze, Zilɔfɛhade mɔɔ ɔvi Manasɛ abusua nu la ɛwu. Ɛnee amaamuo ne kile kɛ bɛbava Zilɔfɛhade azɛlɛ ɛdeɛ ne bɛamaa ɔ mra mrenya, noko mralɛ mraalɛ ala a ɛnee ɔlɛ a. (Ɛdi. 26:33) Yemɔti, kɛmɔ nrenya ɛnle abusua ne anu la ati, asoo bɛbava ye azɛlɛ ne bɛamaa ɔ nwo amra mɔɔ ɔ mra mraalɛ ne mɔ ɛnrɛnyia abusua agyadeɛ ne bie ɔ?

14 Mediema mraalɛ nnu ne hɔle Mosisi ɛkɛ hɔzele ye kɛ: “Kɛmɔ yeanwo mralɛ mrenya la ati, ɛnee ɔwɔ kɛ egya duma minli ye abusua ekpulike ne anu ɔ?” Bɛzɛlɛle kɛ: “Bɛva ye afoa nu ɛdeɛ bɛmaa  yɛ.” Asoo Mosisi hanle kɛ, ‘Yɛnrɛhola yɛnrɛyɛ mɛla ɛhye anwo ɛhwee ɔ’? Kyɛkyɛ, ‘ɔvale bɛ edwɛkɛ ne ɔdole Gyihova anyunlu.’ (Ɛdi. 27:2-5) Kɛzi ɔbuale bɛ ɛ? Gyihova zele Mosisi kɛ: “Zilɔfɛhade amra mraalɛ ne mɔ edwɛkɛ ne le fɔɔnwo, fa bɛ ze anwo amra ne agyadeɛ ne bie maa bɛ. Maa bɛ ze agyalilɛ ne ɛpɛ ɛli bɛ lɔ.” Gyihova hanle edwɛkɛ dɔɔnwo. Ɔvale ɔyɛle mɛla na ɔzele Mosisi kɛ: “Saa nrenya mɔɔ anwo ralɛ nrenya la wu a, ɔwɔ kɛ ɔ ra raalɛ di ye agya.” (Ɛdi. 27:6-8; Dwɔ. 17:1-6) Ɔvi zɔhane mekɛ ne Yizilayɛ mraalɛ mɔɔ kɛhɔ ngyegyelɛ zɛhae bie anu la bɛanyia bɛ ti.

15. (a) Duzu a Gyihova yɛ maa ye menli a, titile bɛdabɛ mɔɔ bɛnlɛ anwosesebɛ la? (b) Baebolo nu edwɛkɛ fofolɛ boni a kile kɛ Gyihova ɛnnea sonla nyunlu a?

15 Nea kɛzi ɛhye le kpɔkɛzilɛ mɔɔ da atiakunlukɛnlɛma nee sonla nyunlu mɔɔ bɛnnea la ali a! Gyihova nee mraalɛ ɛhye mɔ mɔɔ bɛ nwo yɛ anwunvɔne la lile ye kɛnlɛma, kɛmɔ ɔyɛle ɔmanle Yizilayɛma mɔɔ bɛ tɛnlabelɛ ne le kpalɛ la. (Edw. 68:5) Ɛhye le neazo ngakyile mɔɔ wɔ Baebolo ne anu mɔɔ ɔkile kɛ Gyihova bu ye azonvolɛ kɔsɔɔti kɛ bɛsɛ na ɔnnea sonla nyunlu la anwo neazo ko ala.1 Sam. 16:1-13; Gyi. 10:30-35, 44-48.

YƐBAHOLA YƐAZUKOA GYIHOVA

16. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛala ye ali kɛ yɛnnea sonla nyunlu ɛ?

16 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyihova na yɛannea sonla nyunlu ɛ? Kakye kɛ yɛdua ndenle nwiɔ azo a yɛda ye ali kɛ yɛnnea sonla nyunlu a. Saa ɔle yɛ subane a yɛɛ ɔbala ali wɔ yɛ nyɛleɛ nu a. Ɛhɛe, yɛ kɔsɔɔti yɛkulo kɛ menli bu yɛ kɛ yɛnnea sonla nyunlu. Noko ɛbalie wɔado nu kɛ ɔnla aze kɛ yɛbanwu kɛzi yɛdayɛ mumua ne yɛde la. Zɔhane ati, saa menli bu yɛ kɛ yɛnnea sonla nyunlu a kɛ ɔkɛyɛ na yɛanwu ye ɛ? Mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse kpondɛ kɛ ɔnwu adwenle mɔɔ menli lɛ ye ɔ nwo la ɔbizale ɔ gɔnwo mɔ mɔɔ ɔlɛ bɛ nuhua anwondozo la kɛ: “Menli se medame Sonla Ra ne a le nwane?” (Mat. 16:13, 14) Duzu ati a ɛnyɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la bie ɛ? Ɛbahola wɔabiza ɛ gɔnwo mɔɔ ɛdie ɛdi kɛ ɔbaha nɔhalɛ ne yeahile wɔ la. Saa ɔmaa ɛnwu kɛ ɔyɛ a ɛda nyeyenu ekyi ali ɔlua abusua mɔɔ awie vi nu, ye maanle anzɛɛ ye ezukoa gyinlabelɛ ti a, duzu a ɛbayɛ a? Fi ahonle nu sɛlɛ Gyihova wɔ wɔ nganeɛdelɛ ne anwo na kpa ye kyɛlɛ kɛ ɔboa wɔ ɔmaa ɛyɛ nzenzaleɛ ɛla subane mɔɔ kile kɛ ɛnnea sonla nyunlu la ali bɔkɔɔ.Mat. 7:7; Kɔl. 3:10, 11.

17. Ndenle boni mɔ azo a yɛbahola yɛahile kɛ yɛnnea sonla nyunlu a?

 17 Yɛsukoa Gyihova mɔɔ ɔnnea sonla nyunlu la ɔlua asafo ne anu amra kɔsɔɔti mɔɔ yɛdi bɛ eni na yɛda ɛhulolɛ kpundii ali yɛkile bɛ la azo. Kɛ neazo la, saa yɛlɛto ɛkponle a ɔwɔ kɛ yɛto ɛsalɛ yɛfɛlɛ menli kɔsɔɔti mɔɔ bɛle diedima la. Bɛdabɛ mɔɔ yɛ nee bɛ ɛnvi ɛleka ko mɔɔ bie mɔ le ehyiavolɛ, nrisa, anzɛɛ kunlavolɛ bɔbɔ la boka nwo. (Bɛgenga Galeehyeama 2:10; Gyemise 1:27.) Bieko, yɛka Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne yɛkile menli kɔsɔɔti ɔnva nwo bɛ gyinlabelɛ nee maanle mɔɔ bɛvi nu la. Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ yɛlɛ Baebolo nwo mbuluku wɔ aneɛ mɔɔ ɔbo 600 la anu a. Ɛhye le daselɛ kpole mɔɔ ɔkile kɛ amgba yɛnnea sonla nyunlu a!

18. Kɛzi ɛdawɔ mumua ne ɛbala ye ali kɛ ɛ nye sɔ Gyihova mɔɔ bɛkola bɛbikye ye nee sonla nyunlu mɔɔ ɔnnea la ɛ?

18 Nɔhalɛ, saa yɛnyia mekɛ yɛdwenledwenle kɛzi bɛkola bɛbikye Gyihova nee kɛzi ɔnnea sonla nyunlu la anwo a, ɔbamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa ye la ayɛ kpole. Na saa yɛ anyezɔlɛ ne yɛ kpole a, ɔbamaa yɛazukoa Gyihova subane ne mɔ kpalɛ na yɛala bɛ ali yɛahile yɛ gɔnwo mɔ diedima nee menli mɔɔ yɛka edwɛkɛ ne yɛkile bɛ la.

‘Gyihova bikye bɛdabɛ mɔɔ bɛfɛlɛ ye la amuala.’—Edw. 145:18 (Nea ɛdendɛkpunli 9)

‘Gyihova bɛ Nyamenle ne, ɔnli mɔguazo.’—Mɛla 10:17 (Nea ɛdendɛkpunli 17)