Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Ehyia Bo Ɛdulɛ Nwo Mɔdenlebɔlɛ

Ehyia Bo Ɛdulɛ Nwo Mɔdenlebɔlɛ

Ehyia Bo Ɛdulɛ Nwo Mɔdenlebɔlɛ

SUKOAVOLƐMA nee ehyia avinli ɛde. Noko mɔdenle mɔɔ menli ɛlɛbɔ kɛ bɛtu ehyia bo bavi ewiade ye la ɛyɛ mgbane. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ sukoavolɛma ɛngulo kɛ awie anzɛɛ debie biala kɛzɛkye bɛ nwolɛ adenle ne. Tete Yizilayɛ Belemgbunli Sɔlɔmɔn hɛlɛle kɛ: “Nea, bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛsisi bɛ la, monle ebia bɛ, yɛɛ bɛnlɛ awie ɛnkyekye bɛ rɛle. Menli mɔɔ ɛlɛsisi bɛ la lɛ tumi.”—Nolobɔvo ne 4:1.

Asoo menli mɔɔ lɛ tumi la bahola amaa alesama ahakyi adu ehyia bo avi ewiade? Sunsum ne hanle Sɔlɔmɔn manle ɔhɛlɛle kɛ: “Menwu debie biala mɔɔ bɛyɛ ye aleɛabo la, na nea, ɔ muala le mgbane. Ɔle kɛ ɛlɛkye anwoma la. Debie mɔɔ kyea la bɛtenrɛ ye a ɔndenrɛ.” (Nolobɔvo ne 1:14, 15) Mɔdenle mɔɔ bɛlɛbɔ ye ɛnɛ kɛ bɛtu ehyia bo la maa yɛte ɛhye abo kpalɛ.

Bɛka Kɛ Awie Biala Bakpazi

Wɔ ɛvoya 19 ne anu, maanle maanle ekyi luale gualilɛ nee mbulalɛ gyima zo boɔboale anwonyia dɔɔnwo anloa. Noko, menli mɔɔ lɛ tumi la bie mɔ maanle bɛdabɛ mɔɔ bɛdi ehyia la anwo edwɛkɛ hyianle bɛ. Asoo bɛbahola bɛahyɛ azɛlɛ bo anwonyia nu pɛpɛɛpɛ?

Bie mɔ zuzule kɛ sohyialism anzɛɛ kɔmunism bahola amaa menli kɔsɔɔti azɛ na bɛahyɛ bɛ anwonyia pɛpɛɛpɛ. Noko, sukoavolɛma anye anlie edwɛkɛ ɛhye anwo. Menli dɔɔnwo liele edwɛkɛ ɛhye dole nu kɛ, “Ɔwɔ kɛ awie biala fa ye anwosesebɛ kɔsɔɔti yɛ gyima maa ye maanle na ye maanle ne maa ɔ sa ka debie biala mɔɔ ɔhyia nwo la.” Bɛnyianle anyelazo kɛ ɔlua sohyialism azo ewiade ye bahola ayɛ ɛleka mɔɔ anyelielɛ wɔ. Maanle mɔɔ gyi boɛ la anu ekyi, vale sohyialism maanyɛlɛ ne bie na bɛyɛle ɛkpazilɛ nwo ngyehyɛleɛ. Bɛbɔle ɛwɔkɛ kɛ bɛbanlea bɛ maanlema kɔsɔɔti “ngakula nee mgbanyinli.” Bɛka kɛ bɛdu ehyia mɔɔ fa sonla ngoane to esiane nu la abo bɛvi bɛ maanle ne mɔ anu.

Noko akee, ɔluakɛ sonla le angomedi la ati, sohyialism andwu ye bodane ne anwo. Bodane mɔɔ ɛnee bɛlɛ kɛ ezuavolɛ ne bɛayɛ gyima amaa bɛ maanzinli ne tɛla kɛ bɛbayɛ bɛamaa bɛ nwo la yɛle mgbane. Bie mɔ vale ɛya kɛ bɛbamaa ehyiavolɛma asa aha mɔɔ bɛhyia nwo la. Bɛka kɛ ahunlunyele nziezielɛ ɛhye bamaa ehyiavolɛma bie mɔ ayɛ mgbovonle. Baebolo nu edwɛkɛ ne ɛyɛ nɔhalɛ: “Tenlenenli biala ɛnle azɛlɛ ye azo mɔɔ kpalɛ ngome ala a ɔyɛ na ɔnyɛ ɛtane ɛlɛ a. . . . Nyamenle bɔle sonla fɔɔnwo, na sonla ɛbɔ adwenle dɔɔnwo.”—Nolobɔvo ne 7:20, 29.

Anyelazo bieko mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ la a le mɔɔ menli dɔɔnwo vɛlɛle ye American Dream (Ameleka Nzuzulɛ) ne la. Ɛnee bɛsuzu kɛ awie biala mɔɔ kulo kɛ ɔbayɛ gyima ɛsesebɛ la bahola akpazi. Maanle dɔɔnwo ɛlie ngyehyɛleɛ ɛhye mɔ ɛdo nu wɔ ewiade amuala—demokrase, bɛ ti anwo gyima ɛyɛlɛ, nee gua ɛlilɛ—na ɔbayɛ kɛ ɛhye a ɛmaa United States ɛnyia ɔ nwo la. Noko tɛ maanle biala a bahola ava Ameleka Nzuzulɛ ne ayɛ gyima a, ɔluakɛ Ameleka Sɔlɔ anwonyia ne ɛnvi ye maanyɛlɛ ngyehyɛleɛ ne. Ye azɛlɛ bo anwonyia dɔɔnwo ne nee maanle maanle mɔɔ ɔkola ɔ nee bɛ di gua la a boale ye kpalɛ a. Bieko, ewiade ezukoa ɛkpondɛlɛ ngyehyɛleɛ ne maa bie mɔ nyia bɛ nwo, noko eza ɔmaa bie mɔ bɔ kakɛ na bɛdi nyane. Asoo bɛbahola bɛamaa maanle mɔɔ gyi boɛ la anwosesebɛ amaa bɛaboa bɛdabɛ mɔɔ bɛtɛdi ehyia la?

Marshall Ngyehyɛleɛ Ne—Asoo Ɔbahola Yeadu Ehyia Bo?

Wɔ Ewiade Konle II ne anzi, bɛzɛkyele Europe na ɛhɔne vale menli dɔɔnwo ngoane dole esiane nu. Kɛzi ɛnee sohyialism ɛlɛtɛlɛ wɔ Europe la gyegyele U.S. arane ne. Yemɔti wɔ ɛvolɛ nna anu, ɔvale ezukoa kpole ɔmanle maanle mɔɔ bɛbalie U.S. ngyehyɛleɛ ne bɛado nu la kɛ bɛva bɛziezie bɛ mbulalɛ gyima anzɛɛ bɛyɛ egyinli. Bɛbule European Recovery Program (Europe Boɛyɛlɛ Ngyehyɛleɛ) ɛhye mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye Marshall Plan (Marshall Ngyehyɛleɛ) la kɛ ɔle kpalɛ. U.S. nyianle tumi kpole wɔ Europe Adɔleɛ, na ɔmanle ehyia mɔɔ fa sonla ngoane to esiane nu la azo dele. Asoo ɛhye a le adenle mɔɔ bɛbalua zo bɛadu ehyia bo bɛavi ewiade a?

Marshall Ngyehyɛleɛ ne manle U.S. arane vale moalɛ manle maanle mɔɔ bɛdi ehyia la, na ɔboale ɔmanle bɛnyianle anyuhɔlɛ wɔ egyinliyɛlɛ, kpɔkɛdelɛ, nwomazukoalɛ, nee adendulɛ nwo ngyehyɛleɛ nu. United States liele dole nu kɛ nvasoɛ mɔɔ ɔbanyia yeavi maanle ɛhye mɔ ɛkɛ la ati a ɔboa bɛ a. Maanle gyɛne noko vale moalɛ hɔle maanle gyɛne zo amaa bɛadɛlɛ bɛ tumililɛ nu. Wɔ ɛvolɛ abulasia anzi, mekɛ mɔɔ ɛnee bɛva Marshall Ngyehyɛleɛ ne ezukoa dɔɔnwo bɛmaa la, mɔɔ vile nu rale la manle bɛ nwo bubule bɛ. Nɔhalɛ nu, maanle bie mɔ mɔɔ ɛnee di ehyia la nyianle bɛ nwo, titile Asia Aduduleɛ amra. Noko akee, ɔnva nwo kɛ moalɛ ne manle ngakula mɔɔ bɛwu la azo dele na dɔɔnwo kola sukoa nwoma la, maanle dɔɔnwo tɛdi ehyia fufule.

Maanle Gyɛne Zo Moalɛ Angola—Duzu Ati Ɔ?

Maanle mɔɔ di ehyia mɔɔ bɛboa ye bamaa yeavi ehyia ɛlilɛ nu la yɛ se tɛla maanle mɔɔ gyi boɛ mɔɔ konle ɛzɛkye ye mɔɔ bɛyɛ ye boɛ la. Ɛnee mbulalɛ gyima, gua ɛlilɛ nee adendulɛ nwo ngyehyɛleɛ kɔ zo wɔ Europe dɛba. Yemɔti, ɛnee bɛ ezukoa ngyehyɛleɛ ne ala a ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye boɛ a. Wɔ maanle mɔɔ di ehyia la anu, saa maanle gyɛne boa bɛ maa bɛyɛ bɛ ndenle, bɛsisi sukulu nee asopiti azua bɔbɔ a, menli ne bahɔ zo ali ehyia fufule ɔluakɛ gyima nee azɛlɛ bo anwonyia ɛnle maanle ɛhye mɔ anu, yɛɛ bɛnlɛ maanle mɔɔ bɛ nee bɛ di gua a.

Ngyegyelɛ mɔɔ fa ehyia ba nee mɔɔ ehyia fa ba la anloa ɛzilɛ ɛnla aze. Kɛ neazo la, anwodolɛ fa ehyia ba, yɛɛ ehyia fa anwodolɛ ba. Ngakula mɔɔ ɛnnyia aleɛ kpalɛ ɛnli la kola yɛ bɛtɛɛ wɔ nwonane nee adwenle nu, na saa bɛyɛ mgbanyinli a bɛngola bɛnnea bɛ mra. Bieko, saa maanle mɔɔ gyi boɛ la fa aleɛ mɔɔ bɛngyia nwo la “boa” maanle mɔɔ di ehyia la a, ɔmaa ɛyazonlɛma nee menli mɔɔ tɔ tɔne ye la gyima sɛkye na bɛdi ehyia. Saa bɛfa ezukoa bɛmaa maanle mɔɔ di ehyia la a, ɔmaa ngyegyelɛ fofolɛ bɔ ɔ bo: Menli wua ezukoa ne, na ɛhye maa bɛsukoa ndoloboa ɛlielɛ, yɛɛ ndoloboa ɛlielɛ kola maa bɛdi ehyia. Nɔhalɛ nu, maanle zo moalɛ ɛngola ɛmboa ɔboalekɛ ɔngola ɔnyɛ mɔɔ fa ehyia ba la anwo ɛhwee.

Mɔɔ Fa Ehyia Ba

Angomedi nvasoɛ mɔɔ maanle maanle, arane ngakyile, nee menli kpondɛ la a fa ehyia fufule ba a. Kɛ neazo la, maanle mɔɔ gyi boɛ la anu arane ne mɔ ɛndwenle ehyia mɔɔ bɛtu ɔ bo wɔ ewiade ye anu la anwo ɔluakɛ bɛdole ɛ ra a bɛyele bɛ a, na bɛkulo kɛ bɛyɛ mɔɔ maanlema ne kpondɛ la. Amaa maanle mɔɔ gyi boɛ la anu ɛyazonlɛma gyima anzɛkye la, bɛtua ɛyazonlɛma mɔɔ bɛwɔ maanle mɔɔ bɛdi ehyia anu la kɛ bɛmmatɔne bɛ ninyɛne bɛmaa maanle mɔɔ bɛgyi boɛ la anu amra. Bieko, arane mɔɔ wɔ maanle mɔɔ gyi boɛ anu la fa ezukoa dɔɔnwo boa bɛ ɛyazonlɛma amaa bɛadɔ bɛ ninyɛne ne dɔɔnwo bɛadɛla ɛyazonlɛma mɔɔ wɔ maanle mɔɔ di ehyia anu la.

Nɔhalɛ nu, ɔluakɛ menli nee arane dwenle bɛ ngome bɛ boɛyɛlɛ nwo la ati a ehyia wɔ ɛkɛ a. Baebolo kɛlɛvolɛ Sɔlɔmɔn hanle nwolɛ edwɛkɛ wɔ adenle ɛhye azo: “Bie mɔ lɛ tumi ɛlɛsisi bie mɔ bɛamaa bɛanwu amaneɛ.”—Nolobɔvo ne 8:9.

Yemɔti, anyelazo boni a wɔ ɛkɛ kɛ ehyia bo badu a? Asoo arane bie bahola amaa alesama ahakyi?

[Ɛlɛka wɔ mukelɛ 6]

Ehyia Bo Ɛdulɛ Nwo Mɛla

Gyihova Nyamenle manle tete Yizilayɛma mɛla mɔɔ saa bɛlile zo a anrɛɛ bɛnrɛli ehyia a. Wɔ Mɛla ne anu, abusua biala mɔɔ ɛnee Livae abusua ne mɔɔ bɛle ɛsɔfoma ɛmboka nwo la, nyianle azɛlɛ kɛ bɛ agyadeɛ. Ɛnee abusua ne agyadeɛ ne bayɛ bɛ ɛdeɛ dahuu ɔluakɛ ɛnee bɛnrɛhola bɛnrɛdɔne ye bɛnrɛmaa ɔnrɛyɛ awie ɛdeɛ bɔkɔɔ. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛsia bɛfa azɛlɛ ne bɛmaa ɔ menle anzɛɛ ye abusua ne wɔ ɛvolɛ 50 biala anu. (Sɛlɛvolɛma 25:10, 23) Saa ɔlua anwodolɛ, esiane, anzɛɛ mgbovonle ti ɔwɔ kɛ awie tɔne ye azɛlɛ a, ɔwɔ kɛ bɛsia bɛfa bɛmaa ye mɔɔ ɔndua nwolɛ kakɛ biala a wɔ ɛvolɛ 50 ɛvoyia ne anu. Ɛnee abusua biala ɛnrɛli ehyia wɔ bɛ awolɛndoazo ne mɔ anu.

Anwunvɔnezelɛ nziezielɛ bieko mɔɔ ɛnee wɔ Nyamenle Mɛla ne anu la a le kɛ saa awie anwo kyele ye a ɔbahola yeadɔne ɔ nwo yeayɛ akɛlɛ. Ɔ sa bahola alumua aha ezukoa ne amuala yeava yeadua ye kakɛ ne. Saa yeangola yeamkpɔne ɔ nwo wɔ ɛvolɛ ne mɔɔ tɔ zo nsuu ne la anu a, ɔwɔ kɛ bɛgyakyi ye bɛmaa ɔkɔ na bɛmaa ye ma nee nyɛmoa mɔɔ ɔbahola yeava yeabɔ egyinli fofolɛ ɛyɛlɛ bo a. Bieko, saa ehyianli bɔ bosea a, Mɛla ne tua kɛ bɛbalie bɛ mediema Yizilayɛma mpaefoa. Mɛla ne eza hanle kɛ ɔwɔ kɛ bɛgyakyi bɛ ɛya avule ne ɛweɛne ne mɔ azo bɛmaa ehyiavolɛma. Ɔlua zo, ɛnee Yizilayɛnli biala ɛnrɛyɛ asɛlɛ.—Sɛlɛvolɛma 23:22; Mɛla ne 15:1-14.

Noko akee, tetedwɛkɛ kile kɛ Yizilayɛma bie mɔ lile ehyia. Duzu ati a ɔrale ye zɔ ɛ? Yizilayɛma anli Gyihova Mɛla ne azo. Yemɔti, kɛmɔ ɛnee ɔde ye wɔ maanle dɔɔnwo anu la, menli ne bie mɔ rayɛle sukoavolɛma mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ na bie mɔ noko rayɛle ehyiavolɛma mɔɔ bɛnlɛ azɛlɛ a. Ehyia rale Yizilayɛ ɔluakɛ bie mɔ anli Nyamenle Mɛla zo, bɛvale bɛ ɛhulolɛdeɛ bɛlumuale bɛ gɔnwo mɔ ɛdeɛ nyunlu.—Mateyu 22:37-40.