1. (a) Waaqayyo Addaamiif hojii akkamii kenne? (b) Sabni Waaqayyoo yeroo sanaa jalqabee dandeettii dubbachuuf qabanitti kan fayyadaman akkamitti?

YIHOWAAN uumamawwan isaa yaada isaanii ibsuuf kennaa akka qabaatan godhee isaan uume. Waaqayyo Addaamiin dhaaba Eeden isa mana isaa taʼe keessa erga isa kaaʼee booda, hojii dubbachuu gaafatu, jechuunis bineensotaaf maqaa akka baasu hojii isaaf kenne. Addaam tokkoo tokkoo isaaniitiif maqaa isaaniif malu moggaasuuf dandeettii waa uumuu fi yaaduuf qabutti fayyadameera. (Uma. 2:19, 20) Sabni Waaqayyoo yeroo sanaa jalqabee, Yihowaa jajachuu fi fedhii isaa warra kaanitti beeksisuuf dandeettii dubbachuuf qabanitti, jechuunis qooqatti fayyadamuu isaanii itti fufaniiru. Yeroo dhihoodhaa asitti qooqatti fayyadamanii waaqeffannaa qulqulluu babalʼisuuf karaan hunda irra caalu Kitaaba Qulqulluu hiikuu taʼeera.

2. (a) Koreen Kitaaba Qulqulluu Hiika Addunyaa Haaraa hojii isaa hojjechuu irratti seerawwan akkamii hordofeera? (b) Mata duree kana keessatti maal qoranna?

² Yeroo ammaatti hiikkaawwan Kitaaba Qulqulluu kumaatamaan lakkaaʼaman kan jiran taʼus, hiikkaawwan kun akkaataa amanamummaadhaan ergaa isa barreeffama jalqabaa irra jiru itti dabarsan irratti garaa garummaa qabu. Bara 1940mmaniitti Koreen Kitaaba Qulqulluu Hiika Addunyaa Haaraa seerawwan hiikkaa afaanota 130 ol taʼaniin itti hojjetamaa ture qopheesseera. Seerawwan kunis akka armaan gadiitti ibsamaniiru: (1) Maqaa  Waaqayyoo Kitaaba Qulqulluu keessatti iddoo isaa isa duraatti deebisuudhaan maqaa kana qulqulleessa. (Maatewos 6:9 dubbisi.) (2) Bakka dandaʼametti ergaa isa jalqaba geggeessaa hafuuraatiin barreeffame jechaa jechatti hiika; jechaa jechatti hiikuun ergaa isaa kan jalʼisu yeroo taʼutti garuu yaada isaa isa sirrii dabarsa. (3) Qooqa hubachuuf salphaa taʼee fi dubbisuuf nama kakaasutti fayyadama. * (Nahimiyaa 8:8, 12 dubbisi.) Mee seerawwan kun Hiika Addunyaa Haaraa Afaan Ingiliffaa isa bara 2013tti fooyyeffame irrattis taʼe hiikkaawwan Kitaaba Qulqulluu afaanota gara biraadhaan qophaaʼan irratti akkamitti akka itti hojjetaman haa ilaallu.

3, 4. (a) Barreeffamoonni durii harkaan garagalfamanii fi Teetiraagiraamaatan qabatan kam faʼi? (b) Hiikkaawwan Kitaaba Qulqulluu hedduun maqaa Waaqayyoo maal godhaniiru?

³ Namoonni Kitaaba Qulqulluu Afaan Ibrootaa durii warra harkaan garagalfaman kan akka Maraawwan Kitaabaa Galaana Soogiddaa jiran qoʼatan Teetiraagiraamaatanii, jechuunis qubeewwan Afaan Ibrootaa arfan warra maqaa Waaqayyoo bakka buʼan iddoo hedduutti arguun isaanii isaan ajaaʼibsiiseera. Maqaan Waaqayyoo barreeffamoota Afaan Ibrootaa harkaan garagalfaman durii sana keessatti qofa utuu hin taʼin, koppiiwwan Saptuujantii Giriikii warra Dh.K.D. jaarraa lammaffaadhaa hanga Dh.K.B. jaarraa tokkoffaatti turan tokko tokko keessattis ni argama.

⁴ Kitaaba Qulqulluu keessa maqaan Waaqayyoo inni dhuunfaan jiraachuu isaatiif ragaan ifa taʼe kan jiru taʼus, hiikkaawwan hedduun maqaa Waaqayyoo isa qulqulluu guutummaatti keessaa baasaniiru. Rivaayizdi Istaandaardi Varshin kan qophaaʼe, Kitaabni Qulqulluun Hiika Addunyaa Haaraa Afaan Giriikii bara 1950tti erga baʼee waggaa lama booda ture. Hiikkaan kun, qajeelfama namoonni Kitaaba Qulqulluu Ameerikaan Istaandaardi Varshin isa bara 1901tti baʼe qopheessan ittiin geggeeffaman diiguudhaan maqaa Waaqayyoo keessaa baaseera. Maaliif? Kitaabichi seensa isaa irratti, “Waaqa isa tokkicha maqaa dhuunfaatiin waamuun . . . amantii Waldaa Kiristiyaanaa addunyaa maraatiif matumaa sirrii miti” jedheera. Hiikkaawwan Afaan Ingiliffaatiinis taʼe afaan gara biraadhaan sana booda qophaaʼan hedduun akkuma kana godhaniiru.

5. Maqaan Waaqayyoo Kitaaba Qulqulluu keessa akka jiraatu gochuun barbaachisaa kan taʼe maaliifi?

⁵ Maqaa Waaqayyoo Kitaaba Qulqulluu keessa galchuun ykn keessaa baasuun wanta bakki guddaan kennamuuf kan taʼe maaliifi? Namni hojii hiikkaa irratti dandeettii qabu tokko kaayyoo nama kitaaba sana barreessee hubachuun barbaachisaa taʼuu isaa beeka; beekumsi akkasii immoo murtoowwan inni hiikkaa ilaalchisee godhu hedduu irratti jijjiirama fida. Caqasawwan Kitaaba Qulqulluu hedduun maqaan Waaqayyoo fi qulqulleeffamuun maqaa kanaa barbaachisaa taʼuu isaa argisiisu. (Bau. 3:15; Far. 83:18; 148:13; Isa. 42:8; 43:10; Yoh. 17:6, 26; HoE. 15:14) Yihowaan inni abbaa Kitaaba Qulqulluu taʼe, warri kitaaba kana barreessan maqaa isaa balʼinaan akka itti fayyadaman hafuura isaatiin isaan kakaaseera. (Hisqiʼel 38:23, NW dubbisi. *) Maqaa barreeffamoota durii harkaan garagalfaman keessatti siʼa kumaatama argamu achi keessaa baasuun, abbaa kitaaba kanaa tuffachuu argisiisa.

6. Maqaan Waaqayyoo Hiika Addunyaa Haaraa isa fooyyeffame keessatti bakka jaʼatti kan dabalame maaliifi?

⁶ Ragaan maqaan Waaqayyoo Kitaaba Qulqulluu keessa akka jiraatu gochuun barbaachisaa taʼuu isaa argisiisu xiqqaachaa utuu hin taʼin dabalaa deemeera. Maqaan kun Hiika Addunyaa Haaraa bara 2013tti fooyyeffame keessatti al 7,216 kan argamu siʼa taʼu, kitaaba kana irratti maqaan kun isa hiika bara 1984tti maxxanfame caalaa iddoo 6tti dabalameera. Bakki maqaan kun itti dabalame shanan, 1 Saamuʼel 2:25; 6:3; 10:26; 23:14, 16 dha. Sababiin inni guddaan maqaan kun iddoowwan kanatti deebiʼee akka galu itti godhame, Maraan Kitaabaa Galaana Soogiddaa inni barreeffama Maasoretootaa Afaan Ibrootaa waggaa 1,000 dura barreeffame,  iddoowwan kanatti maqaa kana waan qabateefi dha. Kana malees barreeffamoota durii harkaan garagalfaman irratti qorannaan dabalataa godhamuu isaatiin kan kaʼe bakka tokkotti, jechuunis Abboota Firdii 19:18 irratti maqaan kun deebiʼee akka galu godhameera.

7, 8. Maqaan hiika “Akka Taʼu Godha” jedhu qabu bakka guddaa akkamii qaba?

⁷ Maqaan Yihowaa Kiristiyaanota dhugaatiif hiika guddaa qaba. Kutaan dabalataa Hiika Addunyaa Haaraa inni bara 2013tti fooyyeffame, dhimma kana ilaalchisee odeeffannoo sirreeffame qabateera. Koreen Kitaaba Qulqulluu Hiika Addunyaa Haaraa maqaan kun Afaan Ibrootaatiin gochima hawah jedhuu fi hiika “Akka Taʼu Godha” jedhu kan qabu taʼuu isaa hubateera. * Kanaan dura barreeffamoonni keenya hiika kana Baʼuu 3:14 isa “Wantan Taʼuu Barbaadu Nan Taʼa” jedhuu wajjin wal qabsiisu turan. Kun immoo yaada hiikkaa bara 1984 irratti ibsamee fi Inni “abdiiwwan kenne kan raawwatu of godha” jedhu akka qabaannu godheera. * Haa taʼu malee, hiikni bara 2013tti fooyyaʼe, Kutaa Dabalataa A4 irratti akkana jechuudhaan ibseera: “Maqaan Yihowaa jedhu yaada kana kan dabalatu taʼus, inni ofii isaatii wanta taʼuu barbaadu akka taʼu kan ibsu qofa miti. Hiikni maqaa isaa kaayyoo isaa raawwachuuf jecha uumamawwan isaa wanta inni barbaadu akka taʼan akka godhus ni argisiisa.”

⁸ Yihowaan uumamawwan isaa wanta inni barbaadu hunda akka taʼan ni godha. Hiika maqaa isaa wajjin haala wal simuun, Waaqayyo Nohi ijaartuu markabaa akka taʼu, Bazaaliʼel ogeessa harkaa beekamaa akka taʼu, Giidewon loltuu injifatu akka taʼu, Phaawulos immoo ergamaa sabootaa akka taʼu godheera. Eeyyee, maqaan Waaqayyoo saba isaatiif hiika guddaa qaba. Koreen Kitaaba Qulqulluu Hiika Addunyaa Haaraas maqaa kana Kitaaba Qulqulluu keessaa baasuudhaan maqaa kana akka tuffatu hin argisiisne.

9. Kitaaba Qulqulluu afaanota kaanitti hiikuuf dursi akka kennamu kan godhe sababiin inni tokko maali dha?

⁹ Hiikni Addunyaa Haaraa afaan 130 ol taʼuun qophaaʼe, maqaa kana Kitaaba Qulqulluu keessa bakka jalqaba turetti deebisuudhaan maqaa Waaqayyootiif ulfina kenneera. (Miilkiyaas 3:16 dubbisi.) Faallaa kanaatiin, hiikkaawwan Kitaaba Qulqulluu yeroo ammaatti argaman, maqaa Waaqayyoo keessaa baasanii maqaawwan ulfinaa kan akka “Gooftaa” jiruun ykn maqaa waaqa naannoo sanaatiin bakka buusu. Sababii inni guddaan Qaamni Olaanaan Dhugaa Baatota Yihowaa hamma dandaʼametti namoonni hedduun Kitaaba Qulqulluu maqaa Waaqayyootiif ulfina kennu akka argatan gochuuf dursi akka kennamu itti godhe kana dha.

10, 11. Rakkoowwan warra Hiika Addunyaa Haaraa afaanota kan biraatti hiikan mudatan tokko tokko maal faʼi?

¹⁰ Kitaaba Qulqulluu afaanota hedduutti hiikuun gama hiikkaatiin rakkina hedduu qaba. Fakkeenyaaf Hiikni Addunyaa Haaraa kanaan dura Ingiliffaan qophaaʼe, caqasoota kanneen akka Lallaba 9:10 jiranii fi jechoota “Shiiʼol” jedhan qabatan hiikuu irratti, Kitaabota Qulqulluu Afaan Ingiliffaa warra jechoota kana Afaan Ibrootaa irraa fudhatan hordofeera. Caqasni sun, “Shiiʼol keessa bakka ati dhaquuf jirtu sana, hojjechuun, itti yaadanii waa qopheessuun, beekumsi, ogummaanis hin jiru” jedha ture. Hiiktonni afaan gara biraatti hiikan hedduun rakkinni armaan gadii isaan mudatee ture: Jechi “Shiiʼol” jedhu namoota afaan gara biraa dubbatan hedduu biratti hin beekamu, galmeewwan jechootaa isaanii keessattis hin argamu, akkasumas bakka taʼe tokko kan argisiisu fakkaata. Kanaafuu, jechi “Shiiʼol” jedhuu fi Afaan Giriikiitiin immoo “Haadis” jedhu, “Awwaala” jedhamee sirriitti hiikamuudhaan ifa akka taʼu heyyamni kennameera.

¹¹ Afaanota tokko tokkotti jecha Afaan Ibrootaa nafash jedhuu fi jecha Afaan Giriikii pisihii jedhu iddoo hundaatti Afaan Ingiliffaatti “lubbuu” jedhanii hiikuun rakkina tokko tokko uumeera. Maaliif? Sababiin isaas afaanota gara biraatti “lubbuun” wanta hin argamnee fi nama keessa jiru akka taʼetti  hubatamuu waan dandaʼuufi dha. Kun immoo lubbuun nama mataa isaa utuu hin taʼin, wanta akka ekeraa taʼe tokko argisiisuudhaan ilaalcha dogoggoraa dabarsuu dandaʼa. Kanaaf, yaada kutaa dabalataa Hiika Addunyaa Haaraa Odeeffannoo Qoʼannaadhaaf Gargaaru Qabu (Ingiliffa) irra jiruu wajjin haala wal simuun, jechi “lubbuu” jedhu akka yaada naannoo isaa jirutti akka hiikamu heyyamni kennameera. Eeyyee, caqasni tokko battalumaan akka hubatamu gochuu fi yaadawwan faayidaa qaban immoo yeroo baayʼee miiljalee irratti akka kaaʼaman gochuuf dursi kennameera.

12. Jijjiiramawwan Hiika Addunyaa Haaraa isa bara 2013tti fooyyaʼe irratti godhaman tokko tokko kam faʼi? (Mata duree “Hiika Addunyaa Haaraa Ingiliffaa Bara 2013tti Fooyyeffame” jedhuu fi barruu kana keessatti argamus ilaali.)

¹² Gaaffiiwwan warra hiikan biraa kaʼan, hubannaan dogoggoraa wal fakkaatu jiraachuu akka dandaʼu argisiiseera. Kanaan kan kaʼes Qaamni Ol Aanaan Fulbaana 2007 hiikni Afaan Ingiliffaatiin qophaaʼe akka fooyyaʼu heyyama kenne. Yeroo fooyyaʼiinsi kun godhamuttis, gaaffiiwwan kumaan lakkaaʼamanii fi hiiktota Kitaaba Qulqulluu biraa ergaman irratti qorannaan godhameera. Jechoonni Ingiliffaa warri yeroon itti darbe jijjiiramaniiru; akkasumas yaanni isaa inni sirrii taʼe utuu hin jijjiiramin caqasicha karaa ifa taʼee fi hubachuuf salphaa taʼeen kaaʼuuf carraaqqii cimaan godhameera. Wantoota afaan gara biraa keessatti itti hojjetaman hojii irra oolchuun hiikkaan Ingiliffaa akka qaramu godheera.—Fak. 27:17.

13. Kitaaba bara 2013tti fooyyaʼe ilaalchisee yaadni akkamii kennameera?

¹³ Hiikni Addunyaa Haaraa Afaan Ingiliffaa fooyyaʼe kun buʼaa akkamii argamsiiseera? Xalayaan dinqisiifannaa kuma hedduutti lakkaaʼamu, gara waajjira muummee Dhugaa Baatota Yihowaa Biruukiliinitti ergameera. Yaanni obboleettiin tokko akka armaan gadii jechuudhaan kennite miira namoota hedduu kan calaqqisiisu dha: “Kitaabni Qulqulluun saanduqa faayaawwan gatii guddaa qabaniin guutame dha. Kitaaba bara 2013tti fooyyaʼetti fayyadamanii dubbii Yihowaa ifatti dubbisuun, tokkoon tokkoon faayaa kana qoruu fi bifawwan hedduu inni qabu, qulqullina isaa, halluu isaa fi miidhagina isaa dinqisiifachuu wajjin wal fakkaachuu dandaʼa. Kitaabni Qulqulluun inni afaan salphaa taʼeen hiikame, Yihowaa isa akka abbaa kootti na hammatee dubbii isaa isa nama gammachiisu naaf dubbisaa jiruu wajjin wal fakkaatuu wajjin caalaatti akkan wal baru na gargaareera.”

14, 15. Hiikni Addunyaa Haaraa afaanota kan biraatiin qophaaʼe dhiibbaa gaarii kan geessise akkamitti?

¹⁴ Namoota irratti dhiibbaa kan geessise Hiika Addunyaa Haaraa Afaan Ingiliffaa isa fooyyaʼe qofa hin turre. Maanguddoon Bulgaariyaa Soofiyaatti argaman  tokko Hiika Addunyaa Haaraa Afaan Bulgaariyaatiin qophaaʼe ilaalchisee, “Waggoota hedduudhaaf Kitaaba Qulqulluu dubbiseera, taʼus, hiika hubachuuf salphaa taʼee fi garaa namaa tuqu akkanaa takkaa dubbisee hin beeku” jedhaniiru. Haaluma wal fakkaatuun obboleettiin Albaaniyaa tokko Hiika Addunyaa Haaraa guutuu koppii tokko erga fudhattee booda, “Dubbiin Waaqayyoo Afaan Albaaniyaatiin akkam namatti tola! Yihowaan afaanuma keenyaan nutti dubbachuun isaa mirga guddaa dha!” jetteetti.

¹⁵ Biyyoota hedduutti Kitaabni Qulqulluun miʼaa fi salphaatti kan hin argamne waan taʼeef, Kitaaba Qulqulluu tokko argachuun illee eebba guddaa dha. Gabaasni Ruwaandaadhaa ergame tokko akkana jedha: “Waggoota hedduudhaaf namoonni obbolootaa wajjin qoʼachaa turan hedduun Kitaaba Qulqulluu waan hin qabneef guddina gochuu hin dandeenye. Kitaaba Qulqulluu waldaaleen amantii biyya sanaa qopheessan bitachuuf humna hin qaban. Yeroo baayʼee hiika caqasoota tokko tokkoo sirriitti hubachuu dadhabuun isaaniis, guddina isaanii irratti dhiibbaa geessiseera.” Yommuu Hiikni Addunyaa Haaraa afaan isaaniitiin qophaaʼetti garuu haalli isaa ni jijjiirame. Maatiin Ruwaandaa keessatti argamuu fi ijoollee umurii waggoota kurnanii keessatti argaman afur qabu tokko akkana jedheera: “Kitaaba Qulqulluu kana waan nuu kennaniif Yihowaas taʼe hojjetaa amanamaa fi ogeessa garaadhaa ni galateeffanna. Hiyyummaa guddaa keessa waan jirruuf qarshii miseensa maatii hundaaf Kitaaba Qulqulluu itti binnu hin qabnu. Amma garuu hundi keenya Kitaaba Qulqulluu dhuunfaa keenyaa qabna. Galateeffannaa Yihowaadhaaf qabnu argisiisuuf, maatiidhaan taanee guyyaa guyyaadhaan Kitaaba Qulqulluu dubbisna.”

16, 17. (a) Yihowaan sabni isaa maal akka argatan barbaada? (b) Murtoon keenya maal taʼuu qaba?

¹⁶ Gara fuulduraatti Hiikni Addunyaa Haaraa inni fooyyeffame afaanota dabalataa kaaniinis ni qophaaʼa. Seexanni carraaqqii godhamu kana ittisuuf yaalii kan godhu taʼus, Yihowaan namoonni hundi afaan ifa taʼee fi hubatamuu dandaʼuun yommuu isaanitti dubbatu akka dhagaʼan kan barbaadu taʼuu isaa ni amanna. (Isaayaas 30:21 dubbisi.) Yeroon, “akkuma galaanni bishaaniin guutu, lafti beekumsa Waaqayyootiin” itti guuttu ni dhufa.—Isa. 11:9.

¹⁷ Hiikkaa maqaa isaatiif ulfina kennu kana dabalatee kennaa Yihowaa hunda irraa fayyadamuuf murtoo haa goonu. Guyyaa guyyaadhaan Yihowaan karaa Dubbii isaa akka isinitti dubbatu heyyamaa. Dandeettiin isaa inni daangaa hin qabne, xiyyeeffannaadhaan kadhannaa keenya akka dhaggeeffatu isa taasisa. Karaa kanaan isaa wajjin walitti dhufeenya qabaachuun keenya yeroo kam iyyuu caalaa Yihowaa akka beeknuu fi jaalalli isaaf qabnu akka guddatu nu gargaara.—Yoh. 17:3.