NEN inatey si Harriet nen 2006, manga 175 so taon to. Balet aliwan too si Harriet. Sikatoy sakey a pagong ya walad zoo diad Australia. No ikomparad sikatayo, andukey so bilay nen Harriet. Pero no ikomparad arum a palsa, ordinaryo labat so dukey na bilay to. Nia ray pigaran alimbawa.

• Ibabaga na saray researcher ed Finland ya walay sakey a klase na tahong ya nasabi toy anggad 200 taon.

• Wala ray lukan ya masulok ya 100 taon so bilay da, tan wala ni ingen iramay nasabi day 400 taon.

• Wala ray kiew ya nasabi day libo-libon taon, singa say bristlecone pine, say giant sequoia, tan pigaran klase na cypress tan spruce.

Balet sikatayo ran totoo, anta sankatalinoan tayod amin ya palsa ed dalin, et manga 80 o 90 taon labat so nasabi tayo—anggano gagawaen tayo lay anggaay nayarian tayon naparukey so bilay!

Parad sika, kasin anggad walora o siameran dekada labat so sankarukeyan lan pambilay tayo? Odino posiblin manbilay tayo na mas andukey? Iilaloan na dakel ya say science tan medisina so mangiter na solusyon.

Baleg lay nitulong na science pian naiwasan so sakit. “Mas daiset lay ompapatey [diad United States] lapud makaalis iran sakit odino komplikasyon ed pananak,” so kuan na magasin ya Scientific American. “Inmabeba na 75 porsiento so ompapatey ya ugugaw [mantaon na talora paleksab] manlapu la nen 1960.” Balet dagdaiset so agawaan na science pian naparukey so bilay tayo. “Anggano pigaran dekada la ran manre-research, misteryo nin siansiay itatatken,” so kuan na sananey nin edisyon na Scientific American. Balet, “ipapanengneng na saray ebidensya ya nayarin say sengegan na itatatken et sano mandedeperensya la ray genes ya mankokontrol ed selula na laman.” Intuloy ni na sayan magasin: “No genes so manunan rason na itatatken, posiblin onsabi panaon et napigilan itan.”

Diad panre-research na saray scientist no anto ray sengegan na itatatken, ontan met ed sakit na saray maedad, wala ray manpopokus ed epigenetics. Anto tay epigenetics?

Diad mabilay iran selula, wala ray genes ya ditan so kawalaan na impormasyon ya kaukolan ed panggawa na balo iran selula. Dakel ed satan ya impormasyon et walad genome—say amin ya DNA diad selula. Balet diad agano ni labat, inaral a maong na saray scientist so sananey nin mekanismo ed loob na selula—say epigenome. Say epigenitics et say panaral ed sarayan makapakelaw ya mekanismo tan kemikal ya reaksion.

Saray molecule na epigenome et dumay itsura to ed DNA. Say DNA et singa patelek ya takayan, balet say epigenome et aliling toy kemikal iran marka o tiketa ya akapeket ed DNA. Antoy gagawaen na epigenome? Singa itan maestro na orkestra—say epigenome so mandidikta no panon ya usaren so impormasyon ed genes. Paaandaren o patutundaen to so grupo na saray genes depende ed pankaukolan na selula tan ed arum nin rason a singa say panangan, stress, tan toxin ed laman. Lapud saray adiskobre ed epigenome, baleg so anguman ed biological sciences—say epigenome so nanenengneng dan posiblin rason na pigaran sakit tan anggan say itatatken.

“[Say epigenome so] posiblin rason na saray sakit, ya singa say schizophrenia, rayuma, cancer, tan graben panutot,” so kuan na researcher ed epigenetics ya si Nessa Carey. Tan “seguradon sakey met itan a rason na itatatken.” Kanian no aralen ya maong so epigenome, ompan wala ray nadiskobren therapy pian onkasil so laman, nalabanay sakit—pati cancer—kanian naparukey so bilay. Balet anggad natan et anggapo ni adiskobre. “Amay dati nin siansia so gagawaen tayo [pian nalabanay itatatken],” so kuan nen Carey, “pangan na dakel a pising” tan “lanang ya pan-ehersisyo.”

Akin et ontan lay pansasagpot tayon maong pian ondukey so bilay tayo? Akin et agtayo labay so ompatey? Oniay intepet na dyaryo ed Britain ya The Times: “Akin et ontan lay pampilalek tayon ag-ompatey, ya lapud satan et manisia tayod imortalidad, ibilay lamet, biek a bilay, o reinkarnasyon?” Say ebat so mangipalinew no anton talagay rason na itatatken. Atan so amtaen tayo.

Nilibo lan taon ya aanapen na totoo so ebat ed satan ya tepet. Wala tay malinew ya eksplinasyon no akin ya labay tayoy manbilay ya andi-angga? Tan wala tay rason no akin ya walay kapasidad na laman tayon manbilay ya andi-angga? Minilyon so onebat ya on! Akin? Naanap da lay malinew ya ebat diad Biblia.

 Diad gapo ni labat na Biblia, nabasa tayon anggano walay piparaan na too ed arum ya palsa, nidumaduma tayo nin siansia. Alimbawa, nabasa tayod Genesis 1:27 ya say too et pinalsa na Dios ed indengan To. Say labay ya ibaga na satan et inikdan to itayo na kapasidad ya ipanengneng so aro, hustisya, tan karunongan. Agmangangga so bilay na Dios, kanian inyan to met ed puso tayo so pilalek ya manbilay ya andi-angga. “Intanem [to] so andi-anggaan diad puso tan isip na totoo,” so kuan na Eclesiastes 3:11.—The Amplified Bible.

Say sakey ya ebidensya ya talagan adesinyo itayon manbilay ya andukey et say pakayari na utek, lalo lad abilidad ton makaaral. Ibabaga na The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders ya say memorya na utek na too et “ngalngali anggapoy limitasyon to.” Akin et walay ontan ya abilidad na utek no agmet lanlamang nausar? Nanengneng tayo sirin ed mismon inkagawa tayo so orihinal ya plano na Dios parad totoo. Anto sirin so rason akin et ontatatken itayo, maniirap, tan ompapatey?

Perpekto so laman na unonan laki tan bii tan bulos iran makapandesisyon. Makapaermen  balet ta pinili day manrebelde ed Amalsad sikara. * (Genesis 2:16, 17; 3:6-11) Ag-ira inmunor, o nankasalanan ira, kanian akalikna iray pakakakonsiensia tan kababaingan. Naapektoan met so laman da kanian kalkalna ran kinmapuy ya anggad agda atakasan so patey. “Say ot-ot a pansesengegan na ipapatey et say kasalanan,” so kuan na 1 Corinto 15:56.

Normal ya natawir tayo ray atateng tayo. Kanian amin tayo et akatawir na ag-inkaperpekto ed si Adan tan Eva. Atan so rason no akin ya makakagawa tayoy kasalanan. Ibabaga na Roma 5:12: “Linmoob so kasalanan ed mundo lapud sakey a too tan say ipapatey lapud kasalanan, tan ompapatey so amin a totoo lapud nankasalanan iran amin.”

Anto sirin so konklusyon tayo? Nia ay: Agbalot nadiskobre ed laboratoryo so sekreto na pambilay ya andi-angga. Say Dios labat so makaekal ed epekto na kasalanan. Balet say tepet, gawaen to kasi ’tan? Say ebat na Biblia et on!

Wala lay ginawa na Dios ya paraan pian ekalen so kasalanan tan patey. Imbaki toy Jesu-Kristo, ya angiter ed bilay to parad sikatayo. Panon itayon natulongan na impatey nen Jesus? Si Jesus et perpekto tan “anggapoy ginawa ton kasalanan.” (1 Pedro 2:22) Kanian diad tua et agmangangga so bilay to bilang too. Balet mabulos ton inter so perpekton bilay to pian bayaran iray kasalanan tayo. On, inter nen Jesus so bilay to “a panondon ed amayamay.” (Mateo 20:28) Asingger lan iter na Dios iray bendisyon lapud satan ya dondon. Antoy nagawa ey? Niay ibabaga na Biblia:

• “Ontan lay panangaro na Dios ed mundo ya inter to so bogbogtong ya Anak to, ta pian balang sakey a mangipapanengneng na pananisia ed sikato et agnaderal noagta nawalaan na bilay ya andi-anggaan.”—Juan 3:16.

• “[Akmonen] to so patey ed ando lan ando; et say Katawan a Jehova punasen to naani so saray lua ya unagus ed saray amin a lupa.”—Isaias 25:8.

• “Bilang unor a kabusol, say patey et naandi la.”—1 Corinto 15:26.

• “Say tolda na Dios et walad katooan . . . Tan punasen to so amin a lua ed kamataan da, tan anggapo lay ipapatey.”—Apocalipsis 21:3, 4.

Anto sirin ey? Posible kasi andukey a bilay? Malinew so ebat na Biblia: Walay ilalo tayon manbilay ya andi-angga—nagawa itan kayarin ekalen na Dios so amin ya mauges diad dalin. (Salmo 37:28, 29) Atan so sankanonot nen Jesus sanen imbaga tod samay lakin nipasak ed abay to: “Nakaiba ta ka ed Paraiso.”—Lucas 23:43.

On, normal tan duga labat ya pilaleken tayoy manbilay ya andi-angga. Ontan so impanggawa na Dios ed sikatayo! Tan iter to itan ed sikatayo. (Salmo 145:16) Balet walay nepeg tayon gawaen. Alimbawa, kaukolan ya walay pananisia tayo ed Dios. “No anggapoy pananisia et agbalot napaliket so Dios, ta samay onaasingger ed sikato et nepeg a manisia a sikatoy wala tan tumangan to iramay masimoon a manaanap ed sikato,” so kuan na Hebreos 11:6. Say ontan ya pananisia et aliwan pambulagbulagan noagta akabase ed suston kakabatan ed Biblia. (Hebreos 11:1) No labay moy nawalaan na ontan ya pananisia, mitongtong ka labat ed saray Tasi nen Jehova diad lugar mo odino lukasan so Web site mi ya www.ps8318.com/pag.