Bai na kontenido

Bai na kontenido

Sentidonan Asombroso den e Mundu di Bestia

Sentidonan Asombroso den e Mundu di Bestia

Sentidonan Asombroso den e Mundu di Bestia

KORIENDO pariba pabou en buska di kuminda, e raton ta sintié safe den skuridat. Pero e raton no ta ferwagt ku e víbora (groefkopadder) ta kapas pa “mira” e kayente ku ta sali for di su kurpa kayente. I esei ta un ekibokashon ku ta resultá fatal pa e raton. Un piská ku yama ‘sobrá di Dios,’ ta drumi kompletamente skondí bou di santu den un akuario di tribon, i un tribon hambrá ta biniendo mas o ménos den su direkshon. E tribon no por mira e ‘sobrá di Dios’; sin embargo, den un fregá di wowo, e tribon ta stòp, pusha su nanishi den santu i habraká su víktima.

Sí, e víbora i e tribon ta ehèmpel di bestianan ku tin sentidonan spesialisá ku hende no tin. Di otro banda, hopi kriatura tin sentidonan manera esnan di nos pero di nan ta hopi mas skèrpi òf por kapta un nivel diferente di loke tin den ambiente. Nan wowonan ta un bon ehèmpel di esaki.

Wowonan Ku Ta Mira un Otro Mundu

E eskala di koló ku nos wowonan ta kapta ta un frakshon masha chikí di e kampo elektromagnétiko. Por ehèmpel, nos wowonan no por mira radiashon infrarood, ku tin un onda mas largu ku lus kòrá normal. Sin embargo, e víbora menshoná ariba tin dos órgano chikitu, òf buraku, na kada banda di su kabes ku ta detektá radiashon infrarood. * P’esei, asta den skuridat nan por ataká un víktima sanger kayente (warmbloedig) ku eksaktitut.

Mas ayá di e koló lila (violeta) ku tin na final di e eskala di koló ku nos por mira, bo ta haña lus ultravioleta (UV). Ounke lus UV ta invisibel pa nos wowonan, tin hopi kriatura ku sí ta mir’é, inkluso para i insekto. Abeha, por ehèmpel, ta orientá nan mes riba solo. I asta riba un dia parsialmente nublá, ku bo no ta mira solo, nan por determiná nan posishon dor di buska un pida shelu blou i wak e patronchi ku e lus UV polarisá ta forma. Hopi mata ku ta saka flor tin patronchi ku ta visibel solamente si bo por mira lus UV. I algun flor tin asta un “indikadó di nektar,” es desir, un sekshon ku tin un refleho UV ku ta hasi kontraste, pa dirigí e insektonan na e nektar. Sierto fruta i simia tambe ta usa refleho UV pa laga e paranan sa ku nan t’ei.

Komo ku para ta mira e eskala di lus UV i e lus aki ta duna nan plumanan èkstra brio, paranan probablemente ta mira otro su koló mas kolorido di loke nos ta mira nan. Segun un eksperto di para, nan ta mira “e kolónan asina bibu i intenso ku nos no por ni imaginá.” E abilidat di mira lus UV kisas ta asta yuda sierto tipo di falki i kinikini lokalisá ratonnan di kunuku (woelmuizen). Kon asina? Wèl, segun e revista BioScience, e ratonnan machu ta “produsí urina i shushi ku ta kontené kímiko ku ta apsorbé UV, i nan ta marka nan rutanan ku urina.” Ta p’esei, paranan por “identifiká áreanan ku tin un konsentrashon grandi di e ratonnan ei” i ta yag mas tantu eibanda.

Dikon Para Ta Mira Asina Bon?

E bista di para ta un maravia. E buki All the Birds of the Bible (Tur e Paranan di Beibel) ta bisa ku “e motibu prinsipal ta ku e flishi ku ta forma imágen parti paden di e wowo tin mas tantu sèl di bista ku wowo di otro kriaturanan. E kantidat di sèl di bista ta determiná kon bon e wowo ta den mira ophetonan chikí for di un distansia. Miéntras ku e retina (flishi parti paden) di hende su wowo ta kontené un 200.000 sèl di bista pa kada milimeter kuadrá, mayoria para tin tres biaha e kantidat di sèl ei. Anto paranan manera falki, samuro i águila tin un mion, òf mas, sèl di bista pa kada milimeter kuadrá.” Ademas, tin para ku tin e èkstra bentaha di dos fovea—áreanan di máksimo klaridat di bista—den kada wowo, i esei ta hasi nan asta mas kapas ainda pa distinguí distansia i velosidat. Para ku ta fangu insekto ku ta bula, tambe tin wowo asina.

Tambe paranan tin un lèns di wowo ekstraordinariamente suave ku ta permití nan focus masha lihé. Imaginá bo kon peligroso bulamentu lo tabata si nan ta mira tur kos wazig, foral den selva i mondi será di mata. Sí, e diseño di wowo di para ta indiká un tremendo sabiduria! *

E Sentido Eléktriko

E esena menshoná anteriormente di e ‘sobrá di Dios’ i e tribon, di bèrdat a tuma lugá durante un investigashon sientífiko di tribon. E investigadónan kier a sa si tribon i manta (chucho) ta sinti e radiashon eléktriko masha leve ku piská bibu su kurpa ta saka. * Pa haña sa, nan a skonde algun punto di kontakto den santu den bòm di e akuario di tribon i a pone e kantidat apropiá di koriente riba nan. E resultado? Asina ku e tribon a yega serka di e puntonan di kontakto, e tabata ataká nan ferosmente.

Tribonnan tin loke ta ser yamá resepshon eléktriko pasivo; kier men ku nan ta sinti ku tin un radiashon eléktriko meskos ku nos orea pasivamente ta tende zonidu. Pero piská eléktriko tin resepshon eléktriko aktivo. Meskos ku raton djanochi ta manda un señal di zonidu i ta interpretá e eko, e piskánan aki ta manda onda òf impulso eléktriko, dependiendo di e sorto, anto ku reseptornan spesial, nan ta detektá kualkier disturbio ku ta tuma lugá den e radiashon eléktriko aki. * Asina piská eléktriko por identifiká opstákulo, posibel kuminda òf asta un partner.

Un Kompas Interno

Pensa kon bida lo ta si bo kurpa tabata ekipá ku un kompas interno. Lo no tabatin kuenta di pèrdè kaminda! Sientífikonan a haña den kurpa di vários kriatura, entre nan abeha i piská forel, kristalnan mikroskópiko di magnetit, un supstansia magnétiko natural. E sèlnan ku ta kontené e kristalnan aki ta konektá na e sistema di nervio. P’esei abeha i forel a demostrá ku nan por detektá kamponan magnétiko. De echo, abeha ta usa e kampo magnétiko di mundu pa yuda nan traha nan kas i pa orientá nan mes.

Investigadónan a deskubrí magnetit tambe den un sorto di bakteria ku ta biba den fondo di laman. Ora algu move e santu den fondo, e kampo magnétiko di mundu ta reakshoná riba e magnetit i ta aliñá e bakterianan di tal manera ku nan por pusha nan mes bèk den e siguridat di fondo di laman kaminda nan ta biba. Sino, nan ta muri.

Hopi bestia ku ta migra segun temporada—entre otro para, turtuga, salmou i bayena—tambe tin un sentido magnétiko. Sin embargo, ta parse ku nan no ta dependé di e sentido aki so, sino mas bien nan ta orientá nan mes a base di vários sentido. Por ehèmpel, salmou probablemente ta usa nan sentido fuerte di hole pa haña e riu kaminda nan a nase. Spreuw europeo ta orientá nan mes riba solo; i algun otro para, riba strea. Pero manera e profèser di sikologia Howard C. Hughes a komentá den su buki Sensory Exotica—A World Beyond Human Experience (Sentidonan Eksótiko—Un Mundu Fuera di Eksperensia Humano), “ta bisto ku nos ta leu di komprondé e kosnan aki i otro misterionan di naturalesa.”

Oido Ku Nos Lo Tin Gana di Dje

Kompará ku hende, hopi kriatura tin oido asombroso. Miéntras ku nos por tende zonidu ku ta varia entre 20 pa 20.000 hertz (vibrashon pa sekònde), kachó por tende entre 40 pa 46.000 hertz, i kabai, entre 31 i 40.000 hertz. Olefante i baka por tende zonidunan infrasóniko (nèt bou di e frekuensia ku hende por tende) ku ta baha te na 16 hertz. Komo ku frekuensianan abou ta proyektá mas leu, olefantenan por komuniká ku otro riba un distansia di mas ku kuater kilometer. De echo, tin algun investigadó ta bisa ku nos lo por usa e bestianan ei pa spièrta nos for di trempan ku ta bini temblor òf mal tempu, ya ku ámbos suseso ta produsí zonidu infrasóniko.

Insektonan tambe tin un eskala amplio di oido. Tin di nan ta tende den e eskala ultrasóniko ku ta dos oktaf mas haltu ku e oido humano i otronan ta tende den e eskala infrasóniko. Un par di insekto ta tende mediante un flishi fini i plat, ku parse nos tambú di orea, ku nan tin kasi rònt riba nan kurpa ku eksepshon di nan kabes. Otro insektonan ta tende ku yudansa di drachinan fini ku ta reakshoná no solamente riba zonidu sino tambe riba e movementunan di mas suave den aire, manera movementu di un man humano. Ta p’esei ta asina difísil pa dal un muskita!

Imaginá ku bo por a tende e stapnan di un insekto! E oido asombroso ei ta pertenesé na e úniko mamífero na mundu ku ta bula: raton djanochi. Klaru ku raton djanochi mester tin oido spesialisá pa nan por orientá den skuridat i pa nan kohe insekto mediante sonar (kapasidat di lokalisá algu via eko). * Profèser Hughes a bisa: “Imaginá un sistema sonar mas sofistiká ku esun ku tin den nos supmarinonan di mas avansá. Awor imaginá ku e sistema ei ta ser usá dor di un raton djanochi chikí ku lo bo por tene fásilmente den bo plant’i man. Tur e kalkulashonnan ku ta permití e raton djanochi determiná e distansia, velosidat i asta e tipo di insekto ku e kier kome, ta tuma lugá den un selebro ku ta mas chikí ku bo uña di dùim!”

Lokalisá algu via eko ku eksaktitut ta dependé tambe di e kalidat di e señal ku ta ser mandá, p’esei raton djanochi ta “kapas pa kontrolá e nivel di nan bos den maneranan ku lo laga kualkier kantante di ópera keda yalurs,” segun un buki. * Aparentemente mediante klèpnan di kueru ku tin riba nanishi di algun sorto di raton djanochi, nan por konsentrá e zonidu pa e sali manera un rayo. Tur e kualidatnan aki ta yuda ku nan sonar ta asina sofistiká ku e por produsí un “imágen di zonidu” di ophetonan ku ta kasi mes fini ku un drachi di kabei humano!

Fuera di raton djanochi, tin por lo ménos dos tipo di para ku tambe ta usa sonar: salangana (klipzwaluw) di Asia i Oustralia, i guácharo di Amérika tropikal. Sin embargo, ta parse ku nan ta usa esaki djis pa por orientá den e kuebanan skur kaminda nan ta traha nan nèshi.

Sonar den Laman

Bayenanan ku djente tambe ta usa sonar, ounke ainda sientífikonan tin ku deskubrí presis kon nan ta hasié. E sonar di dòlfein ta kuminsá ku e zonidu di ‘klek’ masha úniko, ku hende ta kere ta sali no for di su garganta sino for di su nanishi. E bala di vèt riba frenta di un dòlfein ta laga e zonidu konsentrá den un rayo ku ta “iluminá” un zona dilanti di e dòlfein. Kon dòlfein ta tende nan eko? Parse ku no ta ku nan orea, sino ku nan kakumbein abou i otro órganonan ku ta konektá ku e parti meimei di nan orea. Ta interesante ku e área ei ta kontené e mesun tipo di vèt ku tin den e bala riba frenta di dòlfein.

E kleknan di sonar di dòlfein ta asombrosamente paresido na un onda matemátiko ku yama e funshon di Gabor. Segun Profèser Hughes, e funshon aki ta proba ku e kleknan di dòlfein ta “kasi meskos ku e señal di sonar ku ta matemátikamente ideal.”

Dòlfeinnan por ahustá e potensia di nan klek di sonar pa e zona manera un flùister òf te ku un tremendo zonidu di 220 desibèl. Kon potente esei ta? Wèl, músika ròk duru por produsí 120 desibèl, i tirunan di skopèt pisá por yega 130 desibèl. Ekipá ku un sonar ku ta hopi mas potente, dòlfein por detektá algu chikí tamaño di un bala di 8 centimeter for di un distansia di 120 meter, i kisas asta mas leu si laman ta kalmu.

Ora bo reflekshoná riba e sentidonan asombroso ku ta bisto den e mundu di kriaturanan bibu, bo no ta keda sumamente impreshoná i strañá? Hende humilde i informá, por lo general ta sinti asina. I esei ta trese nos bèk na e pregunta: kon nos a ser trahá? Ta bèrdat ku nos sentidonan no por para banda di esnan di sierto bestia i insekto. No opstante, ta nos so ta ser konmoví dor di loke nos ta mira den naturalesa. Dikon nos tin e sintimentunan ei? I dikon nos ta buska pa no solamente komprondé nan propósito, sino tambe pa sa unda ta nos lugá meimei di nan?

[Nota]

^ par. 5 Tin alrededor di 100 sorto di groefkopadder, entre nan, kolebra kaskabel, koperkop i water moccasin.

^ par. 10 Lektornan ku ta interesá den e kuestion di evolushon versus diseño inteligente ta ser invitá pa lesa e buki Bida—Kon El A Presentá? Dor di Evolushon òf Kreashon?, publiká dor di Testigunan di Yehova.

^ par. 12 Tur kriatura bibu, inkluso hende, ta saka un radiashon eléktriko masha leve pero ku por ser detektá, ora nan ta bou di awa.

^ par. 13 E piskánan eléktriko na kua nos ta referí aki ta produsí solamente un kantidat masha leve di koriente. No mester konfundí nan ku piskánan eléktriko ku ta produsí vòltahe asina haltu di koriente, manera manta i kolebra di awa, ku nan ta us’é pa turdi nan víktima sea komo un defensa òf pa kaptur’é komo kuminda. Kolebra di awa ku ta dal koriente por mata asta un kabai!

^ par. 21 Tin mas o ménos 1.000 sorto di raton djanochi. Kontrario na e opinion general, tur raton djanochi tin bon bista, pero no ta tur ta usa sonar. Algun di nan, manera e ratonnan djanochi ku ta kome fruta, ta usa nan ekselente bista di anochi pa buska kuminda.

^ par. 22 Raton djanochi ta manda un señal kompliká ku ta konsistí di un kantidat di frekuensia ku ta varia entre 20.000 pa 120.000 hertz òf mas.

[Kuadro/Plachinan na página 9]

Insektonan Kuidou!

“Tur dia, nèt ora ku ta kuminsá bira skur, algu realmente asombroso ta tuma lugá bou di e serunan serka di San Antonio, Texas [Merka],” segun e buki Sensory Exotica—A World Beyond Human Experience. “Djaleu bo ta kere ku ta un nubia grandi pretu ta sali for di profundidat di tera. Sin embargo, no ta un nubia di huma ta hasi e shelu di atardi lat skur, sino e salida masal di 20 mion raton djanochi mehikano, konosí komo vrijstaartvleermuis, for di e profundidatnan di Kueba di Bracken.”

Segun un kálkulo mas resien, ta 60 mion raton djanochi ta sali for di e Kueba di Bracken. Nan ta bula bai 3.000 meter haltu den e shelu djanochi, en buska di nan sena preferí: insekto. Ounke shelu lo mester ta chòkchòk ku zonidu ultrasóniko di e ratonnan djanochi, no tin konfushon, pasobra kada un di e mamíferonan úniko aki ta ekipá ku un sistema sumamente sofistiká pa detektá su propio eko.

[Plachi]

Kueba di Bracken

[Rekonosementu]

Kortesia di Lise Hogan

[Plachi]

Raton djanochi mehikano—sonar

[Rekonosementu]

© Merlin D. Tuttle, Bat Conservation International, Inc.

[Plachi na página 7]

Abeha—bista i sentido magnétiko

[Plachi na página 7]

Águila real—bista

[Plachi na página 7]

Manta—sentido eléktriko

[Plachi na página 7]

Spreuw—bista

[Plachi na página 7]

Salmou—olfato

[Rekonosementu]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.

[Plachi na página 7]

Turtuga—posiblemente sentido magnétiko

[Plachi na página 7]

Tribon—sentido eléktriko

[Plachi na página 8]

Olefante—oido di frekuensia abou

[Plachi na página 8]

Kachó—oido di frekuensia haltu

[Plachi na página 9]

Dòlfein—sonar